RHETORICA en POËTICA. INLEIDING TOT DE STUDIE DER LETTERKUNDE DOOR

BEKNOPTE STIJLLEER. RHETORICA en POËTICA. INLEIDING TOT DE STUDIE DER LETTERKUNDE DOOR

H. HASSELBACH,

Oud·leeraar aan de Kon. Mil. Academie, Leeraar aan de Rijkskweekschool voor onderwijzers te MIDDELB U RG.

Vierde, vel'meel'del'de druk. B

BREDA, P. B. NIEUWENHUIJS. 1908.

VOORBERICHT DEN EERSTEN EERSTEN DRUK. DRUK. VOOR DEN VOURBERICHT VOOR

debestaande bestaande werken wel'ken en en werkjes werkjes over ovel' den den stijl stijl wordt wordt In de de stor' die die wij wijininditditboekje boekjehebben hebber.samengevat, samengevat,slechts slechtsten ten de stot deele zoodat zij die die een een overzicht overzichtover ovel'het hetgeheel geheel deele behandeld, behandeld, zoodat willen vel'kl'ijgen, genoodzaakt genoodzaakt zijn zijnverschillende verschillendeboeken boeken tete willen verkrijgen, hltstudeeren en de de verspreide verspreide opstellen kstucleeren en, opstellen in in, de de oudere oudere en en jongel'e tijdschriften tijdschriften na na te te gaan. gaan. Velen Velenontbreekt ontbreekt het het echter echter gere aan tijd en en gelegenheid gelegenheid daartoe. In deze deze leemte leemte tracht aan tijd daartoe. In tracht dit dit boekje voorzien, dat, ofschoon ofschoon eene eene theorie, theorie, door dool' het aanboekje te te voorzien, halen of aanwijzen aanwijzen van vanvele velevoorbeelden voorbeelden dedeeischen eischender del' halen of uithet hetoog oogverliest. verliest. Gaarne Gaamezouden zoudenwe weook ook practijk niet niet uit practijk in de dederde derdeafdeeling afdeelingvan vanons ons boekjededevoorbeelden voorbeelden niet niet boekje alleen aangegeven, aangegeven, maar maal' ook ookwerkelijk werkelijkgegeven gegevenhebben, hebben,doch doch dan war!! de de omvang omvangallicht allichttetegroot gl'ootenencle de prijs prijs tetehoog hoog dan ware waarvan we ons bij de samen. geworden. Ondel' de wel'ken, geworden. Onder de werken, waarvan we ons bij de samenstelling bediend hebben hebben en die die meest meest in inden dentekst tekstaangeaangestelling bediend geven zijn. moeten we, we, behalve behalve Prof. Bl'iU's Stijlleer Slijlleet en en de de geven zijn. moeten Prof. Brill's verspreide de verschillende verschillende tijdschriften, tijdschriften, ook ook de de verspreide opstellen opstellen in in de zoo wel in inhet het plan plan Duitsche poëticct van Kleinpaul Kleinpaul noemen noemen;J' zoowel Duitsche poëtica als in de behandeling hebben we ons echter afwijkingen als in de behandeling hebben we ons echter afwijkingen verool'loofd. onze meening meening zou zou dit werkje werkje ook ook in in de de veroorloofd. Naar onze vierde en en de de vijfde vijfdeklasse klasse der der H. Burgerschool Burgerschool gebruikt gebruikt kunnen kunnen worden; wenschen dat het het allen allen die die bij bij de de studie studie der der worden ; we we wenschen letterkunde belang hebben, hebben, in het hetbijzonder bijzonder onderwijzers ondCl'wijzers en, en letterkunde belang aspirant-hoofdonderwijzers, moge zijn. zijn. aspirant-hoofdonderwijzers,van van dienst moge

112~ Augustus 1889.

W. H. HA&SELBACH. W. H. HASSELBA.C11.

VOORBERICHT VOORBERICHTVOOR VOOR DEN DEN TWEEDEN DRUK. DRUK. Wat in in den den eersten druk aanleiding aanleiding heeft gegeven tot optot opof aanmerkingen, aanmerkingen, isis thans, zooveel mogelijk, mogelijk, gewijzigd en en thans, zooveel aangevuld, verbete/'d, hoop ik. ik.Het Het zou me genoegen doen, doen, zoo zoo verbeterd, hoop de grief de grief mijner mijner Vlaamsche beoordeelaars beoordeelaars ware weggenomen, nu ik, nu ik, bij 't aanwijzen kiezen van vanvoorbeelden, voorbeelden,ook ook meer aanwijzen of kiezen mee)gelet heb heb op de de rechten j'echten der Zuidnederlandsche Zuidnederlandsche letteren. letteren. Aangenaam was mij mijde de briefwisseling die onderwijzel's, briefwisseling met die onderwijzers, welke door de door de omstandigheden omstandigheden genoodzaakt alléén alléén te studeeren, studeeren, zich met hunne vragen vragenen enopmerkingen opmerkingenrechtstreeks rechtstreeks richtten. met hunne tottot mij richtten. Moge deze Moge deze tweede tweede dj'uk goed onthaal onthaalvinden vindenals als druk een een even goed de eerste. eerste. MIDDELBURG,

Juni 1894.

W. H. HASSELBACH. W. H.

VOORBERICHT DERDEN DRUK. DRUK. VOORBERICHT VOOR VOOR DEN DEN DERDEN Opnieuw werd wel'd aangevuld, gewijzigd, gewijzigd, verbeterd, waal'dit, dit, verbeterd, waar nuttig of noodig dank zij zij ook ook dede voorlichting dank voorlichting dm' der critiek, nuttig bleek. bleek. MIDDELBURG, Juni 1900.

H. HASSELBACH. W. W. H.

VOORBERICHT VOOR VOOR DEN VIERDEN DRUK. Waar weer gewijzigd gewijzigd enenuitgebreid, uitgebl'eid, bijgewerkt Waar noodig weer bijgewerkt oponzen onzen tijd, tijd,tracht trachtdede Beknopte voortdutot op Beknopte Stijlleer Stijlleer bij voortdude stijlring den lezer te leiden bij zijn studie van ring den lezer te leiden bij zijn studie van de stijl- en en de de letterkunde, door doOI' hem hembekend bekendte te maken maken met de de beteekenis letterkunde, beteekenis gebl'uikelijke termen de belangrijkste belangrijksteverschijnselen vel'schijnselen der gebruikelijke termen en de haal'gebied. gebied. op haar MIDDELBURG, Juni 1908. MIDDELBURG,

W. H. H. HASSELBACH. W.

INHOUD. Inleiding. De beteekenissen van het woord "stijl" . . . . . . . . . § 1-§ 6 .

Bladz.

EER S TE BOE K. De algemeene eigenschappen van den stUI ,,11 de flguurlUke taal. . . • . . . § 7-§ 61 . 1. Vinding, rangschikking, stijl . § 7 -§ 10 .

Il. De algemeene eigenschappen van stijl . . . . . . . . . . . § De doelmatigheid . . . . . . . . § De zuiverheid (provincialismen, barbarismen, purisme, neologismen, archaïsmen). • . § De duidelijkheid . . . . . . . . § De kracht (tautologie. pleonasme, laconisme). § De welluidendheid (assonnance, alliteratie). § De gepastheid. . . . §

lIl. De figuurlijke taal Aard en verdepli!lg.

De tropen. . De metaphora. De catachresis De allegorie . De personificatie. De metonymia . De synecdoche . De antonomasia . De periphrasis Het euphemisme. Ironie, sarcasme . De litotes . . . De hyperbole; de charge.

ll-§ 25 . 11 . .

12-§ 18 -§ 21 . 22 . 23-§

17 20 . .. .. 25 .

26-§ 61 . 26--§ 29 . 28-§ 41 . 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

INHOUD.

Bladz.

De gedachte-figuren Aard en verdeeling. Asyndeton en polysyndeton. De ellips. De herhaling . De climax. De inversie. De beschrij ving De vergelij king De tegenstelling. De ontbinding. De ol'erige gedachte-figuren De vooruitoppering. De toegeving . De vraag De zelfrerbetering De voorbijgang De twijfel De verzwijging De uitroep. De aanspreking

§ 42-§ 61 . § 42 § 43 §44 § 45 § 46 § 47 § i8 § 49 § 50 § 51 § 52 § 5B § 54 § 55 § 56 § i,7 § 58 § 59 § tiO § Cl

D E BOE K.

§ 62-,§ 64 .

1. Inleiding. De beteekenis der woorden "proza" en "poëzie". De verdeeling der versleer .

11.

§ 66-§ 77 .

Qnaliteit en qnantiteit; toonheffing en toondaling § 66 De versvoeten; verdeeling § G7-§ C8 § 6;) De jambus . De trochaeus § 70 De spondeus § 71 De dactylus § 72 De anapest. § 73 De amphibrachys § 74 De hexameter § 75 De pentameter § 76 De vrije versmaat § 77

99 100 101 103 103 104 105 106 106 108 . 108

INHOUD.

Bladz.

rijm. III. Het Het rijm lIl. Het eindrijm eindrijm. De voornaamste rijmverbindingen rijmverbindingen . De voornaamste Blanke verzen Blanke verzen De alliteratie De

IV. De strofe. De strofe Bepaling en verdeeling. en verdeeling Het refrein refrein Het terzine terzine Het sonnet sonnet Andere strofen vormen Andere strofenvormen

78 —§8383. . .· 110 § 78-§ 110 78 . . § § 78 ·. 110 110 79-§ §§ 79 —§ 81) 81). . .· 110 110 81 . . . . 113 §§ 81 · 113 82-§ 83 83 . . ·114 §§82—§ 114 84 -§ 88 88 .. . ·116 § 84-§ 116 84 §§ 84 ·. 116 116 85 §§ 85 ·. 117 117 86 §§ 86 ·. 120 120 § § 87 ·. 121 121 88 §§ 88 ·. 123 123

DERDE BOEK. De genres. . . . . . §§ 89-§ 144. .. 125 125 De letterkundige genres 89 § 144. 1. Inleiding. Subjectieve objectieve Subjectieve en objectieve 1. inieiding. poëzie 89 . . 125 125 poezie . . . . . . . . . . . §§ 89 Classieke, romantische en moderne Classieke, romantische en moderne poëzie poezie . . . . . . . . . . 90 . . 126 126 §§ 90 letterkundige genres genres Verdeeling der 91-§ 92. 92. . .136 136 §§ 91—§ der letterkundige § 93-§ 138 11. Het rhetorisch genre. 93—§ 95. 95. .. 138 genre Aard verdeeling . . 93-§ 94. 94. . .138 138 Aard en verdeeling §§93—§ Epistolographie. . . . Epistolographie 95. . 141 §§ 95 . . . . 141 § 96-$ 142 IU. De poëzie. 96—,§ 107. . 142 De lyrische poëzie Aard verdeeling .. . 142 § 96-§ Aard en en verdeeling 96—§ 97. 97. . 142 Het lied lied. . . . . . . 98-§ 102. 102. . 144 144 §§98—§ Volkslied n- l-·'nstlied. 99 . 145 §§ 99 . 145 De hymne, de de ode, oéie, ihapsodie, rhi1psodie, de de dithydithyDe hymne, ramblls §§ 100 148 rambus .. 100 . . . .148 De elegie. . . . . . . . . . . §§ 101 101 . 149 De elegie . . .149 De cantate . . . . . . . . . . §§ 102 150 De cantate 102 . . . .150 Het leerdicht en en het hetbeschrijvend beschrijvend gegeHet leerdicht dicht. . . . . . . . . . 103-§ 104 dicht §§103—§ 104 .· 151 pamdie, humo?"! § 105 De si1tire (dllt1'ye, (charge, paroclie, humor) De satire 105 . . . . 153 · 153 Het epigram epigram. . . . . . 106 . . . . 158 §§ 106 · 158 § 107 De dichterlijke brief brief. . . De dichterlijke § 107 . . . • 159 · 159 § 108-§ IV. Hethistorisch historisch genre genre . 108—§110 110 .· 159 159 IV. Het Aard enverdeeling 108-§ 109 Aard en verdeeling . . . § §108—§ 109 . ·159 159 Bi ographieën, gedenkschriften, gedenkschriften, bekenbekenBiographieën, tenissen, het dagboek dagboek . . . . . §§ 110 110 . ·. 162 162 —

INHOUD. INHOUD.

Bladz. Bladz.

V. Het V. beschrijvend genre. Het beschrijvend VI.De VI. De epische epische poëzie poëzie

§ 111 . . . .. 165 . § 167 §§ 112--§ 112--§ 132 132 .. 167 Aard en verdeeling Aard 112-§ 113 113 .. 167 167 §§112—§ Het heldendicht 114-§ 118 118 .. 168 168 §§114—§ De idylle De idylle. §§ 119 . 178 119 . . . . 178 §§ 120 . 180 De sage, de de mythe, mythe, het het sprookje sprookje De sage, 120 . . . . 180 De De legende §§ 121 . 182 121 . . . . 182 §§ 122-§ 183 De roman en novelle De roman en de novelle 122—§ 126 126 .. 183 §§ 127 . 195 De romance ballade. 'De romance en en de ballade 127 . . . . 195 §§ 128 . 197 De dichterlijke vertelling • 128 . . . . 197 De fabel 129 . . . . 197 . 197 §§ 129 De parabel parabel §§ 130 • 199 130 . . . . 199 De allegorie . 131 . . . . 199 . 199 §§ 131 § 132-§ 200 132—§144. 144. . 200 VII. De dramatische VII. dramatische poëzie. poëzie. . § Aard van het drama . 132 . 200 Aard van drama § 132 . . . . 200 drama. § 133-§ 203 Bouw van 133—§134. 134 . . 203 van het drama Verdeeling der dramatische poëzie poëzie §§ 135 . 209 135 . . . . 209 der dramatische Het treurspel treurspel. §§ 136—§ 136-§ 140. 209 140. .. 209 Het tragische 136 . . . . 209 . 209 §§ 136 Verdeeling; het classieke treurspel 137 . 210 §§137 Het romantische romantische treurspel; burtreurspel ; het het burmelodrama . . § §138 138 gerlijk drama; drama ; het melodrama . . ·215 215'• Het drama in inengeren engeren zin; Het drama zin ; het allegorisch drama § 139 139 ·. 219 219 .222 Het middeleeuwsche middeleenwsche drama . § 140 § 140. . . . 222 liet ~et blijspel blijspel en de de klucht klucht. 141-~142. 142. . ·226 §§141-1 226 De opera, opera, de operette operette en en de de vaudeville vaudeville; De 232 zangspel, muziek-drama. § 143— 143- § §144 . . 232 muziek-drama 144. .

TE VERBETEREN VERBETEREN:: bI. bl. reg. 77 v. v. bov. bov. schijf schijfinin: schrijf. 2 reg. : schrijf. » 128 6 »» ]) in 't drama 428 ])» 6 drama in: in : en 't drama. » 135 D» 4 opgeschroefdopgeschroeidheid 4 »» » D opgeschroeldheid in: opgeschroefdheid. held. » 160 » passen inin: ond. passen toepassen. D 7 3)» ond. : toepassen. » 178 178 »D 8 »1) IID » ook den grond, grond, in in:: ook, ook, in Inden den ook in den grond.

§ -1. Inleiding. Sedert reeds heeft heeft de de stalen stalen pen pen de de 1. Inleiding. Sedert lang lang reeds ganzeveer als schrijfwerktuig verdrongen; in sommige uitganzeveer als schrijfwerktuig verdrongen ; in sommige uitdrukkingen aan den den tijd tijd van van 't drukkingenechter echterworden wordenwe we nog nog aan "pennen vermaken" herinnerd, herinnerd, en zoo zoo hooren hOOI'en we we nog nog dikdik„pennen vermaken" wijis: die schrijver schrijver heeft een een welversneden pen, pen, een wijls : "die „die of die scherpe pen." Ieder begrijpt begrijpt gemakkelijk gemakkelijk de de beteekenis beteekenisdezer dezer pen." Ieder woorden dat ze ze niet niet doelen doelen op op 't werktuig waarwoorden en en ziet ziet in, dat mee men schrijft, maar maar op op de de gedachten gedachten die die men men er el' mede mede men schrijft, op schrift stelt. stelt. Een Een welversneden pen heeft hij, hij, die die zich zich pen heeft op schrift gemakkelijk, vloeiend, sierlijk sierlijk uitdrukt uitdrukt;; een een scherpe pen gemakkelijk, vloeiend, kennen toeaan aandenuene dengene.wiens wiens gedachtenzoowel zoowel als als kennen we toe uedachten de wijze waarop waarop hij hij zezeuit, uit,scherp, scherp,stekelig, stekelig,bijtend bijtendzijn. zijn. de wijze werktuig, Wij noemen:: den naam en en een eeneigenschap eigenschap van van 't'twerktuig, Wij noemen den naam €n bedoelen: overeenkomstige eigenschap eigenschap van van hetgeen hetgeen er er bedoelen : de de overeenkomstige mee voortgebracht voortgebracht wordt. wordt. Evenzoo is het met met dedebeteekenis beteekenis van van 't woord stijl is het stij/ gesteld. De De Romeinen Romeinen gebruikten gebruikten als alsschrijfwerktuig schrijfwerktuig o.a. o.a. een een stilus, houten of' of metalen metalen staafje, staafje, dat dat aan aan 't eene einde een houten staus, een voorzien van een eenscherpe scherpe stift, stift, aan aan 't andere andere van van een voorzien was was van ~chopje of men wat wat men men .§chopje cifspatel. spatel.Met Metde de scherpe scherpe punt punt grifte grifte men onthouden wilde, in tafeltjes (plaatjes), die met een dun laagje onthouden wilde, in tafeltjes (plaatjes), die met een dun laagje was bedekt waren waren en en denzelfden denzelfden dienst dienst deden deden als als onze onze aanaanwas bedekt teekenboekjes niet meer meer noodig, noodig,ofofwilde wildemen men teekenboek,jes; ;had hadmen men het het niet 't geschrevene verbeteren, dan dan keerde keerde men men zijn zijn stilus sti/us om geschrevene verbeteren, "11

en streek de de was was met met het hetspateltje spateltje weer weer gelijk gelijk 1). 1). Van Van dedeen streek zelfde evenals wij wij van van z.elfde middelen middelenbediende bediendemen men zich zich ook, ook, evenals potlood of griffel, potlood griffel, bij bij 't leeren schrijven; daarna mocht schrijven ; eerst daarna men met de de pen, pen, n.l. n.l.een eenriet riet(calámus) (caHîmus) op op perkament perkament of ofop op men met papier (papyrus) gaan Gelijk wij bij bij 't woord papier (papYrus) gaan schrijven. schrijven. Gelijk woord pen, brachten Romeinen den den naam naam van van 't werktuig op brachtenook ook de de Romeinen werktuig op 't geschrevene over en en verstonden verstonden zij zij onder onder stilus ook schijfgeschrevene over oefening schrijftrant. In die die laatste laatste beteekenis beteekenis namen namen wij wij oefening en schrijftrant. het uit het hetLatijn Latijnover. over.(Naar (Naarprof. prof.Geel Geel: het uit : Onderzoek Onderzoek en Phantasie). Phantasie). § 2. De menschen verschillen verschillen onderling onderling in kennis, kennis, bebeDe menschen schaving, aanleg, temperament, temperament, karakter, karakter, kortom kortom in in velerlei velerlei schaving, aanleg, opzichten. Vandaar 't groote verschil gedachten, meemeeopzichten. Vandaar verschil in gedachten, ningen en gewaarwordingen, gewaarwordingen, zelfs zelfs alalworden worden die die door door dendenningen en zelfden indruk opgewekt; vandaar ook 't groote verschil verschil in zelfden indruk opgewekt ; vandaar ook de wijze de menschen menschen uiting geven geven aan wat er er in in aan wat waarop de wijze waarop 2). Om Om een een enkel enkel voorbeeld voorbeeld te te noemen noemen:: op ophoe hoe hen omgaat 2). hen omgaat velerlei wijs wordt wordteen eengelukwensch gelukwenschniet nietuitgesproken uitgesproken! Hij velerlei wijs ! Hij is koud of hartelijk, onbeholpen of flink, eenvoudig of geis koud of hartelijk, onbeholpen of flink, eenvoudig of gemaakt, enz. enz., enz., alalnaar naarden denaard aard en ende deontwikkeling, ontwikkeling, de de maakt, enz. persoonlijkheid wenscher. persoonlijkheid van van den wenscher. Als iemand spreekt spreekt of ofschrijft, schrijft, doet doet hij hij dat dat in in den den regel regel Als iemand met het hetdoel doelzijn zijngedachten gedachtenen engewaarwordingen gewaarwordingen aan aananderen anderen bekend maken en, en,zoo zoomogelijk, mogelijk,ook ookbij bijhen henop op te tewekken wekken;; bekend te maken hij ial dus dus letten op op den den vorm vorm die die 't best bereiking van van best ter bereiking hij zal dit doel geschikt geschikt is. is. Onder verstaat men de de eigeneigenOnder stijl stijl nu nu verstaat dit doel aardige wijze, waarop waarop iemand iemand zijn zijn gedachten gedachten en en gewaargewaaraardige wijze, 1) Een bekend bekend Latijnsch spreekwoord „Saepe stilum vertas," d. i.i. "keer spreekwoord is: "Saepe „keer diltwijls te spoedig spoedig tevreden tevreden met met den den vorm vorm sti/us om," m. a. w. wees niet te dikwijls uw stilus waarin uw gedachten gedachten hebt hebt gekleed, gekleed, verbeter verbeter dien dien zoo veel mogelijk. zooveel waarin ge uw 2) neemt natuurlijk natuurlijk niet dat dezelfde dezelf,le persoon persoon zich zich toch toch op op onderniet weg, weg, dat 2) Dit neemt kan uitdrukken, uitdrukl!en, al bevindt bevindt hij in uiterlijk uiterlijk (schijnbaar) scheiden hi,j zich zich in wijze kan seheiden wijze gelijke omstandigheden; een zelfde feit op verschillende tijden tijden zeer verfeit kan op schillend op iemand inwerken.

3 wordingen bij anderen anderen tracht trachtteteverwekken. ve1'wekken. wordingen uitdrukt uitdrukt en bij De stijl isisdedeafspiegeling afspiegelingvan vanden denmensch, mensch, met metalalzijn zijn De stijl eigenaardigheden, de taal taaldie diehijhijbezigt. bezigt.Buffon, Buffon,de debekende bekende eigenaardigheden, in de Fransche natuuronderzoeker en schrijver, zeide zeide in in de de rederedeFransche natuuronderzoeker en schrijver, voering, hij in in1753 1753bijbijzijn zijnintrede intredeinindede„Académie "Académie voering, die die hij "de mensch mensch française" style c'est c'estl'homme l'hommemême", même", „de frangaise" hield: hield : "Le „Le style en zijn stijI stijl zijn zijn één." één."Hij Hij zelf zelfwas waseen eenlevend levendbewijs bewijs van van en zijn die stelling. Even Even deftig deftigenen fieralsalszijn zijnmanieren manierenwaren, waren, die stelling. fier is zijn zijn stijl; stijl; de depracht prachten endedeweelderigheid weelderigheid van vanzijn zijnlevenslevenswijze vinden we terug terug in in de destatigheid statigheiden endedekeurigheid keurigheid van van wijze vinden zijn schrijftrant; ;hij werkte nooit nooit dan dan gezeten gezeten in inzijn zijn fijn fijn zijn schrijftrant hij werkte gemeubileerd studeervertrek, getooid getooid met metjabot jaboten engeborduurgeborduurgemeubileerd studeervertrek, de manchetten. manchetten. Daarom Daarom noemt noemt men meneen eenstijl, stijl,welke welkemet metdien dien van Buffon overeenkomt, manchettes." van Buffon overeenkomt,wel wel eens eens een een "style „style àmanchettes." § 3. In de subjectieve subjectieve beteekenis, beteekenis, waarin waarin we we 't woord In de Er zijn zijn stijl hier gebruiken, gebruiken, isis 't aantal aantal soorten soorten zeer zeer groot. groot. Er stijl hier zijn allerlei allerlei stijlen. stijlen. Immers, Immers, ieder ieder heeft heeft allerlei menschen, er zijn allerlei menschen, zijn taal, niet nietalleen alleeninin denzin zinvan vaneigen eigenwoordenschat, woordenschat, zijn eigen taal, den maar ook met betrekking tot de vaardigheid en de de kunst, kunst, maar ook met betrekking tot de vaardigheid en waarmee gebruik van van weet weet tetemaken maken;; een eeneigen eigentaal, taal, waarmee hij hij er er gebruik en gekenmerkt zoowel in de uiting uiting van van eigenaardig eigenaardig denken denken en gekenmerkt zoowel in de gevoelen, door de de klew' gedachte, als als bij bij 't spreken door kleur der gevoelen, door der gedachte, het timbre, timbre, de de kleur van stem. En En hoe hoescherper scherper iemands iemands van de stem. persoonlijkheid zich onderscheidt, hoe sterker zijn individuapersoonlijkheid zich onderscheidt, hoe sterker zijn individuaduidelijl,el' zal zal ze ze uitkomen uitkomen in in de de liteit ontwikkeld is, des te duidelijker liteit ontwikkeld is, des eigenaardigheid dezen zin zin spreekt spreekt men men b.v. b.v. eigenaardigheidvan van zijn zijn stijl. stijl. In In dezen van den stijl stijlvan vanHooft, Hooft, van vanCats, Cats, van van Potgieter, Potgieter, van van Van Van van den der Palm, van vanBusken BuskenHuet, Huet,van van Multatuli,van vanCouperus, Couperus, der Palm, Multatuli, van Querido, van van Guido Guido Gezelle. GezelIe. In In dezen dezen zin zin ook ook kan kan de de van Querido, stijl zoetsappig of brutaal, brutaal, droog droog of geestig geestig zijn, zijn, en envloeiend vloeiend stijl zoetsappig of hortend, hortend, dor dor of ofbloemrijk, bloemrijk, verheven verheven of ofplat, plat, gemeenzaam gemeenzaam of deftig, deftig, duister duister of ofbevattelijk, bevattelijk, enz. enz. enz. enz. Lezenswaard Lezenswaard is is de de "Nieuwe karaktervetdeeling van den stijl" in prof. Geel's „Nieuwe karakterverdeeling van den stijl" in prof. Geel's

Onderzoek en en Phantasie Onderzoek Phantasie;; in een viertal viertal proeven proeven:: van den den in een goedhartigen, den den onoprechten, goedhartigen, onoprechten, den den gemelijken gernelijken en en den ververwaanden stijl, waanden doet de de schrijver schrijverde deeigenaardige eigenaardige karakterkarakterstijl, doet trekken eIken trant trant ten tenduidelijkste duidelijkste uitkomen. uitkomen. trekken van van elken § 4.4. Evenals spreken van van den den stijl stijl van van een eenpersoon persoon Evenals we we spreken we ook ook van van den den stijl stijl die die een een in 't bijzonder, bijzonder, zoo zoo Rpreken spreken we letterkundevan vaneen eenvolk volkisii;lde deafspiegeafspiegevolk eigen is; is; dedeletterkunde volk eigen ling van zijn zijn ontwikkeling ontwikkeling en en zijn zijn karakter. karakter. Vandaal. Vandaal' de de ling van stoute beeldspraak der der Oostersche Oostersche literatuur literatuur;; de delosse, losse,geesgeesstoute beeldspraak het tige, bevallige stijl stijl der derFranschen Franschen;; het hetgemoedelijke gemoedelijke en en het tige, bevallige wijsgeerige den Duitschen Duitschenschrijftrant schrijftrant; hetstichtelijke stichtelijke wijsgeerige van van den ; het en ernstige, naast naast het het nuchtere nuchtere en endedezucht zuchttot tothet hetburleske burleske en ernstige, (boertige), Nederlandsche letteren letteren kenmerken. kenmerken. (boertige), die die de Nederlandsche Het woord woord „stijl" "stijl" komt komt niet nietalleen alleeninindedeletterkunde letterkundevoor; voor; men gebruikt het ook met betrekking tot de bouwkunst, de men gebruikt ook met betrekking tot de bouwkunst, de muziek, jaartelling, de de meubileering, meubileering, de deversiering versiering der der muziek, de de jaartelling, woningen, men van van den den Ionischen, den woningen, enz. enz. Zoo Zoo spreekt spreekt men Dorischen, den Gotischen, den Romaansehen, Romaanschen, den ByzanByzantijnsehen stijl j van den stijl stijl van van Beetlwven, Baeh of Wagnm'; tijnschen stijl; van den Beethoven, Bach Wagner ; den ouden (Juliaansehen) en den niCltWen (Gregoriaanouden (Juliaanschen) van den en den nieuwen (Gregoriaanvan „style "style Louis XIV, Louis LouisXV, XV,Louis LouisXVI," XVI," sehen) stijl; schen) slip; van Louis XIV, enz. §§ 5.5. De stijl iemand bezigt, bezigt, wordt wordt ook ook bepaald bepaald door dool' stiejl dien dien iemand onderwerp dat hij hij behandelt, behandelt, en en door door 't doel hij zich zich 't onderwerp doel dat hij voorstelt met zijn schrijven te bereiken: of.~choon in de voorstelt met zijn schrijven te bereiken ; ofschoon — in de wijze waarop hij hij zijn zijn onderwerp onderwerpbekijkt, bekijkt,inindedemanier manierwaarop waarop wijze hij naar naarzijn zijndoel doelstreeft, streeft,inin zijnwoordenkeus, woordenkeus,zijn zijnzinzin- en en hij zijn -perioden bouw, inin den die uit uit zijn zijn werk werk spreekt spreekt -periodenbouw, den geest geest die toch ook ook hier hieraltijd altijdweer weer zich pet'soonlijkheidvan vanden den toch zich de de persoonlijkheid schrijver openbaart. De taal die men gebruikt bij een gelukschrijver openbaart. De taal die men gebruikt bij een gelukverschilt van van die diewaarin waarinmen menzijn zijnrouwbeklag rouwbeklagkleedt; kleedt; wensch, verschilt brief wordt wordt anders anders gesteld gesteld dan dan een eenwet wetofofeen eenverzoekverzoekeen brief schrift;; een een dichter dichterbezigt bezigteen eenanderen anderenvorrn ,'ormdan daneen eengegeschrift

5 schiedschl'ijver, behandelen ze ze ook ookhetzelfde hetzelfdeonderwerp. onderwerp. al behandelen schiedschrijver, al In dezen dezen zin zin spreekt spreekt men. men in in de de letterkunde letterkunde van van den denhistohistorischen stijl, den den redenaarsstijl, redenaarsstijl, den den briefstijl, briefstijl, den den dichterdichterrischen stijl, lijken stijl, den denclassieken classieken treurspelsti,j1, treul'spelstijl, enz. Hier beteekent beteekent lijken stijl, enz. Hier woord in in obstijl dus zooveel zooveel als als genre, yenre, soort, soort, en ob· en wordt 't woord stijl dus jectieven zin zin genomen. genomen. Het Het omvat omvat de de algemeene algemeene eischen eischen die die jectieven 't onderwerp eIken schrijver, schrijver, wie wie 't ook ook zijn moge. onderwerp stelt stelt aan elken ~§ 6. ö. Naar den den uitwendigen uitwendigen vorm vorm onderscheiden onderscheiden we we:: ongestijl of pl'Oza bonden gebonden stijl of poëzie. Voor Voor de bonden stijl proza en gebonden nadere indeeling zie 62, 89 89 en en 92. 92. nadere indeeling zie men men § 62, 't Woord rhetorica Romeinen = rederhetorica (van l'hetor, rhetor, bij bij de Romeinen naa!', leeraal' in de welsprekendheid) welsp!'ekendheid) beteekent beteekent letterlijk letterlijk naar, leeraar in de redekunst, kunst van van den den redenaar redenaar;; het het heeft heeft echter echterdoordoorredekunst, kunst gaans een een ruimer ruimerbeteekenis beteekenisenenomvat omvatdan dande degeheele geheeIestijlleer. stijlleer. De poëtica behandelt wezen en en de de vormen vormen van van den den behandelt het het wezen gebonden stijl alleen. alleen. Daar Daarzoowel zoowel proza proza als als poëzie poOzie tot het gebonden stijl gebied literaire kunst kunstbehoort, behoort,wordt wordtslechts slechtseen eendeel deelder der gebied der literaire poëtica werk isis in in poëtica afzonderlijk afzonderlijk besproken. besproken.De De inhoud inhoud van van dit werk drie boeken boeken verdeeld. verdeeld. Het Het eerste eerstebespreekt bespreektdedewijze wijzevan vanontontstaan der letterkundige letterkundige produkten produktenenendedealgemeene algemeeneeigeneigenstaan der schappen den stijl, stijl, en en daarna daarna de de figuurlijke figuurlijke taal. Het schappen van van den taal. Het tweede deel behandelt behandelt de deprosodie, prosodie, de de leer leerder deruitwendige uitwendige tweede deel dichtvormen; derde de de verschillende verschillende letterkundige genres. genres. dichtvormen ; het derde

EER S T E BOEK. BOE K. EERSTE

1. VINDING NINDING -

~§ 7.7.

STI.JL. STIJL.

In Ir1nling. De werkzaamheid die die de demenschelijke menschelijke geest geest De werkzaamheid Inlrinling. bij 't behandelen van een ofofander anderonderwerp, onderwerp, dus dus bij bij 't van een maken van een een opstel, opstel, een een rede, rede, een eengedicht, gedicht, enz. enz. enz. enz. ververmaken van richt, vandrieërlei drieërlei aard. aard. flij Hijmoet moetdedestof, stof~de degedachten gedachten richt, isis van hetletterkundig letterkundiggeheel geheelvormen, vormen, die in een een bepaalde bepaalde volgorde volgorde het die in vinden; moet deze deze gedachten gedachten op op een een natuurlijke lIatuurlijke en en ooroorvinden ; hij hij moet deelkundige wijze rangschikken; hij moet die gedachten deelkundige wijze rangschikken ; hij moet die gedachten uitdrukken den vorm, vorm, die die het het best best met met den den aard aard van van 't't uitdrukken in in den onderwerp met het hetdoel doel van van 't stuk overeenkomt, d. d. i.i. stuk overeenkomt, onderwerp en en met hij moet den den stijl gedachten kiezen. kiezen. voor de gedachten hij moet say voor Bij elk letterkundig letterkundig werk werk heeft heeft men menderhalve derhalve teteletten letten Bij elk op: 1) de vinding der stof (inventie), 2) de mngschikkinr; der stof (inventie), 2) de rangschikking op : de der stof(dispositie), (dispositie), 3) 3) de de uitdrukking der gedachten gedachten (stijl, (stijl, der stof elocutie). ~§ 8.8. De vinding. De hij zij zij schilder schilder of of dichdichDe kunstenaar, hij metzijn zijngeestesoog geestesoog ter, beeldhouwer beeldhouwer of ofmusicus, musicus, overziet overziet met het gansche gansche werk werkdat dathijhijwilwil scheppen; voorzijn zijnverbeelverbeelscheppen ; voor ding rijst het het op, op, ininalle alledeelen, deelen, als als 't voltooid nog nog 't ware ware voltooid ding rijst

vóór ter uitvoering uitvoering isis gedaan. gedaan. Maar Maar dit ditkunstvermogen kunstvermogen iets ter v66r iets heeft hij niet nietaltijd altijdbezeten. bezeten. Latijnsche spreekwoord: heeft hij HetHet Latijnsche spreekwoord : 1) isis waar waar;; kunst kunst wordt wordt niet niet door door "poeta nascitur, non non fit" fit" 1) „poeta nascitur, arbeid gaven van van verstand, verstand, gevoel gevoel arbeid verkregen. verkregen. Maar Maar toch, toch, de de gaven en verbeelding verbeelding mogen mogen ininkiem kiemaangeboren aangeborenzijn, zijn,zonder zonderstudie studie en oefening oefening worden worden ze zeniet nietontwikkeld, ontwikkeld,zonder zonder arbeid arbeid blijft blijft het genie genie onvruchtbaar, onvruchtbaar, en en wordt wordt de de begaafde begaafde geen geendichter. dichter. ook op op 't gebied der letteren, letteren,verheffen verheffen zich zich Slechts ènkelen, ook gebied der Slechts enkelen, als kunstenaar boven boven de groote groote menigte menigte;; maar maar elk moet er er als kunstenaar elk moet naar streven zijn zijn taal taal teteontwikkelen ontwikkelenen enzich zicheen eengoeden goeden naar streven te maken, maken, opdat opdat hij hij ininstaat staatzijzijzijn zijngedachten gedachtenen en stijl eigen te stijl eigen gewaarwordingen duidelijk uit te te drukken. drukken. gewaarwordingen gepast gepast en en duidelijk Wie iets iets met metgelukkigen gelukkigenuitslag uitslagwenscht wenschttetevolbrengen, volbrengen, zal moeten beginnen met te weten wat hij wil. Deze algealgezal moeten beginnen met te weten hij wil. Deze meene waarheid geldt in in 't bijzonder ook bij 't vervaardigen meene waarheid ook bij van een opstel, opstel,een eenbrief, brief,een eenrede, rede,van vaniederen iederenletterkunletterkunvan een digen arbeid van van welken welken aard aarddie diewezen wezenmoge. moge.Elk Elkstuk, stuk, digen arbeid het een eengeheel geheelpersoonlijke persoonlijke uiting uiting is, is, een een stemming stemming ook als het ook als wil weergeven b.v., b.v., bevat bevat een eenkern, kern,een eenhoofdgedachte, boofdgedachte, het het wil weergeven onderwerp of thema. verschillende ononthenza. Daardoor Daardoor worden worden de verschillende wat menererom <;lmheen heengroepeert, groepeert, dercleelen een eenheid. eenheid.AlAlwat derdeelen tot een men dient om de dehoofdgedachte hoofdgedachte toe toe tetelichten, lichten,scherper scherper te tedoen doen dient om uitkomen, Züodat het het doel, doel,den denlezer lezerofofden denhoorder hoorderte teleeren, leel'en, uitkomen, zoodat te overtuigen, overtuigen, te te stichten, stichten, tetetreffen treffenofoftetevermaken, vermaken,wordt wordt bereikt. aangegeven;; Het thema wordt wordt doorgaans doorgaans in in 't opschrift Het thema opschrift aangegeven de vorm waarin waarin dit ditgeschiedt, geschiedt,is iszeer zeerverschillend, verschillend,maar maar moet moet de vorm geschikt zijn om om alaldadelijk dadelijk de deaandacht aandacht en ende debelangstelling belangstelling geschikt zijn op wekken;; een eentitel titelbehoeft behoeftdaarom daaromnog noggeen geenspijskaart spijskaart op te wekken te zijn. zijn. Nu Nueens eensisishethet eenvoudig zelfstandignaamwoord, naamwoord, eenvoudig eeneen zelfstandig met of ofzonder zonder nadere nadere bepaling, bepaling, zooals zooals : Baatwcht; Het 001'OorBaatzucht; Het 1) Een dichter wordt geboren, gemaal,!. geboren, niet gemaakt.

8 Buitenleven ; De invloed deel der nakomelingschap; Invloed deel der nakomelingschap ; Het Buitenleven; op het het Staatsbestuur; weer heeft het van de dichtkunst dichtkunst op van de Staatsbestuur ; dan weer den vorm van van een een stelling, stelling, een eenspreekwoord, spreekwoord, een een vraag, vraag,een een den vorm mededeeling, wordt elliptisch elliptisch uitgedrukt, uitgedrukt, b.v.: b.v.: Die mededeeling,of of het het wordt Wachgeronnen ; ~Vach gelooven haasten niet; Zoo gewonnen, zoo geronnen; ter, wat is is er er van van den den nacht 1; J(laa~je ter, wat nacht?; Klaasje Zevenster is niet dood; Groot -— ook Goed?; Vergeefs;; Hoe was Goed?; Vergeefs dood; Groot Hoe warm warm het was en hoever; hoever ; enz. gegeven ofofgekozen, gekozen, dan dan is is de de eerste eerste vraag \Taag Is 't thema them gegeven die men zich zich stelt: "Wat zal zal ikikschrijven?" schrijven?" Bij Bij een een gemakgemakdie men stelt: „Wat kelijke stof, een een eenvoudigen eenvoudigen brief, brief, een eenkorte kortemededeeling, mededeeling, kelijke stof, zal zoo voetstoots voetstoots kunnen gaan gaan schrijven, schrijven, ofschoon ofschoon ononzal men zoo geoefenden ook dan dikwijls nog zeer onvolmaakt werk legeoefenden ook dan dikwijls nog zeer onvolmaakt werk leveren. F:~Il meer meer ingewikkeld ingewikkeld onderwerp onderwerp zal zal men men eerst eerst veren. Een moeten overdenken (meditatie), ten einde de de stof stof voor voor 't ten einde moeten overdenken opstel te vinden. vinden. Algemeene Algemeene regels regels te te geven geven voor voor de de wijze wijze opstel te waarop men daarbij daarbij te te werk werkmoet moetgaan, gaan,isisniet nietmogelijk, mogelijk, waarop men aangezien afhangt van van 't onderwerp zelf van 't doel zelf en en van aangezien dit dit afhangt dat men men zich zich voorstelt. voorstelt. We vVe bepalen bepalen ons ons daarom daarom tot tot enkele enkele opmerkingen de vinding vinding en enverwijzen verwijzen den denlezer lezervoor voor opmerkingen omtrent de praktische z\in eigen eigen opstellen opstellen en ende de werkwerkpraktische toepassingen toepassingen !,laar paar ziin jes van van Koenen, Koenen, Den Lohr, e. e. a. a. jes Den Hertol2: Hertog en en Lohr, De meditatie of overdenking overdenking isis niets aan niets anders anders dan dan het aan alle kanten bekijken, bekijken, het indenken, indenken, het het invoelen, invoelen, het het bestubestualle kanten deeren van 't onderwerp. in zijn zijngeheel geheel onderwerp. Men Men neemt neemt het in deeren van nauwkeurig doch ziet ook ook zijn zijn deelen deelen en en onderdeelen, onderdeelen, nauwkeurig waar, waar, doch en het het wezenlijke wezenlijke en toevallige; men men vergelijkt vergelijkt het met met en het toevallige, overeenkomstige tegengestelde zaken, zaken, beschouwt beschouwt het het ten ten overeenkomstige en en tegengestelde opzichte de omstandigheden omstandigheden van van doel, doel, tijd, tijd, plaats, plaats, enz. enz. opzichte van de en komt komt aldus aldus tot tot de degrondige grondigekennis kenniseneneen eenjuiste juistebepaling bepaling 1) van van 't onderwerp. Zoo of een een nauwkeurige nauwkeurigeomschrijving omschrijving 1) onderwerp. Zoo 1) Bij Bij't uitsluiteud aan aau een een definitie defiuitie als als woord "bepaling" „bepaling" denke denke men men niet uitsluitend 't woord in de wiskunde: wiskunde: niet niet alleen alleen de de mannen der ook die die der kunst kunst der wetenschap, wetenschap, ook in de

99 breidt hoeveelheid stof steeds steeds meer meer uit uit en enheeft heeftmen, men, breidt zich zich de de hoeveelheid bij de rangschikking rangschikking een een ruime ruime keus keus van vanmateriaal materiaal voor voor 't't bij de bijzonder waarmede men men schrijft. schrijft. bijzonder doel, doel, waarmede § 9. De rangschikking. Wil men als als schrijver schrijver zijn zijn doel doel De rangschikking. Wil men bereiken, lezer niet niet vervelen vervelen ofofnutteloos nutteloosvermoeien, vermoeien, bereiken, den den lezer maal' leeren, treffen, treffen, behagen, behagen, dan dan isis 't noodig dat dat men maar leeren, zijn gedachten in geregelde volgorde, volgorde, naar naar een een vast vast plan plan zijn gedachten in geregelde mededeelt. Bij 't ontbreken daarvan mededeelt. Bij daarvan zal zal men men soms soms niet niet weten, hoe de behandeling behandeling van van zijn zijn onderwerp onderwerp aan aan te vangen vangen of hoe de op éen gegeven oogenblik voort te ~tten, en loopt men gegeop een gegeven oogenblik voort te etten, en loopt men vaar telkens af aftetedwalen. dwalen. Het Hetwerken werken naar naar een eenvast vastplan plan vaar telkens stof. Dit Ditgeldt geldtin in de de eerste eerste echter bevordert bevordert ook ook 't vinden vinden der stof. plaats bij bij 't maken van een gewoon gewoonopstel, opstel, een een verhandeling, verhandeling, van een een wetenschappelijk wetenschappelijk werk werk;; maar maar ook ookbij bij een eenwerk werkvan van kunst, kunst, vooral in de epiek en de dramatiek, dat, als de dichter eenvooral in de epiek en de dramatiek, dat, als de dichter eenmaal door de de idee idee ervan ervan isisaangegrepen, aangegrepen, in in zijn ziel maal door ziel groeit en zich uitbeeldt, uitbeeldt, naarmate naarmate zijn zijn geest geest ererzich zichordenend ordenend en en en zich schikkend bezighoudt. schikkend mee bezighoudt. Op drie drie zaken zaken moet moet men men bij bijdedeschikking schikkingvooral vooral acht acht Op geven: aeven : :75 t ste. Er Er moet moet eenheid onde1'werp zijn; denkbeelPte. eenheid van onderwerp zijn ; alle alle denkbeeldestof Rtofofofniet nietbevorderlijk bevorderlijk den feiten die die niet nietpassen passen bij bij de den of feiten zijn aan aan 't beoogde doel, moeten moeten wegblijven wegblijven;; het het geheel geheel zijn beoogde doel, moet slechts de uitbreiding Z\in van de gekozen hoofdgemoet slechts de uitbreiding zijn van de gekozen hoofdgedachte. Hier de les les van van N. N. Beets Beets: dachte. Hier geldt geldt de : Breng eenheid uw werk, werk, wilt ge ge u met werking vleien: Breng eenheid in in uw met werking vleien : De vuist vuist treft beter, beter, dan vingers uit te te spreien. spreien. De dan tien tien vingers 2de. 2de •

De verschillende verschillende deelen deelen enenonderdeelen onderdeelen(perioden (perioden: De : een reeks reeks van van gedachten, gedachten, die die tetezamen zameneen eenzeker zekergeheel geheel een geven I;even bepalingen, welke welke natuurlijk natuurlijk zeer vorm verschillen verschillen en en ook ook in in inhoud, zeer in vorm naarmate ze ze de de uiting uiting zijn van van een andere andere wijze wijze van van zien en gevoelen. gevoelen. Men Men vergelijke b.v. de de omschrijving omschrijving van „poëzie" "poëzie" bij bij Vondel, Vondel, Bilderdijk, Da Costa, Costa" vergelijke Genestet, Multatuli, l\lultatuli, § 62 en 63. De Genestet,

10 10 vormen, zie §§ 19) 19) moeten moeten duidelijk duidelijk onderscheiden onderscheiden zijn, zijn, opdat opdat vormen, zie tot het hetgeheel. geheel. ieder werking doet verband tot ieder de de juiste juiste werking doet in verband de • De 33de. onderdeel en moeten moeten natuurlijk volgen, De onderdeelen natuurlijk op op elkaar volgen, volgende steunt op zoodat 't volgende op 't voorafgaande belangvoorafgaande en en de belangZoo zal zal men menbij bijeen eenbetoog betoogzijn zijn stelling steeds toeneemt. toeneemt. Zoo stelling steeds meest klemmende gronden gronden tot tot 't laatst Bij het het meest klemmende laatst bewaren. bewaren. Bij onderzoek een verschillend verschillend beoordeeld beoordeeld feit zal men men onderzoek naar naar een feit zal achtereenvolgens verschillende voorstellingen voorstellingen van van 't't feit achtereenvolgens de verschillende feit nagaan, daarna overwegen overwegen wat watv66r vóór ofoftegen tegendie dievoorstelvoorstelnagaan, daarna lingen kan aangevoerd aangevoerd worden, worden, om slotte zijn zijn gevolggevolglingen kan OM ten ten slotte trekkingen maken. Bij Bij de debehandeling behandeling eener eenergeschiedenis geschiedenis trekkingen te maken. is de natuurlijke natuurlijkevolgorde volgordeder deronderdeelen onderdeelen: oorzaken (aan(aanis de : oorzaken leiding) beloop der feiten feiten — - gevolgen gevolgen;; bij bij het hetbespreken bespreken leiding) -— beloop van een eenschrijver, schrijver,b.v. b.v.: :levensschets, levensschets,overzicht overzichtvan vanzijn zijn werken, werken, ofmeer meerdaarvan, daarvan,dedebeteekenis beteekenis nadere beschouwing beschouwing van van een een of voor zijn en, en voor voor onzen onzen tijd. tijd. Ook Ookhier hierbeperken beperken wij wij ons ons voor zijn tot enkele enkele algemeene algemeene opmerkingen. opmerkingen. Een Een nuttige nuttigeoefening oefening is 't ontleden goede voorbeelden voorbeelden in hun in de schikking schikking is in de ontleden van goede 1). onderdeelen 1). In 't algemeen kan men elk elk opstel opstel in in drieën drieën splitsen splitsen:: de de kan men inleiding, de ontwikkeling van 't onderwerp en 't slot, bij ontwikkeling s/ot, onderwerp en een redevoering ook ook wel welgenoemd genoemd:: exordium, confirmatie een redevoering en peroratie peroratie of epiloog. de gedeelte, Het belangrijkste belangrijkste isis natuurlijk natuurlijk 't 22de waarvan Het gedeelte, waarvan wij de de dispositie dispositie hierboven hierboven bespraken. bespraken. De De inleiding inleiding mag mag niet niet wij groot zijn zijn; dientom omden denlezer lezer of ofden den hoorder hoorder in in te te te groot ; zijzijdient zijn belangstelling belangstelling op op tetewekken wekken wijden in 't onderwerp, wijden in onderwerp, zijn dlmkt mij mij een nuttiger nuttiger oefening, oefening, dan dan 't zoogenoemcle zoogenoemde in-proza- overover1) Dit &mkt brengen van een een vers, vers, wat wat dikwijls dikwijls een een onmogelijkheid onmogelijkheid isis en allerlei stijlstijlbrengen en tot allerlei geknoei aanleiding aanleiding geeft. Hetzelfstandig zelfstandig uitwerken uitwerken van vaneen eeneigengemaakte eigengemaakte geknoei geeft. Het schets echter echter vormt vormt den denstijl stijlen enlegt legttevens tevensden tleninhoud inhoutlvan van 't gelezene schets gelezene vast in 't geheugen. geheugen. De De bekende bekende bloemlezingen bloemlezingen (Van (Van Beers, Beers, De De Groot, Groot, Leopold Leopold en en Bijkens, Pol Pol de deMont, Mont,Coopmans Coopmans enendedela la Montagne's„Onze "Onzedichters" dichters"enz.) enz.) Bijkens, Montagne's stukken in inovervloed. overvloed. bietlen geschikte bieden geschikte stukken

11 11 en 't standpunt aan te te wijzen, wijzen, waarop waarop dedeschrijver schrijverzich zich standpunt aan tegenover zijn onderwerp onderwerp stelt :;telt;; ze ze moet moet dus dus in in nauw nauw ververtegenover zijn met de debehandelde behandelde zaak. zaak. Stof Stof er ervoor voor vindt vindt de de band staan met band staan bewerker de redenen redenen waarom waarom hij hij 't onderwerp koos koos;; bewerker in: in : de overeenkomstige waarmee hij hij het het overeenkomstigeof of tegengestelde tegengestelde zaken, zaken, waarmee vergelijkt; in de degeschiedenis geschiedenis van van 't onderwerp, onderwerp, of vergelijkt ; verder verder in in de verklaring verklaring van van 't doel behandeling, enz. enz. Zoo Zoo kan kan doel der behandeling, in de men b.v. een een opstel opstel over over een een drama drama inleiden inleiden met met 't bespremen b.v. ken van de de vereischten vereischten van van 't drama of van algemeen, of ken van drama in 't algemeen, op 't tooneel de bronnen der der geschiedenis geschiedenis die die de de dichter dichter op de bronnen De overgang overgang der der drie drie deelen deelen moet, moet, in in 't algemeen, brengt. brengt. De geleidelijk zijn; ook ook 't slot moet in nauw nauw verband verband staan staan met met slot moet geleidelijk zijn; 't onderwerp zake dienen dienen;; het vat vat 't voorafgaande in onderwerp en en ter zake korte trekken trekken samen samen en envermeldt vermeldthet hetresultaat resultaatvan vandedebehanbehandeling; den indruk indruk van van 't geheel versterken en en deling ; zóó z66 kan kan het het den geheel versterken bevestigen. Bij rhetorische rhetorische stukken stukkeneindigt eindigtde deperoratie peroratiewel welin in bevestigen. Bij een lyrische ontboezeming, ontboezeming, een uitstorting uitstorting des des gemoeds, gemoeds, die die een lyrische een kan hebben hebben — - zie zieb.v. b.v.de delaatste laatstebladbladeen treffende treffende werking welling kan zijde van den Max Bavelaar maar ook licht bombastisch zijde van den Max Ilavelaar — maar ook licht bombastisch aan 't slotstuk van een vuurwerk, vuurwerk. wordt, en dan d:m doet doet denken denken aan wordt, en dat na na vreeselijk vreeselijk gesis gesis en gedaver gedaver en en geknal, geknal, niets niets overlaat overlaat dan een zielloos zielloos geraamte, geraamte,met metnog nogeven evennagloeiende, nagloeiende, dan dan dan een snel doovende lichtpuntjes. altijd echter echter vangt vangt een een snel weg doovende lichtpuntjes. Niet Niet altijd letterkundig werk met een inleiding aan; somtijds verplaatst letterkundig werk met een inleiding aan ; sorntijds verplaatst ons schrijver in eens eens midden midden in in de de feiten, feiten, wat watzeker zekerkan kan ons de de schrijver strekken om de de belangstelling belangstelling in in hooge hooge mate mate op optetewekken, wekken, strekken om maar zijn zijn taak taak verzwaart. verzwaart. Tot proeve van van 't ontleden een gedicht gedicht of of opstel opstel in in ontleden van: van een Tot proeve zijn hoofddeelen kiezen kiezen we we Da Da Costa's Costa's Haf/ar. titel Hagar. De De titel zijn hoofddeelen noemt de figuur, figuur, die die bij bij elk elknieuw nieuwgedeelte gedeelte van van 't werk noemt de weer te voorschijn voorschijn treedt treedt enendedeonderdeelen onderdeelenverbindt verbindt tot tot weer te een geheel, de de figuur, figuur,waarin waarinDaDa Costadedehoofdgedachte hoofdgedachte één geheel, Costa van 't gedicht personifieert. (X) (X) In In "Ilagal''' dan:: „Hagar" vinden we dan gedicht personifieert.

12 I. 1. Inleiding. Jnleidin.lJ' Aanspraak Aanspraftk tot tot de deArabische Arftbischewoestijn woestijn;; feiten feiten (natuur (natuur geschiedenis) waarvan waarvftn ze ze 't tooneel was. en geschiedenis) IJ. Verdreven Verdreven door Sara, Sara, zwerft zwerft de dezwangere zwangereHagar HagarinindedewoeswoesII. aansporing tot totdeemoedige deemoedige onderwerping. onderwerping. tijn; aansporing lIl. Isaac Isaäc geboren; Hagar Hagar en en Ismael Ismaël weer weer weggezonden weggezonden;; waarom? waarom? III. De beloften beloften Gods Gods aan Hagar. Hftgar. Het Het leven leven der der Arabieren Arabieren in in IV. De de woestijn woestijn (beschrijving (beschrijving van van kernel kem"l en en ros). ros). de van 't aantal en de de macht macht der der Arabieren Ambieren ;; ververV. Uitbreiding van aantal en V. overing van van Voor-Azie, Voor-Azië, Noord-Afrika, Noord-Afrika, Sp'1nje; slag bij bij Tours Tours 732. 732. overing Spanje; slag VI. Mohammed Mohammed en zijn leer leer;; voorspelling voorspelling van van de dezegepraal zegepraalder der en zijn VI. JVaa1'i/eid. Waarheid.

VII. Beschrijving gh1ns der der Khalifaten Khalifaten van vanBagdad B'lgd~tcl en en Beschrijving van van den den glans van Corclova; bloei kunst en enwetenschitp. wetenschltp. van Cordova; bloei van kunst VIII. De kruistochten en en hun hun gevolgen gevolgen voor voor Europa; Europ~t; uitvinuitvinDe kruistochten dingen en ontdekkingen; ontdekkingen; achteruitgang achteruitgangva,n van de de macht maeht der der Turken Turken 1). 1). IX. Voorspelling van de komst lwmst van van 't Godsrij k op ds Godsrijk op a~trde; aarde; de van de IX. Voorspelling nederdaling van 't'tnieuwe nieuweJeruzalem; Jeruzalem; alle allevolkeren volkeren zullen zullen zijn zijn nederdaling van Openbaringen van van JoJoals schapen van van éénen éénen Herder Herder (Zie (Zie de de Openbaringen als de schapen hannes Jesaja LX). LX). hannes en Jesaja X. Slot. Terugblik op tafereel tafereel II: II:Hagar, Hagar, d. d. i.i.de deIslam, Islam, ververTerugblik op nedert zich, zich, door door Gods Gods geest gedreven, gedreven, .voor Sara. d. d. i.i. hot h\Jt Ware Ware yoor Sara, geloof.

§ 10. In de beide voorafgaande § § behandelden behandelden we we in In de het kort de de vinding vinding en endedeschikking schikkingder derstof; stof;we wezullen zullen het kort nu spreken over over de dederde derdederder genoemdewerkzaamheden werkzaamheden nu spreken genoemde of den den stijl. stijl. Vormt Vormt 't van den geest, geest, n.l. over de elocutie elocutie of over de van den plan, dat men door de vinding en schikking samengesteld plan, dat men door de vinding en schikking samengesteld houding en en regelmaat regelmaat heeft, als 't ware 't geraamte geraamte dat dat houding heeft, als aan 't lichaam de stijl eerst en schenkt schenkt voltooit dit dit eerst stij1 voltooit lichaam geeft, geeft, de er leven, schoonheid schoonheid en kracht aan. aan. Men Menzou zou echter echter verer leven, en kracht keerd doen door de menschelijke geest deze geest deze dat de door te meenen, dat keerd doen na elkander elkanderverricht. verricht. drie werkzaamheden afzonderlijk afzonderlijk en drie werkzaamheden en na V"I reeds op, op, hoe hoe 't rangschikken bij rangschikken der der stof bij Wee wezen er er reeds 1) Costa vereenzelvigt vereenzelvigt ten onrechte die van der Turlien Turken met met die onrechte de de macht der 1) Da Da Costa den den Islam.

13 13 't overdenken vinden bevordert, bevordert, hoe hoe overdenken van 't onderwerp onderwerp het het vinden de eene gedachte gedachte de de andere andere doet doetgeboren geborenworden. worden. Maar Maar de eene ontstaantegelijk; tegelijk;wordt wordt gedachte uitdrukking zijn zijn één, één, zezeontstaan gedachte en uitdrukking een gedachte, een opwelling opwelling ons er ook ook een een een gedachte, ons bewust, bewust, dan dan is er vorm, hoe onvolmaakt onvolmaakt soms. soms. De Deopzettelijke opzettelijke werking werking van van vorm, hoe den geest na na de dedispositie dispositie zal zal dan danook ookbestaan bestaan in in 't uitden geest werken van 't plan plan en en in 't verbeteren van van den den vorm, vorm, waarin waarin bij ons onsopdeden. opdeden. „Goed "Goed stellen stellen de gedachten zich zich 't eerst de gedachten eerst bij metgoed goeddenken, denken, met met het het zal dus van van zelve zelve samen samen gaan gaanmet zal dus gevoelen de juiste juiste plaats plaats van vanieder iederonderdeel onderdeel van van 't gevoelen van van de onderwerp." In iemands iemandsstijl stijlzien zienwe weniet nietalleen alleende debijzondere bijzonder.e onderwerp." In ook zijn zijn wijze waarop hij hij zijn zijn gedachten gedachten uitdrukt, maal' wijze waarop maar ook wijze denken, de degedachten gedachtenzelve, zelve, zijn zijngedachtengang. gedachtengang. wijze van van denken, drukt Buffon Buffon dit dit uit uitinindedebovenvermelde bovenvermelde rede rede Eigenaardig Eigenaardig drukt (zie 2), waar waarhijhijzegt zegt: "Degoede goede zorgen zorgen aan aan den den vorm vorm (zie § 2), : „De besteed, zullen voordeel voordeel brengen brengen aan aan den deninhoud inhoudzelven.; zei ven '; besteed, zullen goed schrijven toch is zoowel zoowel goed goed denken, als goed gevoelen toch is en goed goed teruggeven cn vcreischt tegelijk tegelijk het het bezit bezit van vangeest geest en vereischt smaak. De De stijl stijlonderstelt ondersteltdedevereeniging vereenigingen ende deuitoefening uitoefening en smaak. yan alle geestvermogens." geestvermogens." Men Men vergelijke vergelijke o.o.a.a.wat watBilderdijk Bilderdijk van alle zuivre telg telg van yan 't hart, vergode vergodePoezy, Poezy,inin: :De De ziekte ziekte zegt zegt (0 zuivre der Geleerden) Geleerden) en enVan VanDeyssel Deyssel (in (in:: "Nieuw en „Over "Over „Nieuw Holland" en Literatuur", Verzam. Verzam. Opst. Opst. I). I). Hoe verschillend verschillend de de stijl, stijl,zoowel zoowel tengevolge tengevolge van van de de perperHoe soonlijkheid des aard der der stof stofook ook kan kan soonlijkheid des schrijvers schrijversals als van van den den aard zijn, toch toch bestaan bestaaner er zekerealgemeene algemeenehoedanigheden, hoedanigheden, die die zijn, zekere men in in elken stijl meerdere of mindere mindere mate mate terugvindt. terugvindt. men stijl in in meerdere Die algemeene algemeene eigenschappen eigenRchappen behandelen behandelen we we in in 't volgende Die hoofdstuk.

14 14 Il. DE ALGEMEENE EIGENSCHAPPEN DE ALGEMEENE EIGENSCHAPPEN VAN VAN DEN DEN STIJL. STIJL.

§§ 11. Dehoofdeigenschap hoofdeigenschap van vanden denstijl stijlisis:: doelmatigheid; H. De doelrnatigheid ; daaraan zijn zijn de de overige overigeeigenschappen eigenschappen:: zuiverheid, duidelijkduidelijkheid, kracht, welluidendheid, welluidendheid, gepastheid gepastheid ondergeschikt. Boven, Boven, op, dat dat een eenstijl stijlnog nogallerlei allerleiandere anderehoehoebl. 3, wezen wezen we we er er op, bl. 3, danigheden vertoonen, soms somsovereenkomende, overeenkomende, soms soms in in danigheden kan vertoonen, Degoedhartige goedhartige stijl b.v. strijd met de de pas pasgenoemde. genoemde. De strijd met b.v. is meestal overduidelijk, maar maar breedsprakig, breedsprakig, het hettegengestelde tegengestelde meestal overduidelijk, van krachtig. van krachtig. Wie spreekt of schrijft, schrijft, doet doet dit dit met metde deeen eenofofandere andere Wie spreekt bedoeling; gehoorzamend aan aan den den innerlijken innerlijken aandrang aandrang bedoeling ; tenzij, gehoorzamend omzich zich teteuiten uiten; doch ook ook dan dan wil wil hij hij hij zich alleen alleen uit uitorn hij zich ; doch Hij anderen doen deelen in wat hem beweegt en ontroert. anderen doen deelen in wat hem beweegt en ontroert. Hij wil den hoorder of lezer leeren, nieuwe kennis kennis aanbrengen, aanbrengen, wil den leeren, nieuwe en moet moet dus dusvooral vooralnaar naarjuistheid juistheidenenduidelijkheid duidelijkheidstreven streven; ; hij wil hem hem overtuigen overtuigen van van de de een eenofof anderewaarheid, waal'heid, hij wil andere overreden de een een of ofandere andere daad, daad, enenmoet moetderhalve derhalve overredentot tot de overwinnen,door dool'mooimooidoor en juistheid juistheid trachten trachten teteoverwinnen, door kracht en van voorstelling voorstelling trachten trachtenover overtetehalen, halen;hij hijwil wiLvermaken vel'maken heid van of stichten, stichten, een eenwelgevallige welgevalligeafwisseling afwisseling van vanaandoeningen aandoeningen of't opwekken, gemoed gemoed teweeg brengen of teweeg brengen 't godsdienstig godsdienstig leven opwekken, en denkwijze denkwijze veredelen, veredelen, en moet moet dus duspogen pogendoor dooreen eengevoelgevoelvollen, krachtigen verheven stijl stijL te te bekoren bekoren en en tete bebevollen, krachtigen en en verheven heerschen. Het doel doel dat datde desteller stellerbeoogt, beoogt, doet doetdus dustelkens telkens heerschen. op den den voorgrond voorgrond treden. Dat de een een of ofandere andere eigenschap eigenschap op de treden. Dat doel kan kan hem hem ererzelfs zelf"toetoe brengenopzettelijk opzettelijkonjuist, onjuist, onondoel brengen duidelijk, onzuiver, onwelluidend in zijn uitdrukkingen te zijn. duidelijk, onzuiver, onwelluidend in zijn uitdrukkingen te zijn. Want, wanneer wanneer men men de de waarde waardevan vanden denstij1 stijl van van een een of of Want, ander stuk stuk moet moetbepalen, bepalen, mag magmen menzich zich niet nietrichten richten naar naar ander de objectieve, objectieve, d. d. i.i. naar naardedeinnerlijke innerlijkewaarheid, waarheid, noch noch naar naar de de zedelijke zedelijke of verstandelijke verstandelijke waarde van van de devoorstelling voorstellingder der

15 15 stof. Een dagbladartikel, dagbladartikel, een een pamflet pamflet of ofwelk welkgeschrift geschrift ook ook stof. Een kan bestemd zijn zijn om om dwalingen dwalingen teteverkondigen, verkondigen, kan kan een een kan bestemd verderfelijke zedelijke strekking hebben, hebben, toch toch verderfelijke staatkundige staatkundige or' of-zedelijke is het een een meesterstuk meesterstuk van van stijl, stijl, wanneer wanneer alle gedachten gedachten en en is het de uiting daarvan daarvan berekend berekend zijn zijn naar naar 't doel van den schrijde uiting van den ver en op opden denlezer lezerde degewenschte gewenschte uitwerking uitwerking hebben. hebben. De De ver en doelmatigheid rechtvaardigt zelfs zelfs den den ambtsstijl ambtsstijl van van notaris notaris en en doelmatigheid rechtvaardigt deurwaarder. exploten moet moet de de deurwaarder.InIn wetten, wetten, contracten contracten en en exploten duidelijkheid, alle kwaadwillige kwaadwillige ontduiking ontduiking of ofverkeerde verkeerde duidelijkheid, die die alle uitlegging voorkomt, voorkomt, 't meeste schaal leggen. leggen. meeste gewicht gewicht in in de schaal Zelfs contract kan kan schoon schoon zijn zijnininzijn zijnsoort. soort. Er Erisisimmers immers Zelfs een contract relatieve absolute schoonheid schoonheid;; de soort moge moge niet nietschoon schoon relatieve en absolute de soort zijn, het specimen, specimen, de devertegenwoordiger vertegenwoordiger der der soort, soort, kan kan 't 't zijn, het zeer goed wezen. Het doel van den schrijver beheerscht dus zeer goed wezen. Het van den schrijver beheerscht dus de eischen van van den den stijl. stijl. (Naar (Naar Dr. Dr. L. L. A. A. te te Winkel). Winkel). de eischen § 12. De zuiverheid. Tot de zuiverheid zuiverheid van van den den stiji stijl De zuiverheid. Tot de zuiverheid van taal; men men zou zou zich zich echter echter behoort behoort ook ook de de zuiverheid van de de taal; vergissen, men meende meende dat datbeide beideéén éénzijn zijn; delaatste laatste vergissen, zoo zoo men ; de is slechts een onderdeel van de eerste. Om te beginnen is slechts een onderdeel van de eerste. Om te beginnen moet men men de dewoorden woordenininhun hunjuiste juistebeteekenis beteekenisgebruiken, gebruiken1 moet b.v. in een eenopstel opstelover overlichaamsoefeningen lichaamsoefeningenniet nietspreken sprekenvan van: b.v. in : "de gezondheid van van 't wielrijden", ,,'t borst„de gezondheid „'t verkrijgen verkrijgen van van borstkwalen'" van „niet "nietalle allejongelieden jongeliedenzijn zijn een eenzelfde zelfde spel spel kwalen'', of van toegedaan." Natuurlijk Natuul'lijk zondigt zondigt de de humorist humorist Hildebrand Hildebrand met met toegedaan." opzet, als hij hijb.v. b.v.spreekt spreektvan van„uitmunten "uitmuntendoor doorleelijkheid" leelijkheid" opzet, als (Gerrit In dedetweede tweedeplaats plaats isis 't noodzakelijk, (Gerrit Witse). Witse). In noodzakelijk, dat een schrijver schrijver de de regels regels der der algemeene algemeene taal taalbehoorlijk behoorlijk in in een acht neemt;; slechts slechts die dieafwijkingen afwijkingenzijn zijngeoorloofd, geoorloofd, welke welke acht neemt gebruik gewettigd gewettigd heeft heeft;; alleen alleen zal zal er er wel wel eens eensverschil verschil 't gebruik van mening meening zijn zijnover over wat watwèl, wèl,wat watnièt nièttot tothet hetalgemeen algemeen van Menbekijke bekijkede devolgende. volgende beschaafd Nederlandsch Nederlandsch behoort. behoort. Men beschaafd voorbeelden:: voorbeelden boek op op de de tafel. tafel. lib Hij lei te bed. bed. Ik lag het boek

16 Ten aanhoore gemeente deelde deelde de de predikant predikant mede, mede, dat dat er er aanhoore der der gemeente gelden van 't orgel gelden noodig noodig waren waren ten behoeven der der herstelling van orgel en ten dien einde een buitengewone collecte zou dat er ten zou gehouden worden. Een vlieboot was was oorspronkelijk oorspronkelijk een zeeschuit, zeeschuit, die de de wateren wateren Een vlieboot van Vlie ba·aarde. van het Vlie bevaarde. Nu willen ze ze alal hun hunmartlen mart'lenstaken, staken,dedebeulen, beulen, die 't aan Nu willen geesels faalt. geesels faalt. Een geliefkoosde geliefkoosde schrijver. Zool1'el de kleinere kleinere en en kleine kleine staten Zomvel de grolde groote mogendheden als als de zonden vertegenwoordigers naar naar dedeHaagsche HaagscheVredesconferentie Vredesconferentie zonden vertegenwoordigers verheffenin in 't'tbelang belangvan van arbitrage arbitrageen en ontwapening. ontwapening. om stem teteverheffen om de stem te water watergeraakt geraaktenenjammerlijk jammerlijkverdronken, verdronken, omdat De man was te onidat De man er niet niet behoorlijk behoorlijk voor voor de de straatverlichting straatverlichtinggezorgd gezorgd was. Deze tegen het Nederlandsche Nederlandsehe taaleigen. taaleigen. Deze uitdrukking strookt tegen 20 millioen millioen gulden werden aan aan de de T. T. Priokhaven Priokhaven ten ten Huim gulden werden Ruim 20 koste gelegd en betaald. betaald. koste gelegd Gedurig nauwer omsingeld, ingesloten, ingesloten, heeft heeft eindelijk eindelijk nauwer beperkt, omsingeld, het uur uur des des verderfs verderfs voor voor hem hem geslagen. geslagen. Haar zult zult ge ge nooit, nooit,niet nieteen een enkel woordmeer meertoespreken, toespreken,zelfs zelfs enkel woord niet groeten. groeten. Een ieder klopt het het hart hart en endankt danktGod. God. Een ieder de beraadslagingen beraadslagingen tot een een goed goed einde einde mochmochHij hoopte, hoopte, dat de ten voeren voeren en en zon zon het hetophalen ophalender dertoegezegde toegezegde gelden gelden in inde devolvolgeschied.Em gende week week geschiede% Mijn op werd werd gevestigd gevestigd door door M. M. Mijn aandacht aandacht er op De regeeringen ontdeden fm/deden den Mekkaganger van de belembelonDe liberale regeeringen 9Iifnin.qen, een wijze, wijze, vooruitziende vooruitziende staatkunde staatkunde hem hem had had in den die een gneningen, die u'eg gelegd, om grooten getale getale ter ter bedevaart bedevaart te tegaan. gaan. ora in grooten weg gelegd, u'aw'oU/ hij in den den afgeloopen afgeloopen nacht nachtnauwelijks nauwelijks Diezelfde reden, reden, waarom kunnen luiken, luiken, was was ook) oorzaak, dat hij dezen dezen de oogen had ookloorzaak, dat hij de oogen had kunnen schonk dan dan ooit ooit aan aan 't kloosterachtige ochtend ochtend minder minder aandacht schonk zijner ifingeving. omgeving. pronk der der dalen, dalen, 7:iet gij ginds ginds dien dien pronk Ziet gij Dien 1!edleoen verheven eikenboomP eikenboom? Spandaw, 't V".'Ielnes(je. V ogelnestje. Zijn helm kam met hert versierd, versienI, met het hert Zijn helmkam geducht ; W

17 § 13. 13. De taal die die men men bezigt, bezigt, moet moet wat wat woordenkeus en De taal zinsbouw betreft, zuiver, beschaafd beschaafd Nederlandsch Nederlandsch wezen, wezen. zinsbouw Woorden uitdrukkingen die die 't burgerrecht niet verkregen verkregen Woorden of uitdrukkingen burgerrecht niet hebben, maar slechts slechts in in bepaalde bepaalde plaatsen plaatsen of ofgewesten gewesten in in hebben, maar gebruik zijn urbismen, provincialismen moeten in 't gebruik zijn — urbismen, provincialismen — moeten algemeen achterwege blijven, blijven, evenals evenals de de termen termen die die alleen alleen algemeen achterwege in bepaalde kringen, kringen, onder ondermatrozen, matrozen,soldaten, soldaten,studenten, studenten, in bepaalde enz. in zwang zwangzijn. zijn.InIn schetsenalsalsBeunke's Beunke'sWalchersche, Walchersche, enz. in schetsen Heering's Overijselsche, Cremer's Cremer's Betuwsche Betuwsche en en OverbetuwOverbetuwHeering's Overijselsche, sche vertellingen, bij bij Stijn Stijn Streuvels, Streuvels, Teirlinck, Teirlinck, enz. enz. is is 't sche vertellingen, gebruik natuurlijk en en gepast, gepast,ofschoon ofschoondedeschrijver schrijver het het gebruik ervan natuurlijk lezers niet niet gemakkelijk gemakkelijk maakt maakt en en dan 't meerendeel zijner zijner lezers aanteekeningen of een eenwoor wo orden tienboek boekwel weleens eenstetehulp hulp moeten moeten aanteekeningen of Immen. Voorbeelden van vanprovincialismen provincialismen zijn zijn de de Vlaamsche Vlaamsche komen. Voorbeelden woorden: (iemand op op leef'woorden : schaveling (houtkrul); ouderling (iemand tijd); zeeldraaien zeeldraaien;; bazin) paard); raadsheer guil (soort paard); bazin , guit raadsheer (lid van eengemeenteraad) gemeenteraad);; dedeZeeuwsche Zeeuwsche:: kacheltje kacheltje (veulen); van een bitter (roet); ievallig (slecht, wispelturig); deGeldersche Geldersehe:: (slecht, wispelturig) ; de bitter (roet) ; dHk (vaak); deern; loopen; platten loopen; deem; maal'te maarte (meid); op bloote platten duk (vaak); het N.-Brabantsche N.-Brabantsche: vam't de Limburgsche Limburgsche vaart (heimwee); (heimwee); de 'i'rechheden daden); iemand iemand aanblutfen aanblu ffen ;.. 't Amster(brutale daden); vrechheden (brutale damsche: vinkie, sluis, enz. damsche : vinkie, Vreemde kunnen niet nietaltijd alt\idvermeden vermedenworden worden;; woorden kunnen Vreemde woorden waar we geen geenNederlandsch Nederlandsch woord woord hebben hebben dat dathetzelfde hetzelfde waar we beteekent als 't vreemde, zelfs noodzakelijk. noodzakelijk. vreemde, is 't gebruik zelfs beteekent als ,,'t woorden of zinnen zinnen uit uit Misbruikbestaat bestaat hierin, hierin, dat dat men men woorden „'t Misbruik een andere andere taal taal gebruikt gebruikt in in plaats plaats van van lang langbestaande bestaande eigen eigen vormen, die even even gangbaar gangbaar of nog nog beter beter zijn zijn — - 't zij vormen, die zij men het doet uit uitonverschilligheid onverschilligheid omtrent omtrent de de taal, taal, of of wel wel uit uit het doet zucht om door door die die taalvermenging taalvermenging een een waas waasvan vanvoornaarnvoornaamzucht om beid om zich zichtetespreiden" spreiden"1).1).(Dr. (Dr.Nassau, NaRsau, De woorden en held om De woorden 1) Men Men loze: Huygens' parodie parodie in: Voorkout, Voorkout, Potgieter Potgietei :: Marie, Beets: Beets; Gesprek Gesprek leze: Huygens' Querolus. meest op op letterkundig letterkundig gebied gebied I). Il. (ierseheidenheden meest Querulus. (verscheidenheden

18 hunne beteekenissen). hunne beteekenissen). Door en wetenschappelijk wetenschappelijk Door letterkundig letterkundig en verkeer, den handel handel en endoor doorpolitieke politiekeenenkerkelijke kerkelijke verkeer, door door den omstandigheden, verschillende vreemde vreemde talen talen invloed invloed omstandigheden, hebben hebben verschillende geoefend op 't Nederlandsch. Tal woorden hebben hebben wij wij Tal van woorden geoefend op in den loop loop der dereeuwen eeuwenovergenomen overgenomen enenvele veleervan ervanzija zijn in den door 't lange gebruik zoo zoo veranderd veranderd en en zoo zoo gewoon gewoon geworgeworlange gebruik den, dat men menze zeniet nietmeer meerals alsvreemdelingen vreemdelingen kan kanbeschoubeschouden, dat zij zijn zijn genaturaliseerd. genaturaliseerd. Zoo Zoo isis kerk van Griekschen, wen; van Griekschen, wen ; zij spijs, venster, voogd, voogd, poort, zaad, vork vork van Latijnschen ooroorspijs. venster, poort, mad, van Latijnschen sprong; komfl5or hebben we we aan 't Frausch, Fransch, bottelen, kasteel, kornMor sprong ; bottelen, oorlam, baar, bakke{eien, néf!orij baar, bakketeien, nerrij aan 't Maleisch, lJDochem, pochern, gannef aan 't Hebreeuwsch,' parmantig, parlesanten (vloe parmantig, parlesanten 1). De vreemdelingen vreemdelingen ken, razen) aan aan 't 't Spaansch ontleend ontleend 1). ken, razen) die algemeen gebruikt gebruikt worden wordenen endie diewe wemoeielijk moeielijkzouden zouden die algemeen kunnen missen, zijn zijn termen op op 't gebied van handel, handel, bedrijf, bedrijf, gebied van kunnen missen, rechtswezen wetenschap vooral, vooral, als: als: advocaat, advocaat, procureur, procureur, rechtswezen en wetenschap museum, methode,apotheker, apotheker,bibliothecaris, bibliothecaris,archie archief, cohaesie, museum, methode, f, cohaesie, proz.a, electriciteit, electriciteit, statistiek, statistiek, theorie, theorie, preparaat, preparaat, prosector, prosector, proza, chinine, costi, impressario, impressario,anti-revolutionaÏl', anti-revolutionair, chinine, dieet, dieet, tarra, tarra, àet costi, enz. ~§ 14. In 't algemeen woorden en en uitdrukkinuitdrukkinalgemeen noemt noemt men woorden gen die met ons taaleigen in strijd zijn, barbarismen; men barbarism,en; gen die met ons taaleigen in strijd zijn, onderscheidt ze in in:: germanismen, anglicismen, germanismen, gallicismen, anglicismen, onderscheidt ze keuren, omdat omdat latinismen, enz. 't Gebruik Gebruik daarvan daarvan isis af te keuren, ze de taal verarmen verarmen en enontsieren ontsieren en en de duidelijkheid dikde duidelijkheid de taal wijls schaden. Toch Toch maken maken zelfs zelfs goede goede schrijvers schrijvers er er zich zich wijls schaden. germanismen komen dikwijls wel aan schuldig, en vooral de wel schuldig, vooral de voor 2). Door de nauwe nauwe verwantschap verwantschap van van 't Nederlandsch Door de en 't Duitsch is 't vaak moeielijk uit te te maken makenofofeen een woord woord vaak moeielijk een germanisme is of of niet niet;; een een groot groot aantal aantalonzer onzerwoorden woorden een germanisme komt, bij soms soms zeer zeer weinig weinig verschil verschil in uitspraak met met 't't komt, bij in de uitspraak 1) West. Oost en West. Dr. P. P. J. Veth: Uit Oost 1) Zie Dr. 2) Beets' puntdichten: Queruliana. Queru/iana. 2) Zie Beets'

19 germanismen te Duitsch overeen 1). In 't algemeen zijn als als germa,nismen algemeen zijn overeen 1). beschouwen: beschouwen : 1) alle woorden die die in beide beide talen, talen, maar maar in inverschillende verschillendfl alle woorden hete eken is voorkomen, voorkomen, zoo de Duitsche Duitsche beteekenis beteekenis gebeteekenis zoo ze ze in in de bruikt worden. Voorbeelden: Voorbeelden: bruikt worden.

Neder landsch. Nederlandsch. attnleiding = oorzaak oorzaak;; aanleiding =-: aandacht = opmerkzaamheid;; = opmerkzaamheid

Duitsch. Anleitung = leiddraad. leiddraad. Andacht = godsdienst, vroomheid. betrachten beschouwen. 2)2) betrachten ==beschouwen.

betrachten = vervullen (van een = vervullen plicht b. b. v.); v.); bron;; wel = bron WeUe golf. Welle vernuft = geest, genie;; Vernunft = rede, verst<1nd. verstand. geest, genie versllChen = verzoeken = vragen, vragen, uitnoodiuitnoodi- versuchen = beproeven. gen; gen ; doorvoeren vervoeren dooreen durchführen = (ook) doorvoeren = vervoeren door een durchfiihren (ook) volhouden. streek; streek ; =_ in bekwaam = staat tot tot;; geschikt. bequem =_ = gemakkelijk. in staat

Zelfs bij bekende bekende schrijvers schrij vers vindt zinnen als: als: Zelfs bij vindt men men zinnen De karakters karakters in dit dit stuk stukzijn zijn goed goed doorgevoerd. De onvernuftige wezens. De De dieren zijn zijn onvernuftige aangaande de de veranWij moeten eenige bemerkingen bemerkingen maken moeten eenige maken aangaande voorgenomen. deringen, die gij neht die gij nebt voorgenomen. had iemand iemand minder minder dan dan hij, hij, voor voor den den schijn schijn ovewg. Nooit Nooit had ovewg,

2) de woorden die alleen in in 't Duitsch Duitsch voorkomen, de woorden die alleen voorkomen, gewijzelve zelveeigenaardige eigenaardige bruikt in een eenbeteekenis, beteekenis,waarvoor waarvoorwij bruikt in uitdrukkingen bezitten. Voorbeelden Voorbeelden: uitdrukkingen bezitten. : aanstrenging (Anstrengung) voor inspanning; begeesterd (begeis(begeis(Anstrengung) voor inspanning ; begeesterd tert) voor geestdriftig; ung) voor geestdriftig ; aanspeling (Anspiel (Anspielung) voor zinspeling; insperren (einsperren), (einsperren), linderen (lindern), (lindern), verkapt (verkappt), (verkappt), opgave (Aufgabe) voor voor opsluiten, opsluiten, verzachten, verzachten, vermomd, taak. gave (Aufgabe) 1) Specifiek Nederlandsche woorden, woorden, d. woorden, die alleen in ·t't NederSpecifiek Nederlandsche d. z. woorden, die alleen landsch bestaan en wa.arvoor men nWll dus dus geen geenovereenkomstige overeenkomstige in in de de andere andere landsch bestaan en waarvoor talen kan aanwijzen, aanwijzen, zijn zijn ererniet nietveel veel(laars, (laars, pink, pink,jas, jas,pret, pret,koorts, koorts,weelde, weelde, talen kan stelsel, wisknnde, praten, dwepen, dwepen, enz.). enz.). stelsel, wiskunde, 2) Vergelijk Zeggelen :: „Betrachting "Betrachting van vanLouw Lonw den dentimrnerman". timmerman". Vergelijk y. v. Zeggelen

20 3) de de woorden woorden die die uit uitNederlandsch Nederlandsch materiaal, materiaal, maar maar op op Duitsche wijze wijze gevormd gevormd zijn. zijn. Ook Ook hier hierbezitten bezittenwij wijdoordoorDuitsche gaans goed goed gangbare, gangbare, edit echtNederlandsche Nederlandschewoorden, woorden, die die 't gaans even krachtig krachtig(of (ofnog nogsterker) sterker)uitdrukken uitdrukkenals als 't Duit8cllP begrip even Duitsche woord. Voorbeelden Voorbeelden::

(eigentümlich) (Frühstl\ck) ontbijt; ontbit.jt ; eigendommelijk eigendommelijk (eigentiimlich) vroegstuk (Frühstiick) ; daarstellen eigenaardig;; daadzaak daadzaak (Tatsache) = feit feit; daarstellen (dar(dar= eigenaardig stand brengen, brengen, aanleggen, aanleggen, vestigen; vroegjattr stellen) vestigen ; vroegjaar stellen) = tot stand vooIj aar, lente lente; vooravond (Vontbend) (Friihj ahr) = voorjaar, (Vorabend) =. avond ; vooravond (Frühjahr) voorafgaande aan, enz. aan, enz.

Verb~ndingen als:: een een fluweelbekleede kantomfaVerbindingen als fluweelbekleede torreador ; kantomfaeenhoofd hoofddoor door een een kanten lied (een (een kantomfalied hoofd hoofd=een ka,nten falie of kapmantel omgeven);; zongegloeide zongegloeide muren muren;; groeniggoudgegroeniggoudgekapmantel omgeven) lokte nimfen; mosbegroeide steenen steenen;; een golfolllspoeld golfonispoeld slot; een nimfen ; mosbegroeide maan-verdronken komen zoo zoo vaak vaak voor, voor, dat men men ze ze als als tuin, komen maan verdronken tuin, gaat beschouwen. beschouwen. geijkt geijkt gaat -

4) zinnen die die op opDuitsche Duitschewijze wijzegebouwd gebouwdzijn. Z\Jn.13.v. B.v. de zinnen 4) de Dat verstaat zich vanzelf. Gij kunt me niet strijdig strijdig maken. maken. me dit niet Zij de stad stftd doorgereisd, doorgereisd, omdat omdftt zij OllA op zij ons op het Zij waren niet tot de land wisten. wisten. Hij toonde mij een kleine verzameling verzameling munten, welke hij mij munten, welke een kleine verzekerde in Friesland Friesland gevonden gevonden te zijn. Dit is een onderwerp, onderwerp, dat ik In sbrtt niet in staat ben. ik te behandelen niet is een Zijn hulde was eene oprechte. Een zftak, die gij gij hadt steunen moeten. Een zaak, inoeten. De moord van Latour was was een een smartelijk-treurig smartelijk-treurig stuk v:tn het het van Latour stuk van jaar 1848. 1848. Van sommige der dergenoemde genoemdewoorden woorden wordt wordt ook ook gezegd gezeg,i Van sommige dat het geen geen germanismen, germanismen, maar maar archaïsmen zijn (zie §§1.7), 17), zijn (zie dat het omdat zevroeger vroegerdoor doorNederlandsche Nederlandscheschrijvers schrijvers(Vondel. (Vondel. omdat ze Hooft, Brederoo, Huygens, Huygens, de vertalers vertalers van vanden denStatenbijbel, Statenbijbel, Hooft, Brederoo, enz.) de gewraakte gewraakte beteekenis beteekenisgebruikt gebruiktwerden. werden. Inderdaad Inderdaad enz.) in in de vind' men pitde de46de 16deenen1.7de 17de eeuw eeuwof ofnog nog oudere, oudere, vin(-14menininwerker werker pit

21 't woordenboek tal van van voorvoorwoordenboek van van Kiliaen Kiliaen 1) 1) b.v., b.v., daarvan daarvan tal leest o. a.o. 0a.nv e l' n unu ftftig i g vee, vee, door (dwaas) beelden. beelden.Men Men leest o nver door (dwaas) enk I (kleinzoon), bbij (voorbeeld) en w a am, m, enkele (kleinzoon), ij spe sp elI (voorbeeld) en bek b ekwaa optrekken, voor: gemakop t l' ek ken, proeven, pro e ven,aandachtig, a a n d ach tig, voor: gemak't feit dat godsdienstig. Maar kelijk. opvoeden, onderzoeken, godsdienstig. Maar 't opvotden, onderzoeken, .Ieze dergelijke woorden, woorden, bij bij de deontwikkeling ontwikkeling van van 't'tNederNeder(leze en en dergelijke lamlsch, dit zich zich steeds steeds verder verder van van 't Duitsch Duitsch verlandsch, waarb\i waarbij dit wijderde, in onbruik onbl'llik geraakten geraakten en endoor doornieuwe nieuwe uitdrukkingen uitdrukkingen vervangen ieder geval, geval, dat dat zij zij in in onze onze vervangen werden, werden, bewijst bewijst in in ieder taal niet niet meer meerpassen passenenenalsalsoverbodig overbodigenenschadelijk schadelijkgeweerd geweerd moeten worden. moeten worden. § 15. Gemakkelijker Gemakkelijker dan de germanismen, germanismen, zijn zijn de de overige overige dan de barbarismen op op te merken, merken, door dool' 't grootere vprschil barbarismen verschil tusschen tusschen 't vreemde en 't Nederlandsche Toch isis 't aantal Nederlandsche taaleigen. taaleigen. Toch gallicismen vrij groot, groot, vooral vooral bij bij Vlaamsche Vlaamsche schrijvers. schrijvers. Hier Hier gallicismen vrij volgen enkele voorbeelden voorbeelden van van gallicismen, gallicismen, anglicismen anglicismen en volgen enkele latinismen, waarvoor men men zonder zonder veel veel moeite moeite de de zuiver zuiver latinismen, waarvoor N ederlandsche uitdrukking de plaats plaats zal zal kunnen kunnen zetten. zetten. Nederlandsche uitdrukking in in de

gallicismen. Men komt. Men komt. heeft maar maar kort kort geregeerd. geregeerd. De Keizer Frederik Frederik III heeft De kikvorsch bemint water. bemint het water. Parijs angst. Parijs had angst. Hij Hij begreep begreep elke aanmoediging overbodig en luisterde aandachtig. belangstelling, die die u ons Wij zijn zeer zeer gevoelig gevoelig aan de Wij zijn de belangstelling, ons getoond getoond hebt. Niet wij de de verhooging der begrooting wraken, wraken, wij wij willen Niet dat wij zij was was urgent urgent in in de de hoogste hoogste mate. mate. toegeven, toegeven, dat dat zij vleien. De Parijzenaar behaagde behaagde zich zich zijn zijn vorst te te vleien. De lichtzinnige Parijzenaar Ik lk heb schaamte schaauate over dezen slecht geschreven brief. 1) Cornelis de beroemde drukkerij Cornelis van van Kiel Kiel was was corrector aan de drukkerij van Plantjjn Plantijn entonicae Linguae"; to Antwerpen. In 1588 1938 verscheen zijn te Antwerpen. zi,jn "Etymologetict!ll „Etymologeticon TI T eutonicae daarin geeft hij hij van van alle alle woorden woorden der der toen toen levende taal en en zelfs zelfs van toen toen daarin geeft reeds verouderde uitdrukkingen, nitdrukkingen, in in 't Latijn een verklaring omtrent omtrent de de behereeds verouderde Latijn een teekenis en de afleiding. a1!eiding. en de

22 Zij Zij gelooft zich arm. Het hotel de de lalaMarine Marine beveelt beveelt zich zich aan aandoor doorzijn zijn billijke Het hotel prijzen ; men prijzen; Engelsch, Hollandsch. Hollandsch. men spreekt Duitsch, Duitsch, Engelsch, Onder Onder een een letterkundig oogpunt.

anglicismen. Deze geringer aantal aantal voor; de nijverheid, in de voor ; in Deze komen komen In in geringer de zeevaart en in de desport-taal sport-taal zijn evenwel vele uit 't de zeevaart en in evenwel vele Engelsch overgenomen woorden en uitdrukkingen in geovergenomen woorden en uitdrukkingen in voor : bruik. Algemeen hoort men men b.v. 't woord "stoppen" voor: woord „stoppen" Algemeen hoort stilhouden; stilhouden ; "foot-ball" „foot-ball" vertalen de jongens nu "voetballen"; „voetballen"; maar voor „lawntennis", "cricket", maar voor "lawntennis", enz. zijn geen Neder„cricket", enz. vinden, naar 't schijnt; men landsche woorden te vinden, ook gaat men landsche \voorden schijnt ; ook meer naar een "meeting" dan naar een "volksvergadering". meer een „meeting" dan naar een „volksvergadering". Af te keuren zijn uitdrukkingen als als:: Sedert Louise's broertje broertje een een Engelsche nurse heeft, Sedert Louise's heeft, is zij allE' alle morgens angstig om te weten, welk weer weer het is is;; en kleine weten, welk en de kleine kleuter zelf kleuter zelf I,indt alles uit, zijn vltder, vindt van van alles zelfs ; vader, "ijn zijn moeder "elfs; onlangs had hij de jonge H. zoo dikwijls dikwijls hiij uilgel'linden, uitgerono'en, waarom waarom de II. zoo voorbij komt. (Naar Beets). voorbij komt. (Naar Beets). tafel. De De kinderen zaten rond rond de tafel. Nieuwspapieren (dagbladen). Het bij bij iEngelsch A geschreven geschreven boek hoek 1). Het (Engelsch by = = door) door) den den heer A I). Ik heb heb gehoord, gij morgen komt. gehoord, gij morgen komt.

latinismen. De dagen zijn in December December de kortste. kortste. De dagen Niemand ontkent Cicero Cicero een groot groot redenaar redenaar geweest geweest te te zijn. Niemand Men hem (n.1. Montigny) eenen eenen der wijste en bekwaamste, Men hield hem (n.l. Montigny) bekwaamste heeren van Nederland geweest geweest te te "ijn. van Nederland zijn. (Hooft). Tarquinius koning zijnde, kwam kwam Pythagoras in in Ita,lië. koning zijnde, Italië. Het leger de de stad stadgenaderd genaderd zijnde, zond de bevelhebber den den Het leger zijnde, zond de bevelhebber commandant bode. commandant een bode. Gij voor of op de de vervaldagen vervaldagen de termijnen termijnen te te Gij wordt verzocht of op verzocht voor voldoen; gebreke blijvende, zijn tot vervolvoldoen ; in gebreke blijvende, zal men verplicht zijn ging over gaan. over te gaan. 1) Ook

archaïsme. archalsme.

23 Vele met ons onstaaleigen taaleigenstrijdende strijdendezinswendingen zinswendingenzijn zijnreeds reeds Vele met zoo doorgedrongen, dat zij zoetjesaan zoetjesaan door door 't't gebruik zoo doorgedrongen, dat zij gebruik zijn gewettigd. (Zie bI. Zoo de t ataalku a I k u nngewettigd. (Zie bl. 20.) 20.) Zoo deuitdrukkingen: uitdrukkingeneen : een verhandeling, een sdi e n s tig beweging, e beweging, die die ddige i ge verhandeling, eengod godsdienstige naar enen ststokebrand 0 k ebI' a n d(boute-feu), (boute-feu), kor t s wijij II naar Latijnsch, Latijnsch, kortsw (passe tem ps) e. d.d. die dienaar naarFransch Franschvoorbeeld voorbeeldgevormd gevormdzijn. zijn. (passe temps) En zinnen als als:: En zinnen De kostbare schilderijen men zeide, dat de Nederlandsche schilderijen die die men dat de regeering wilde aankoopen, zijn overgegaan. zijn in "Vreemde vreemde handen overgegaan. te rooken. De heeren worden worden verzocht verzocht niet niet te

§ 16. 16. De onzuiverheid van van stijl stijl kan kan ook ook bestaan bestaan in in ververDe onzuiverheid keerde beeldspraak. In een een volgend volgend hoofdstuk hoofdstuk zullen zullen we de de keerde beeldspraak. figuurlijke uitvoeriger behandelen behandelen;; bier hier zij zij slechts slechts opgeopgefiguurlijke taal taal uitvoeriger merkt datelke elkefiguurlijke figuurlijkeuitdrukking uitdrukkingden den toets toets van van 't gezond merkt dat verstand moet kunnen kunnendoorstaan doorstaan;; zij zij moet moet als alsmen men ze ze ontleedt, ontleedt, verstand moet niet toteen eenonzinnige, onzinnige,belachelijke belachelijkevoorstelling voorstellingaanleiding aanleiding niet tot geven. Tot toelichting toelichting volgen volgenhier hierenkele enkelevoorbeelden voorbeelden van van geven. Tot foutieve beeldspraak. beeldspraak. boog het hoofd. Zij boog We genieten de de frischheid, die ons tegenstraalt bij bij 't lezen We genieten die ons der Camera Camera Obscura. Het oproer oproer nam nam hand hand over over hand hand toe toe en en een een algemeene strijd Het dood hing aan aan een een zijden zijden draad. draad. op leven en en dood zijn theologie theologie heeft heeft Da Da Costa Costa het hAt Joodsche standpunt van van In zijn schriftbeschouwing nooit nooit overwonnen. sehriftbesehouwing de kroon, kroon, maar ook deze wilde afstand afstand doen doen van van de De vorst wilde ook deze hinderpaal werd werd in der der minne minne geschikt. geschikt. hinderpaal Er zullen zullen middelen middelen daargesteld en almgewend wortlen om de Er a,angewend worden om de bronnen der der Nederlandsche geschiedenis, voor zooverre die bronnen geschiedenis, voor die tot nog toe toe onbekend onbekend of of nog nog niet volledig volledig bewerkt mochten zijn, zijn, te nog doen opsporen, opsporen, nader nader te te onderzoeken onderzoeken en en zooveel doen zooveel noodig in 't te geven. licht te waaruitwewe onzezoo zooonmisbare onmisbare De Goudkust Goudkust was was de de bron, bron,waaruit De onze trokken. Afrikaansche soldaten trokken. kind van van weinige weinige maanden maanden oud, oud, dat dataan aanden den leiband loopt, Het kind

24 wiskunstig op den neus, neus, als alsmen men het hetloslaat, losla,at, maftr valt wiskunstig op den maar honut houdt men het aan aan den den leiband, leibanu, totdat totdat de de beentjes langzamerhand langzamerhand sterstermen ker worden, worden, en probeert probeert men men dan daneens eenshet heteen eenpaar paarstapjes stftpjes alleen alleen te laten laten doen doen onder onder den den blik blik eener liefhebbende liefhebbende moeder, d,m moeder, dan te het kind kind staan staan en en loopen zonder hulp en komt er zonder leert het hulp en loopen zonder het hoofd hoofd af. af. builen op het builen trachttede deschaduwzijden schaduwzijden van van 't stelsel van zijn De redenaar redenaar trachtte stelsel van De in 't licht te te stellen. stellen. tegenstander in tegenstander

§ 17. '17. Het Het purisate. purisme. 't Streven om de de taal taaltetezuiveren zUIveren Streven om van al wat wat strijdig strijdig isis inet methaar haarwezen wezenenenwetten, wetten,maar maal' van al vooral van alle alle barbarismen barbarismenenenonnoodige onnoodigevreemde vreemdewoorden, woorden, vooral streven verdient verdient zeker zeker toejuiching toejuiching en en heet purisme. Dit Dit streven steun, en waar waar het hetzich zichbij bijeen eennatie natieopenbaart, openbaart, isis 't een steun, en bew~is een krachtig krachtig volksbewustzijn. volksbewustzijn. In is er erreeds reeds bewijs van van een In § 13 is op gewezen, dat erervreemde vreemdewoorden woorden zijn, zijn,meest meestwetenwetenop gewezen, schappelijke die als gemeen gemeen goed goed in alle alle talen talen zijn z~jn schappelijke termen, termen, die doorgedrongen aldus 't wereldburgerschap verdoorgedrongen en en aldus wereldburgerschap hebben hebben verkregen; zulke strijd te te voeren voeren isisoverdreven overdrevenen enonveronverkregen ; tegen tegen zulke standig. waren en en ererzijn zijnechter echterzulke zulke zuiveraars zuiveraars van standig. Er Er waren onvervalschten elk vreemd vreemd woord woord uit onze onze taal taal onvervalschten bloede, bloede, die die elk willen altijd hebben hebben we we in in 't Nederwillen verwijderen. verwijderen. Maar Maar niet niet altijd landsch een woord, dat de de beteekenis beteekenis van van den den teteverdringen verdringen vreemdeling weergeeft. VoorVoor fa mil i a ar a 1':: gem gemee e ennvreemdeling weergeeft. fa m zzaam; a a m; dec i d eer en: beslissen; bes I i s sen; attentie: at ten tie:aana a 11decideeren: dacht; receptie: ontvangst; ontvangst; visite: visite:bezoek; bezoek; dacht; receptie: m i I' a c u 1 e us:wonderbaarlijk won der b a a I' 1te ij kzeggen te zeggen is slechts miraculeus: is slechts est ie, een zaak van opmerkzaamheid en goeden een q u a een qua estie, een zaak van opmerkzaamheid en goeden wil. Waar echter echtergeen geenNederlandsch Nederlandschwoord woord bestaat, bestaat, is is de de wil. Waar zuiveraar scheppen of of onder onder de de in in genoodzaakter er een tetescheppen zuiveraar genoodzaakt onbruik woorden er een een tetezoeken, zoeken, dat dat't'tverlangde verlangde onbruik geraakte geraakte woorden begrip kan. Zulke Zulke nieuwe, nieuwe, overeenkomstig overeenkomstig't taalbegrip uitdrukken kan. 't taaleigen gevormde woorden woorden heeten neologismen. Een verouderd, eigen gevormde uit de de levende levende taal taal verdwenen verdwenen woord, woord, of of een een woord woord dat dat nog nog bestaat, maar in in een eenvroegere, vroegere,thans thansverloren verlorenbeteekenis beteekenis bestaat, maar

25 gebruikt wordt, bij de de behandeling behandeling wordt, heet archaïsme. Daar Daar we bij der duidelijkheid duidelijkheid erop erop terugkomen, terugkomen, moge mogeeen eenenkel enkelvoorbeeld voorbeeld hier volstaan volstaan (zie (zie § 20). 20). Neologismen Neologismen zijn zijn b.v. b.v.:: Een Een zza da nn deen voet-bij-stuk-houder, v 0 e t-b ij-s t u k-h 0 u del'; iin-de-oogen-strooier; n-d e-o 0 g e n-s t I' ooi er; een V 0 e t tra p pel end stondhij hijtetewachten; wachten; het a v 0 n dt,t, voettrappelend stond het avond het mor gen t Paaltjens. (P. Paal~jens. NieuweGids" Gids" het morgent (P. Zie Zie ookook „de"de Nieuwe o. a.:o.na m a a I; 0 overzulks; ver zul k s ; e.d.). zijn zijn e.d.).Archaïsmen Archaismen a.:de nademaal; mi t s g a der s;kerstenen k ers ten(tot e n (tot christendoopen); doopen) ; tuit u imitsgaders; christen sschen c hen (ruilen); (ruilen); bar n en; kastelein kas tel ei(slotvoogd); n (slotvoogd); lijf I ij f barnen; (leven). enkele nog nog ge(leven). Sommige Sommige archaïsmen archalsmen komen komen voor voor in in enkele I i clichterlaaie h ter I a a i e(in(inhelle hellevlamvlambruikelijke uitdrukkingen: bruikelijke uitdrukkingen: men); lijfrente; voeteumen); lijfrente;likdoorn; likdoorn; roekeloos; voeteuvel; re c h ten sI e c h t; k I' ij treden; t treden; in vel; recht en slecht; in in hethetkrijt aarren I' I' e n(toornigen) (toornigen) moe cl e; goedertieren go ede I' tie ren (vangoegoemoede; (van den u i n leiden leiden;; de de kap kap aan aan den uin den aard); aard); om om den den ttuin dent tuin hangen; zen e ntegen tegendedeprikkels prikkelsslaan, slaan, enz. enz. hangen ;de dever verzenen Vooral de laatste laatste helft helftder der16de 16de en eninindede17de '17 de eeuw eeuw Vooral in in de is er veel veel gedaan. gedaan om om onze onze taal taal tetezuiveren. zuiveren. Coornhert, Coornhert, is er Roemer Visscher, Spieghel, Spieghel, Brederoo, Brederoo, Hooft, Booft, Vondel, Vondel, HuyBuyRoemer Visscher, gens, .lohan van van Heemskerck Heemskerck en tal tal van van anderen anderenvervingen vervingen gens, Johan vele "bedelbrocken" en "onnutte lappen lappen enenvuile vuilebroddebroddevele „bedelbrocken" en „onnutte toteen een„revelduytsch" "revelduytsch" maakten, maakten, ryen", die onze onze rijke rijke taal taaltot ryen", die !lOOI' eere gebrachte gebrachte oude oude woorden. woorden. Dat D,ü door nieuwe nieuwe of of weer weer tot eere zij met goeden uitslag gewerkt hebben blijkt ons b.v. als zij met goeden uitslag gewerkt hebben blijkt ons b.v. als dezen ook ook de de we tegenwoordigen kanselar\istijl, we den tegenwoordigen kanselarijstijl,alal is is in dezen volmaaktheid bereikt, vergelijken vergelijken met taal die die volmaaktheid nog nog niet bereikt, met de taal onze vroeger tijd tijd bezigden. bezigden. Wil Wil men meneen eenproeve proeve onze regenten regenten in vroeger van de bastaardtaal waarvan toen onze hoogstgeplaatste van de bastaardtaal waarvan toen onze hoogstgeplaatste mannen zich zich bedienden, bedienden, men men leze leze de de Apologie Willem Apologie van van Willem rnannen den Zwijger Zwijger;; de pleidooien van Simon van van Middelgeest, Middelgeest, den den van Simon Deductie van verdediger Piet er de de Groot Groot;; de de Deductie van Johan verdediger van van Pieter de Witt; "ingesteld justificatie van, van 't verleenen van de Witt, „ingesteld tot tot justificatie zekere Acte van Seclusie". (Zie o. a. 't Land van Rernbrand, Rernbrand, zekere van Seclusie". (Zie

26 de stuk, Deel 1I, stuk, bl. Deel 11, 22de hl. 245 245 ;.. of Mr. D. D. Veegens, IIistorische Historische studiën) 1). Daar leest leest men men van van een een ser i e u ser e c 0mmI). Daar serieuse reco singuman dat i e die wordt 0 b tin eer d; van sin g umandatie wordtge geobtineerd; Ilii er ere die den den ssupplian u p p I i a n t worden g e a ce verzoeken verzoeken die .ceordeerd, 0 I' d eer d, of a v 0 I' a bIe rresolutiën e sol u t i ë n effece f fe cof van vanf favorable ttueeren; u eer en; enz. Waartoe de hartstocht hartstocht een een purist puristvervoeren vervoeren kan, kan, toont toont Waartoe de „.Nederons P. Cz. Hooft sprekend voorbeeld. voorbeeld. In de de "Neder,ons Hooft in in een sprekend slechts een een paar vreemde landsche Historiën" ontsnappen landsche Historiën" ontsnappen slechts schept woorden, woorden, als: 1'woorden zijn aandacht. Hij als : vvoo o o rHij schept spraak s pr a ak (advocaat), raadshoofdman(president), z e d er a a dsh o o fd man (president), zedev o o rvoo gd (gouverneur), (gouverneur), sc h l' ij ij fw d e(register), (register), voo v o ogd schr fw aarr aann de a i er e I' ijij (seminarie), te gen rol h 0 uu1lee zeI' z er (professor), zz aaai t egenr olho der (controleur), I ij ft 0 c h ten a ere s s e (douairière). d e r (contrAeur), 1 ij fto chtenaer esse (douairière). Geen wonder dat datFrederik FrederikHendrik, Hendrik, wien een stuk stuk van Geen wonder wien een van de "NedeJ'Zandsche Historiën" werd voorgelegd, weinig smaak smaak „Nederlandsche Historiën" werd voorgelegd, "vond in de de hardigheid der puur-duitsche woorden." Maar „vond in woorden." Maar de gelukkig schreven vele letterkundigen uit de 17 eeuw zuivergelukkig schreven vele 17de der dan dederegenten regentenenenverstaanbaarder verstaanbaarderdan danHooft Hooft ininzijn zijn der dan Historiën; gunstiger dan danmen menwellicht wellichtvermoeden vermoeden zou, zou, en gunstiger Historiën ; en is 't Vondel in in 1650 over toen heerschende over de de toen 't oordeel, oordeel, dat Vondel taal schreef schreef CA an leiding ter ter Nederduitsche N ederduilsche Dichtkunst). Dicht kunst). "Wat „Wat (Aanleiding onze spraak belangt, die is sedert weinige jaren herwaart, spraak belangt, die is sedert weinige jaren van basterdwoorden en ondnitsch allengs geschuimd en geonduitsch allenas en

1) In DJ. 29, vindt men o.a. o.a. in in een een vertoog vertoog van van Johan Johan Maurits }Iaurits in iu Dl. I, blz. vindt men blz. 29, 1668 aan de kamer kamer van van rekeninghe: Den ondergeschreven considereerende dat aan de naar opparentie opparentio door sijn hooge jaren weinich weinich tijts sal eonnen connen genieten van van de vruchten van de groote en excessieve excessieve oncosten, die die hij hij tot vcreieringhe vercieringhe van van het Acl{erlant do, gelijck gelijck UEd. UEd. Hoogm. Hoogm. oogenschijnItjcken oogenschijnlijeken connen eonnen aanwendende, Ackerlant is aanwenden erfgenamen niet tegeJijck sien, ende geern soude preveneeren, dat zijn erfgenamen sien, ende geern soude tegelijck van van de penninghen, die hij dien hof van dien en van van het gebruyck van hi,j daaraan daaraan is spenderende en enz. soude gefrusteerd, vindt geraden, enz. Boucle sijn gefrusleerd,

27 wereld, allervolmaaktst gesproken gesproken bij bij lieden lieden van van goede goede opopwereld, allervolmaaktst voedinge, indien men men der der hovelingen hovelingen en en pleiteren pleiteren en en koopkoopvoedinge, indien lieden onduitsche termen termen uitsluite." uitsluite." Dat Dathijhijoverdrijving overdrijving lieden onduitsche afkeurde blijkt wel wel uit uit de devolgende volgendeopmerking opmerking:: „Men "Men moet moet afkeurde blijkt niet Latijnachtig.nochte nochtetetenauwgezet nauwgezetenennieuwelijk nieuwelijk niet alal teteLatijnachtig, Duitsch spreken, maar zulks, zulks, dat de de tong tong (taal) (taal) haar haareigeneigenDuitsch spreken, schap niet en en verlieze, verlieze, waarvan waarvan de de hervormers hervormers onzer onzer sprake sprake schap niet Watzou zouVondel Vondel gezegd gezegd hebben hebben van van niet geheel vrij vrij zijn." zijn." Wat niet geheel enkele onzer moderne moderne schrijvers? schrijvers? enkele onzer 1c eeuw Onder die in de de 19 zuiverheid der der taal met Onder hen hen die 491e eeuw de zuiverheid woord en daad hebben trachten te bevorderen, noemen we: : woord daad hebben trachten te bevorderen, noemen we DeVries, Vries, Johan Johan Dr. Nassau, Nassau, Beets, Beets, prof. prof.Jonckbloet, Jonckbloet,prof. prof. De Dr. Winkier (zie (zie Tijdspiegel Tijdspiegel 1886), 188ti), enz. enz. De De laatste laatste wordt wordt echter echter Winkler voor gewon en lezer lezerbijkans bijkans onverstaanbaar. onverstaanbaar. Zoo Zoo vervangt vervangt voor den gewonen stastation, t ion, d idialect, ale ct, typ e en en typ i sch hij hij de dewoorden: woorden: type typisch door neologismen: spoor hall e, gouwsprake, g 0 uw SpI' a k e, door de de neologismen: spoorhalle, oor b e e 1d en en oorbeeldig 00 I' b e e I di g 1). oorbeeld 1). Al spoedig na na 't vestigen Belgi~ onafhankelijkheid onafhankelijkheid Al spoedig vestigen van van België beweging. Wat Willem reeds in in ontstond de Vlaamsc7w ontstond de Vlaamsche beweging. Willem II reeds 1819 met zijn toen zoo vinnig bestreden taalbesluiten beoogd 1819 met zijn toen zoo vinnig bestreden taalbesluiten beoogd had, werd 't streven van een een steeds steedsaangroeiende aangroeiende groep groep had, werd streven van mannen en vrouwen, vrouwen, die diegedachtig gedachtigaan aandedewaarheid waarheid:: „De "De rnannen en is gansch gansch het het volk", volk", 't Vlaamsche volk ondergang taal is volk voor voor ondergang wilden behoeden. „In "In Vlaanderen Vlaanderen Vlaamsch Vlaamseh!" Onder die die wilden behoeden. !" Onder leus kampten kampten Willems, Willems, Ledeganck, Ledeganek, Conscience, Conscience, de Van Van RysRysleus de Lovelings, Lovelings, kampen kampen velen velennog nogvoor voor wycken, Droogenbroek, de wycken, Droogenbroek, de gelijkstelling van van 't Vlaamsch en 't Fransch; en en hun de gelijkstelling taaie volharding nog geen geendriekwart driekwarteeuw, eeuw, reeds reeds taaie volhal ding werd, werd, na na nog bekroond met de wettelijke erkenning van "ons Dietsch", bekroond met de wettelijke erkenning van „ons Dietsch", I) De Biekorf zich nict een bijzondere bijzondere gou; I) De Biekorf bindt gou ; de de inhoud best""t bestaat bindt zich niet aan aan een uit: kunst; kunst; wetenschap wetenschap;; dicht- en spraaleveerdigheid volks; t"olksxeg, vollesvolksxeg, yolksspraakveerdigheid des des yolks; wangeloove, volksgeplogen/heden;; wetendheid we/endheid wegens wegens landen, steden, dorpen, enz., wangeloove, volksgeplogentheden steden, dorpen, enz.; veroordeelde veroordeelde en verbeterde wonsp"ckendheden, enz. Ned. SlJect.ll/! '89. wansprekendheden, enz., enz., enz.Ned.Spect.6/4189.

in den den aanvang aanvangals alslomp lompboerendialect boerendialectveracht, veracht, en enbeloond beloond met 't ontstaan een er bloeiende bloeiende letterkunde, letterkunde,die, die,saamgesaamgeontstaan eener groeid met de deNoordnederlandsche, Noordnedet'landsche, een een eenheid eenheid vormt vormt en en groeid met kracht van volksbestaan, volksbestaan, sterker sterker dan dan eenige eenigestaatkundige staatkundige kracht van I). Dat dus dus ook ook de de Vlamingen, Vlamingen, schoon schoon nog nog menig menig verbintenis verbintenis 1). gallicisme hen wordt wordt gevonden, gevonden, ijverige ijverige puristen puristen zijn, zijn, isis gallicisme bij bij hen begrijpelijk. ZijZij gebruiken o.a.o.a. kroos, hoof doppbegrijpelijk. gebruiken kroo s,I e1i,e hoofdo st e 11 e r, 0 0 n zet ter, inschrijving, ins c h r ij I' i n g, aankondia ank 0 n d istelle r, ttoonzetter, gin g, sta a t s i e-o ver s t e, bijzondere b ij zon der e briefwisb r i e f w i sging, staatsie-overste, u i tijwkelin ij keIg,i nvoor g, voor: coupon, avenue boulesselin e I i ng,g,uitw : coupon, avenue of'ofboulevard, hoofäredacteur, componist, componist, abonnement, abonuement, advertentie, advertentie, vard, hoofdredacteur, stations-chef, correspondentie, emigrant. emigrant. stations-chef, particuliere correspondentie, De dagbladen, maar ook de de werken werken van vananderen anderen aard, aard, De dagbladen, maar ook romans, (Bosboom-Toussaint, Busken Busken Huet, Huet,enz.) enz.);2) 2) leveren leveren romans, (Bosboom-Toussaint, dagelijks 't bewijs. vooreerst ook ook bij bijdedeNoordnederNoordnederbewijs. dat dat vooreerst landers de puristen puristen nog nogniet nietover over werkloosheid teteklagen klagen landers de werkloosheid hebben. Een goed goed voorbeeld voorbeeld heeft heeft Hildebrand Hildebrand gegeven gegeven door dOOl' hebben. Een in de latere lateredrukken drukken-van vande deCamera CameraObscura, Obscura, overal overal waar waar in de 't op verstandige wijze wijze mogelijk mogelijk was, was, de de vreemde vreemde woorwoorop verstandige vervangen 3). 3). Krachtig Krachtigspoorde spoorde den door inheemsche inheemsche te vervangen den door prof. Jonckbloet ons aan dit dit voorbeeld voorbeeld te te volgen volgen prof. Jonckbloet ons allen allen aan "Want hoevoortreffelijk voortreffelijk onze onze taal taal ook ook zijn zijn moge, moge, ik ik gege„Want hoe mij van vanonwaarheid onwaarheid zal zalbeschuldigen, beschuldigen, als als loof men mij loof niet, niet, dat men ik beweer, dat wij in 'i dagelijksch leven tamelijk slordig 't dagelijksch leven tamelijk slordig ik beweer, dat meer slordig spreken spreken en en meer meer en en meer slordig beginnen beginnentete schrij\'en schrijven.... .. Wat dreigt te te verstikken, verstikken, zijn zijn de de VVatonze onzetaal taal van van alle alle kanten kanten dreigt Germaansche die bij voorkenr groote memevoorkenr door door de de groote Germaansche distelen, distelen, die nigte geleerden, geleerden, novellen-schrijvers, novellen-schrij vers, dichters, dichters, dagbladfabrikandagbladfabrikanten, penny-a-liners, die die voor voor ons ons nat'ionaal tooneel heeten nationaal tOO11ecl ten, penny-a-liners, 1) Alg. Nederl. Nederl. Verbond Verbond streeft er er naar naaralle alleleden ledenvan vanDietschen Dietsehenstam stam Het Alg. 1) Het te vereenigen. vereenigen. 2) Stellwagen, De De Levende Levende taal, taal, blz. blz. 191 191 en en v.v. v.v. 2) Zie: Stellwagen, 3) jongeren met hun hun subtiel, screen, ,sereen, extase, subliem, soepel soepel e. d. denken denken er e. d. De jongeren 3) De anders over. over.

29 29 . te vertalen, vertalen, enz. enz. enz. enz. ininonze onze gaarde worden gekweekt gekweekt ..... te Niet alleen alleen leeren leeren wij wij op op die diewijze wijzeslecht slechtspreken, spreken, niet niet Niet tot een een alleen wordt wordt onze onze moedertaal moedertaal zoodoende zoodoende verlaagd verlaagd tot alleen verloopen dialect dialect van van 't Hoogduitsch Hoogduitsch;; maar maar — - en en dit dit is is verloopen erger — - het erger hetgezond gezondverstand verstand der der natie natie gaat gaaterbij erbij teteloor. 1001'. W ilnt evenzeer evenzeer als alsde debarbarismen barbarismen een eengevolg gevolg zijn zijn van van het het Want enslordig slordigdenken denkender derschrijvers, schrijvers,evenzeer evenzeergewennen gewennen slecht en Zlj oils ons die diedat datlezen, lezen,dagelijks dagelijks lezen, lezen, aan aan een eeneven evengroote. groote. zij nog grooter grooter slordigheid in in spreken en en denken ... " Door Door ja nog slordigheid spreken denken taalverknoeiing krijgt krijgthet hetgezond gezondverstand verstandeen eengeweldigen geweldigen de taalverknoeiing knak; wie wie 't met dien dien poespas poespas voor voor lief lief neemt, neemt, heeft heeftererveel veel knak, op, dat datzijn zijngezond gezondverstand verstandeen eenlandverhuizer landverhuizer wordt. wordt. kans op, kans De pest pest verbreidt verbreidt zich zich meer meer enenmeer meer: iederwachte wachtezich zich De : ieder voor besmetting. Zegt het voort." voor besmetting. het voort." § 18. De De duidelijkheid. duidelijkheid. Ofschoon voorkomt, zoo zoo is is Ofschoon het het voorkomt, 't toch bij uitzondering uitzondering dat datiemand iemandzich zichopzettelijk opzettelijk duister duister toch bij of dubbelzinnig dubbelzinnig uitdrukt, ten einde einde den denlezer lezerininonzekerheid onzel\erheid uitdrukt, ten te brengen brengen ofoftetelaten laten(men (mendenke denkeaan aandedeorakelspreuken), orakelspreuken); in 't algemeen zal 't de bedoeling van van een een schrijver schrijver wel wel de bedoeling algemeen zal te worden. worden. De Degedachten gedachtenmoeten moetendus dusz66 zóó zijn begrepen te zijn begrepen u;tgedrukt datdat't't onmogelijk niet te te 1);tgedruktworden, vvorden, onmogelijkisis den den zin zin niet in de eerste dit doel doel te te bereiken, bereiken, is is 't in eerste verstaan, verstaan,en en om om dit plaats noodzakelijk dat de schrijver schrijver zijn zijn onderwerp onderwerp goed goecl plaats noodzakelijk dat de meester zij, opdat opdat hij hij door dool'een eenoordeelkundige oordeelkundige dispositie dispositie meester zij, alle verwarring en duisterheid voorkome. voorkome. Zelf Zelf moet moet de de alle verwarring en duisterheid ~c:hrijver wat hij hij wil wilzeggen zeggen;; een een verwarde verwarde schrijver goed goed weten weten wat eenonmogelijkheid. onmogelijkheid. gedachte een duidelijken dllidelijken vorm vorm isiseen gedachte in in een Evenwel, niet altijd is de onduidelijkheid van den stijl stijl een een Evenwel, niet altijd is de onduidelijkheid den gevolg de gebrekkige gebrekkige kennis kennis van vanden denschrijver, schrijver, maar maal' gevolg van van de verschijnselisis niet niet vaak van gebrek gebrek aan aanstijloefening stijloefening;; 't't verschijnsel vaak van dat hij hij als zeIdzaam, iemand een een waarheid waarheid wel. wel gevoelt, als gevoelt, dat zeldzaam, dat dat iemand 't't ware ware wel wel weet wat zeggen wil. doch den gei'chikten wat hij zeggen wil, doch den geschikten weet vorm niet vinden vinden kan. kan.Zelfs Zelfs iemand iemand met met groote groote vorm ervoor ervoor maar niet

30 kennis kan onduidelijk onduidelijk zijn, zijn, b.v. b.v. doordat doordat 't onderwerp kennis kan onderwerp dat hij behandelt, hem hem zoo zoo levendig, levendig, zoo zoo ininalle alleonderdeelen onderdeelen hij behandelt, voor staat, dat dathij hijonbewust onbewustenkele enkeleschakels schakels ininde de voor den den geest staat, keten zijner redeneering redeneering overslaat overslaat en de leemte leemte bij bijzich zich keten zijner en de zelven aanvult, waarbij waarbij dan dan dedeminder mindergeleerde geleerdelezer lezerhem hem zelven aanvult, natuurlijk kanvolgen volgen;; immers, immers, de demeerdere meerdereofofmindere mindere natuurlijk niet kan alleen af afvan vande dewijze wijze duidelijkheid duidelijkheidvan vanden den stijl stijl hangt hangt niet alleen van uitdrukken van van den den schrijver, schrijver, maar maarook ook van van de de ontontvan uitdrukken als de dedag, dag, wikkeling den lezer lezer;; wat wat den den een een klaar klaar isis als wikkeling van van den is den ander ander een een raadsel. raadsel. Zal Zal men men dus dus inderdaad inderdaad helder heldel' en en is den begrijpelijk zijn, noch te teveel, veel,noch nochteteweinig weinig begrijpelijk zijn, dan dan moet moet men noch zeggen, op allerlei allerlei zijpaden zijpaden afdwalen, afdwalen, maar maarook ook niet niet met met zeggen, niet op sprongen voorwaarts gaan. gaan. Ieder Ieder schrijver schrijver moet moet zich zich in in de de sprongen voorwaarts plaats van zijn zijn lezer lezer stellen stellen en en zijn zijn eigen eigen werk werk beschouwen beschouwen plaats van als nieuws, dat dathij hijvoor voordedeeerste eerstemaal maalleest leesten en critiseert. critiseert. als iets nieuws, In" geestraadt raadtATondel Vondel (Aanleiding tel' Nederd. Nederd. dichtIn' dezen geest (Aanleiding ter kunst) zijn mededichters : „IVIaar "Maar om veiliger en vaster vaster te te zijn mededichters: om veiliger gaan, geef uwe uwe dichten dichten niet niet in in uwen uwen eersten eersten ijver ijver aan aan den den gaan, geef dag. Laat ze ze een een goede goede wijl wijl onder onder uu rusten, rusten, ga er er dan dan een een dag. Laat ja zevenwerf met versche over;; want en anderwerf, ja versehe zinnen zinnen over en anderwerf, ons oordeel is, is, naar naardedegesteltenis gesteltenisder derhersenen, hersenen, gelijk gelijk de de ons oordeel lucht, somtijds helder, helder, somtijds somtijds betrokken. betrokken. Een Een dichter dichter heeft heeft lucht, somtijds zijne luimen;; hierom hieromlaat laathet hetgedicht gedichtvan vaneenen eenenAristarchus Aristarchus1),I), zijne luimen ja verscheiden verscheiden keurmeesteren keurmeesteren keuren." keuren." § 19. Bij 't streven naar duidelijkheid duidelijkheid moet moet de deschrijschrijstreven naar letten op opdedekeuze keuzeder derwoorden, woorden,dedeschikking schikkingder derwoorden woorden ver letten de samenstelling samenstelling der derzinnen. zinnen.De Dezuiverheid zuiverheid van van taal, taal, 't en en de verstandig opvolgen opvolgen van van de de regels regels der der grammatica, grammatica, bevorderen bevorderen 1) Aristarchus was een Gricksch taalgeleerde en criticus, die de 2do die in de 2de Grieksch taalgelecrde 1) Aristarchus was een eeuw vóór door ziju zijn beoordecling Alexandrië leefde en en zich vooral uoor v6ór Christus Christus te Alexauurië van Homerus beroemu heeft gemaakt. zijn na"lIl naam beroemd heeft gernaakt. In de do letterkunde wordt ziju vaak aangewend om een streng streng maar maar billijk billijk beoordeelaar aan te duiden. to duiden. beoordeelaar aan om een Zoïlus -— hi,j hij leefde de 4de eellW voor Chr. en eu critiseerde eveneens evenecus dou 4de eetrw voor Chr. den leefde in in de Ilias en en Odyssea — - is 't type eeu partijdig, partijdig, onbillijk onbillijk criticus. type van een

31 de duidelijkheid. de duidelijkheid. Immers, Immers, zelfs zelfs 't weglaten weglaten of 't't verkeerd plaatsen van plaatsen van een een leesteeken leesteeken kan kanverwarring verwarringveroorzaken. veroorzaken. Vooral van van belang Vooral belang is is 't goed onderscheiden van synoniemen synoniemen goed onderscheiden of van vormverwante vormverwante woorden, woot'den,terwijl terwijlmen menbij bijwoorden woorden die die in verschillende beteekenis beteekenis voorkomen, verschillende voorkomen, moet moet zorgen, zorgen, dat dat uit uit den den samenhang duidelijk duidelijk blijkt blijkt in inwelken welken zin zin men men 't woord woord bedoelt. 't Spreekt wel vanzelf dat we we hiermede hiermede de de woordspeling niet wel vanzelf veroordeelen, beroep doet doet op op 't'tvernuft vernuftvan van veroordeelen,waarbij waarbij men men een een beroep den hoorder of oflezer lezerenenopzettelijk opzettelijkeen eenwoord woordinindubbeledubbele den hoorder (Zie o.a. o.a. Huygens' Huygens' puntdichten). puntdichten). Bij Bij beteekenis beteekenis bezigt. bezigt. (Zie velen ontstaat de de duisterheid duisterheid uit uit 't gebruik gezochte velen ontstaat gebruik van gezochte en zonderlinge beeldspraak beeldspraak en van vreemde vreemde woorden woorden en en en zonderlinge en van of uit uitonnauwkeurigheid onnauwkeurigheid in in woordkoppelingen woordkoppelingen(zie (zie§§ 20), 20), of de woordschikking enen uit den gewrongen gewrongen bouw van de de de woordschikking uit den bouw van samengestelde de perioden, de opeenstapeling van samengestelde zinnen zinnen en de de opeenstapeling bijtllsschenzinnen. Er b.v. een een groot groot verschil verschil of of men men bij- en tusschenzinnen. Er is b.v. alleen heeft den brief briefgeschreven" geschreven" (niemand (niemand zegt: "Hij „Ilij alleen heeft den anders deed het), het), dan dan wel wel:: „Hij "Hij heeft heeft den den brief brief alleen geanders deed onderteekend, niet niet verzonden, verzonden, enz.) enz.) Vooral Vooral schreven (niet (niet onderteekend, ook uit den denklemtoon klemtoon blijkt blijkt hier hiel' de de bedoeling. bedoeling. In In 't algeook uit meen moeten de bepalingen bepalingen zoo zoo dicht dichtmogelijk mogelijk bij bij 't bemoeten de paalde woord staan en en mogen mogen de de samengestelde samengestelde zinnen zinnen niet niet paalde woord veel bijzinnen bijzinnen bevatten, bevatten, vooral vooral niet nietvan vanverschillende verschillende te veel soort. De natuurlijke natuurlijke plaats plaats van van dedebijzinnen bijzinnen isis achter achter 't soort. De woord of of achter achterden denzin zinwaarbij waarbijzezebehooren behooren; evenwel komen komen woord ; evenwel el' tal tal van van omzettingen vinden we we de de bijzinnen bijzinnen niet niet er omzettingen voor voor en vinden alleen als als nazin, nazin, maar maal'ook ooktusschen tusschendede deelenvan vanden denhoofdhoofdalleen deelen zin geplaatst, geplaatst, als als tusschenzin, hoofdzin voorafgaande voorafgaande tusschenzin, of den hoofdzin zin als voorzin. Evenals men men twee tweeofofmeer meerenkelvoudige enkelvoudige zinnen zinnen kan kan ververEvenals binden tot een een samengestelden samengestelden zin, zin, zoo zoo kan kan men men twee twee of of binden meer samengestelde samengestelde zinnen vereenigen tot een een periode. Een meer zinnen vereenigen dus een eengeheel geheel van van samengestelde :'ünnen die te periode is periode is dus zinnen die

32 zamen één hoofdgedachte hoofdgedachte uitdrukken. uitdrukken. Uit Uit hoeveel hoeveel zinnen zmnen zamen één ze ze ook ook bestaat, bestaat, altijd altijd is is de de periode in twee leden leden te ververin twee deelen, zich verhouden verhouden als als een een voorzin (voorafgaande deelen, die die zich voorzin, die een bepaling) den volgenden volgenden hoofdzin; bepaling) tot den hoofdzin ; de de voorzin, die een tegenstelling, een beperking, een toegeving, een reden, een tegenstelling, een beperking, een toegeving, een reden, een voorwaarde, onderstelling, een eenvergelijking, vergelijking, enz. enz. bevat, bevat, voorwaarde, een onderstelling, wekt de de belangstelling belangstelling van van den den lezer, lezer, 't tweede lid lid bevredigt die. Somtijds wordt wordt dedevolgorde volgordevan vandedeleden ledenomgekeerd omgekeerd;; die. Somtijds dan spreekt men men van van een een dalende periode; dan spreekt periode ; meestal meestal echter is ze klimmend. periode uitsluitend uitsluitend uit uitsamengestelde flamengestelde klimmend. Als Als de periode is ze zinnen bestaat, heet heet ze ze volkomen, zinnen bestaat, volkomen, in 't tegenovergestelde geval onvolkomen. onvolkonien. Voorbeelden zijn zijn:: Neen 't viel niet zwaar zwaar zijn leven Voor Voor een vriend te geven; geven ; Maa.r viel 't zoeken zwaar, Maar licht viel zoeken zwaar, Om Om onder dl1izend duizend vrinden vriend te vinden, vinden, Dien Mnen Mnen vriend Waftr'. Die 't offer offer waardig waardig waar'. Staring. voor met met Engeland Engeland te te oorlogen oorlogen voor voor de de vrijheid vrijheid Napoleon Napoleon gaf voor den handel, handel, en en om om deze deze te te bevechten (d. i. te verwerven verwerven van den door den strijd) strijd) moest moest de de handel handel stilstaan, stilstaan, beroofd van hnlphulpdoor den middelen, van handen, van van geld, geld, nitgeroeid van handen, en tak. uitgeroeid met wortel en Gelijk men oudtijds heete ziekten genezen door door onophonmen oudtijds onophouziekten wilde genezen delijke zuivering;; totdat de de lijder, lijder, in in den den grond, grond, zoo zoo men men zeide, delijke zuivering stierf. hersteld, door door gebrek aan aan krachten stierf. V. d. Palm, Palm, Gedenkschrzj~ uan Nederlands NederZc!1l1l$ herstelling. her$telling. V. d. Gedenkschrift van Vltn

Ik heb gezegd en bewezen, dat eertijds in de de zeden der Hodat eertijds gezegd en llomeinen, van hunne hunne aangroeiende aangroeiende macht en rijkdom, de naarmate van rneinen, naarmate en rijkdom, beschaafdheid als eene afzonderlijke gezellinne van weelde en beschaafdheid als van weelde ondeugd gaarne bekennen, bekennen, dat de de ondeugd was was ingeslopen. ingeslopen. Ik Ik wil wil echter gaarne de regeeringen van Juli us Caesar Caesar en Augustus Augnstus wellevendheid wellevendheid onder de Julius volk nog nog maar maar in in de de wieg wieg lag. lag. bij bij dat volk V. Effen, Ooel' Titlllallllu', Over 7' itulatuur V. Effen, Zoo verkeerds in in uwen uwen vriend bemerkt, verberg het hem. hem Zoo ge ge iets verkeerds

33 niet en en zoek het in hem hem te te verontschuldigen; het niet in verontschuldigen ; maar tegenniet over derden derden moet gij verb 1rgen en verontschuldigen. verontschuldigen. gij het verb Irgen houden houden en 'Wallis, dagen van van strijd. strijd. Wallis, In dagen

De volgende zinnen. zinnen zondigen zondigen in in meerdere meerdereof ofmindere mindere mate mate De volgende tegen de duidelijkheid. duidelijkheid. Waarom? verband? tegen de Waarom ? Welke Welke niet, niet, in verband? Hij Hij liet mijn broer allerlei grofheden zeggen. zijn broeder. Hij beminde mij als als zijn op hoogen ouderdom zag doopen, was zeer De man dien dien ik op De man zag doopen, aangedaan. De oorlogvoerenden kwamen kwamen overeen den De oorlogvoerenden den vrede te Westminster te sluiten, sluiten, lI'aaruij verloor. waarbij Nederland Nederland niets verloor. stalen veerenfabrikant, broer een Zijn vader was was een een stalen Zijn vader veerenfaibrikant, zijn zijn broer nuchte~everslachter. nuchterte- kal kalverslachter. overleden. De kroonprins (,) niet (,l De kroonprins (,) zijn broeder is is overleden. i, verplicht (vergelijk (vergelijk:: genoodzaakt) geven. Hij Hij is genoodzaakt) toe toe te geven. dochter is is onbezorgd (vergelijk:: onverzorgd) achtergeZijne Zijne dochter onbezorgd (vergelijk Lleyen. bleven. "Daarstellen" een zeer ,,Daarstellen" is is een zeer slecht germanisme. Handboekske van herstellingvan vande deGodsGodsvan het genootschap tot herstelling den Zondag. lflsteringen van den lasteringen en en het schenden van Laaie, yolgens Kiliflen: flamma, is, gelijk velen schijnen Kiliaen : flamma, is, gelijk Laaie, volgens schijnen te meenen, geen bijvoeglijk bijvoeglijk maar een zelfstandig naamwoord. naamwoord. Hoewel niet behoor behoor tot tot de deverstokte verstokte behoudsmannen op Hoewel ik ik niet zoo moet ik toch toch in in gemoede gemoede verklaren, verklaren, dat ik koloniaal gebied, gebied, zoo in de nieuwe nieuwe richting, richting, men men noemt die de liberale, liberale, niet niet dat heil, in de die de inlander als als voor ons, gevonden, als men men zoowel voor den inlander voor den ons, heb heb gevonden, dat wil wil doen doen voorkomen. voorkomen. Zijn meer dan een een gelegenheid mij van onZijn eerwaarde eerwaarde had had meer van het onven gebezigden weg, gegronde mijner hem, langs langs door door hem heru zeI mijner hem, zelven medegedeelde gissing oIlllerrichten. gissing te onderrichten. maken veelal deze wereld tot een De dichters en de Kantianen en de Kantianen maken veelal deze dolhuis en de toekomstige tot een een paradijs paradijs der der Muzelmannen, en de maar eene eerwaardige moeder bevolkt bevolkt deze aarde de toekoeerwaardige moeder aarde en de wijsheid, deugd (B. Huet, Huet, naarI.' mende gewesten gewesten met met wijsheid, deugd en en geluk. geluk. (B. Daags tilt feest. Zie De Groot, Groot, Leopold Leopold en en Rijkens). Zie De na het frest. Een zwartgouden geschiedschrijver over over het jaar 1848 zwartgouden geschiedschrijver 1848 1). 1} goud zijn ziju de kleuren kleuren van van 't denlw aan hen, hen, 't Duitsche Duitsche rijI,; rijk; men men denke Zwart en goud 1) Zwart die in 1818 een „eenig Duitschland" wilden stichten. eon "oenig

34 Dat wij geen geenuitstekende uitstekendeheldendichten heldendichtengeleverd geleverdhebben hebbenza,1 zal Dat wij omtrent hetgeen 11 wij niemand niemand verwonderen, verwonderen,die die met met ons ons instemt instemt omtrent over gebrek aan aan dichterlijke dichterlijke vormkracht vormkracht bij bij ons ons volk volkgezegd gezegd over het gebrek hebben 1). 1). In een der derzittingen zittingenhad. hadBismarck Bismarck teteverstaan versblangegeven, gegeven, dat, da,t, In een niettot totovereenstemming overeenstemmingkon kongeraken gemkenmet met wanneer de regeering regeering niet wanneer de hetleven levenvan van de Kamer, de de eerste eerste zich zich wel wel verplicht verplicht zag, zag, dewijl dewijl het de Kamer, Staat niet nietkon konstilstaan stilstaanenenzijzijover overdedenoodige noodigemacht nachtbacl had den den Staat te beschikken, beschikken, invoege invoege haar behaagde behaagde voort voort te te gaan. galIn.

§ 20. Onverstaanbaar maken sommigen sommigen hun hun stip stijl vooral vooml Onverstaanbaar maken van zeldzame zeldzame of of vreemde vreemde woorden woorden of of zonzondoor 't gebruik gebruik van derlinge beelden;; zonder zonder mythologisch mythologisch woordenboek woordenboek zijn zijn tal tal derlinge beelden van stukken uit uit onze onze vroegere vroegere literatuur literatuur niet niet te te lezen. lezen. In In van stukken de werken van Spieghel, Hooft, Huygens, Staring, Potgieter, de werken van Spieghel, Hooft, Huygens, Staring, Potgieter, v, Eeden (Johannes (Johannes Viator Viator o.a) o,a) en en andere andereschrijvers schrijvers na na '80 '80 v. Eeden vindt men vele vele voorbeelden voorbeelden van van duistere, duistere, gewrongen gewrongen of of vindt men gezochte (Zie De De Groot, Groot, Leopold Leopold en en Rijkens, Rijkens, o.0, a.a.Dl. DI.I.I. gezochte taal. taal. (Zie bI. 32-24,50, 50,enz. enz.; boven§§47). 17). Busken 3usken Huet Huet maakt maakt het het bl. 32-34, ; boven een aantal lezers lezers moeilijk moeilijk door door te te spreken spreken van van her een groot aantal h e r essiarch i arc h voor art s ket ter, thauma,thurg th a u mat hul' gvoor voor vooraaartsketter, won der doe nel', ir l' i tab i 1 i t e i tvoor voor prikkelp rik k e 1wonderdoener, irritabiliteit b a a l' hei d, hagiographie h a g i 0 g rap h i evoor voor heiligenlegenhei I i gen leg e nbaarheid, Maar een een purisme purisme op op de dewijze wijze van van Hooft Hooft en en de de jacht jacht d e. e. Maar op bijzonder-zeggen, IkheidIkheid- en eneigen-visie-uiting, eigen·visie-uiting, zijn zijn ook ook op bijzonder-zeggen, dienstig voor voor de de duidelijkheid. duidelijkheid, Het Het bezigen bezigen van van nieuwe nieuwe niet dienstig woorden en en uitdrukkingen uitdrukkingen voor voor andere andere die die versleten versleten of of tot tot woorden pasmunt werden werden in in 't verkeer, maakt den stijl stijl frisch, frisch, spresprepasmunt maakt den naar nieuwheid nieuwheid niet niet kend, schilderachtig schilderachtig; ; mits dit streven streven naar kend, mits dit overdreven wordt, want dan da.nvervalt vervaltmen mentot totgemaaktheid gemaaktheid overdreven wordt, want raadselachtigheid. Ieder Ieder die die niet niet van vantaalgevoel taalgevoel ontbloot ontbloot en raadselachtigheid. is, begrijpt begrijpt uitdrukkingen uitdrukkingen als als:: is, 1) 't Eerste wii wij staat voor voor de deNederlanders, Nederlanders, 't tweede tweede voor voor den den naam des schrijvers. schrijvers.

35 „In 't wazig-blauw "In Vt'rschiet, zee 6éntintig ééntintig saam." saam." Verschiet, SlllOlt smolt lucht lucht en zee Neologismen als:als: eeneen ank a n t e kamer, n g r e c ht-tNeologismen ankante kamer,een eenI alangrech uuite i te weg, weg, ssukkeltrein, u k kei t l' e i 11, rijwiel, r ij wie I, flip f 1 i p flapjes f 1 a p jes van licht, kortschrift kortschrift I), 1), 't Afrikaansche dagvan licht, da gbbreek ree k of of zon-op, zo n-o p, st eek s c h, verbrant, ver bra n t,zija zijnduiduisteeksch, delijk zichzelf of uit 't verband ze voorkomen. voorkomen. verband waarin ze delijk uit uit zichzelf of uit De Génestet Génestet bedoelt, bedoelt, als alshij hijzijn zijngedichten gedichten Men begrijpt wat De Men begrijpt ,,0 cl e ron sj s" es"noemt, noemt,ofofMultatuli, Multatuli, wanneer wanneer hij hij van van „onnderonsje be min i st e rkoning, d koning,van van Bollandsche leeuw lee u weeeen een beministerd Hollandsche rrigheid i g hei d en en bij bij 't vuurwerk van e v a arp I e zie ren vanggevaarplezieren "preekt, als hij hijmededeelt, mededeelt, dat dathij hijzijn zijn„a"a n-haaaars" spreekt, of als a an-h r s" heeft verbrand;; men men begrijpt uegrijpt wat wat Busken Busken Huet Buet wil wilzeggen, zeggen, heeft verbrand wanneer hij de de redeneeringen redeneeringen van van Luther Luther tegen tegen 't stelsel wanneer hij n rok ver t oog e nscheldt. scheldt. Ct van Copernicus spi van Copernicus spinrokvertoogen ('t Land d6 druk, de stuk, blo van Deel II, Il, 22de van, Rembrand, liernbrand, 22de druk, Deel bl. 9). Men met Van VanDeyssel Deyssel in: in:„Span "Spaneen eenregenboog regen boog van van voelt mee met voelt mee taal boven boven mijn mijn hoofd, hoofd, waarin waarin ik ik roode roode gramschap gramschap zie zie toortoornen, blauwe blijdschap blijdschap jubelen, jubelen, en en lachen lachen gele gele spotternij." spotternij." nen, blauwe Maar wordt de desierlijkheid sierlijkheidofofde dekracht krachtvan vanden denstijl stijl bevorderd bevorderd Maar wordt klonkhaar haarstem stem;; door deze: I ver endklonk door uitdrukkingen uitdrukkingengelijk gelijk dezez i:zilverend een z ure n of of een. een hem els b 1 a uwe stilte; stilte; 0, 0, het het een aazuren hemelsblauwe poëtenleven won der I i n g; I' 0 0 d-d 0 n k I' e kerke-klokkepoëtenleven wonderling; roo d-d onkre kerke-klokkeklanken; ;ge p i e I' d hei ); d "); door zinnenals als: klanken gepierdheid door zinnen : "De „De huizen hunner I'aamlijstingen, het opopstonden hoog stonden hoog in in het het wit hunner raarnlijstingen, in het gega hunner hunner stoepen, stoepen, het het binnenbehangene van gega van hun geelwit-gesteven achterglas." zij zij . ...als alspraale praale staale, staale, wit-gesteven achterglas."- —"Maar „lViaar 1) In 1885 1885 verscheen verscheen te Leeuwarden Leeuwarden een werk werk over over stenographie, stenographie, getiteld: getiteld: naar de de beste stelsels stelsels voor voor Nederlanders Nederlanders bewerkt. bewerkt. De DeNed. Ned. Nieuw Kortschrift naar Spectator van van 19 Mei '88 '88 bevat hevat een een opstel over: Het Kortschrift van over: Het Spectator 19 Mei van Paus Il. Sylvester II. minder op op gepierdheid dan het karakter karaktervan vanVan VanBeers' Beers' 2) Niets gelijkt minder dan het verzen. N. Rott. l{ott. Cour. 19 Nov. '88 \Pieren in 't Vlaams eh peuteren, over(Pieren is in Vlaamsch verzen. overdreven afwerken). dreven

3G 36 stilhandgeaaide bloem, een rooie bloern, bloem, een bloent-bloem." IJloem-bluem." stilhandgeaaide bloern, een roosie Vooral de schrijvers schrijvers van van de de „jongere ,.jongere generatie", generatie", Van Van DeysDeys· Vooral de sel, Kloos, Goiter, Gorter, Veth, Veth, Boutens, I3outens, -Van Van Looy, Looy, De De Lang, Lang, Ary Ar,\' sel, Kloos, Prins, enz., maken maken soms, soms, in in buitensporig buiten~porigstreven strerennaar naarnieuwnieuwPrins, enz., heid, den stijl stijl tot toteen eenpuzzle puzzle; voorhen henisisde Iktaal taalzuiver zuivel' heid, den ; voor individueel, wetten van \"an algerneene algemeene taal taal of or individueel, ze ze erkennen erkennen geen geen wetten prosodie, hun beeldspraak, beeldspraak. hun hun heele heele uiting uiting isis 801118 prosodie, en hun SOWS zoo vreemd, óf nooit nooit 6f óf eerst eerst na na lang lang turen turenen enherhervreemd, dat dat men men er er 6f haald hardop lezen lezen achter achter komt. komt. De Dewoorden woorden zijn zijn voor voor hen hen haald hardop iets anders anders dan dan voor voorgewone gewone mensehen menschen;; 't zijn hlwdwJI, klanken, vaak zonder beteekenis, die die in in hun huneigenaardige eigeua:mlige volgorde \'olgonlu en UIl zonder beteekenis, samentrefIing, d(~ dialler didltel' samentreffing, in geluid af at beelden beelden H10etell moeten wat wat de ziet en hoort, hoort, en envooral vooralwat wathijhijbijbij Z\inwaarnerning waarneminggevoelt. gevoelt. ziet en zijn Zoo beeldt Gorter Gorter den den indruk indrukvan vandededoor cIoordedemorgenzon 1l10l'gunzoll Zoo beeldt besehenen zee in in de devolgende volgende klanken klanken: beschenen zee : in de de bestraalde beRtm:Lldc ochtendzee oehteJllhee— de zee, ~ee, de dezee, ~ee,de destormzée, Rtonuzée,zeeig, zeeig, HiR~{~e, griinRz,5e, storm, schuim, Rchllilll, grijnsze, storm, hili 1Rch nilll, bruischzee, bruiRehzec, huilschuim, heelzée, keelzée, hoogzte, ltoogzée, heelzée, keelz6e, in de de ronde ronde verronde verronde horizonnen horizonnen ----in de de morgenzon, morgenzon, de luchtzon, lnehtzon, de de witzon, WitzOll, het hetdag„ dag, witdag, wit(bg, met de de grijze grijze schuiten schuiten voor voor de deheeschzee, heeseh~ee, de stra,nde straktouwen straktollwell — - enz. enz. de strande

Ook al'clwismen uuidclijldwid niet, Zeker, Zeker, archaismen bevordert'll bevorderen de duidelijkheid trouwe lezers van vanhistorische historischeromans romansleeren lee reIllangzamerhand hlllgwlllerlHlnd trouwe lezers de beteekenis van a Il (naarngenoot), (naamgenoot), J 0loopmaren 0 P Hl are 11 de beteekenis van gen genan (geruchten), s e (steeg), (steeg), 0oest est (oogst), ~stal t a I(gestalte), (ge~la\te), (geruchten),gas gasse b 0 r n, I) vel' f, verdadiger, vcr rl a d i gel', taveerne, ta\' cel' 11 c, bagge bag g e born,l) verf, kas tel e i n, enz., die 11e schrijvers hij yoorkelll' ge(ring), (ring), kast elei n, enz., die de schrijvers bij voorkeur gebruiken om de de locale kZew', zooals mell 't Jloemt, hUil bruiken om locale kleur, zooals men noemt, aaJl nail hun werk te geven, geven, om om 't karakter van 't behandelde tijdmk werk te behandelde tijdvak 3) bron, ,,!Iren sprenkelt sprenkelt haar haar 't onh'c,-(d ontverfd gelaat met frisch bron, water: „Men frisch geKchejlto geschepte born;" born ;" Bilderdijk Bilderdijk:: 't Wiel Wiel van Heusden.

:37 :37 hetel' doen uitkomen uitkomen;; maar mam' zou zou bij bij 't gros lezers 't beter te te doen 't gros der lezers doel niet beter bereikt bereikt worden, worden, als als voor voor die

trtl heilig, eer zij God! Driemaal heilig, eer God !

Men vergelijke vergelijke ook ook den denvolgenden volgendenzin zin: "Sedertdede 12 1e Men : „Sedert 1.21e eeu w heeft heeft 't Nederlandsche N ederlandsche volk volk een een zelfstandig zelf,.;tamlig bestaan, bestaan, eeuw dan begint dus duseigenlijk eigenlijk zijn zijngeschiedenis", geschiedenis", met de schildeclan begint de schildevan Busken Buskcn Huet Huet:: ring van "Olllótreeks het jaar jai1r 1200 1200 bezitten bezitten wij eene bal, „Onistreeks taal, eene vloot, eene dynastie, eene geestelijkheid, geest<Jlijkheid, een adel, de beginselen van burgeratiLnd;; nemen nemen zelfstandig zelfstandig deel deel aan eene eene Europeesche Europeesche een burgerstand expeditie, en en doen doen om zoo zoo te zeggen onze onze intrede de wereld. wereld. expeditie, intrede in de Omstreelu 1200 1200 hebben hebben wij, wij, voor voor het het laatst laatstverzinnelijkt verzinnelijktdoor door het het Omstreek.;

38 wapen, dat bij het veroveren der wapen, Egyptische stad strLd een N cder Egyptische een jonge Nederlander zwaaide, onze onze vlegeljaren vlegeljaren achter en het het derlander zwaaide, achter den den rug; rug; en schijnt billijk eerst schijnt eerst daarna daarna onze geschiedenis te laten aanvangen." De van den den stijl stijl bestaat bestaat ook ook in in de debondigheid bondigheill van van De kracht kracht van enlangdradigheid langdradigheidzijn zijndoodend doodendvoor voor uitdrukking. Wijdloopigheiden uitdrukking.Wijdloopigheid enverklaringen verIdaringen de belangstelling;; alle overtollige overtollige gedachten gedachten en de belangstelling late men men achterwege achterwege:: erermoet moetden denlezers lezerswat wattetedenken denkenoveroverwordt men men vervelend, vervelend, dan dan is is Starings Starings puntpuntblijven. Anders wordt blijven. Anders client van "De „De langdradige langdradige preek" toepassel~ik men dicht toepasselijk en levert men lang nat natbegoten." begoten." misschien misschien "goeden „goeden kost", kost", maar maar "met „met lang In 't algemeen moet dezelfde dezelfde gedachte, gedachte, 't zelfde begrip, algemeen moet maar op één wijze worden uitgedrukt, doorniet nietmeer meerwoorwoormaar op één wijze worden uitgedrukt, door dan noodzakelijk noodzalielijk is. is. Hiertegen Hiertegen zondigen zondigen vooral vooral onge onge· den den elan' oefende en onontwikkelde onontwikkelde stellers, stellers, die diehun hunsti,j1 stijl verwateren yenvateren oefende en door 't nutteloos gebruiken van vanzinverwante zinverwantewoorden woordenof ofdoor door nutteloos gebruiken hunner zinnen onnoodig te de gelijkluidende bestanddeelen de gelijkluidende bestanddeelen hunner zinnen onnoodig te herhalen. Dergelijke uitdrukkingen uitdrukkingen noemt noemt men men tautologieën, herhalen. Dergelijke ze zijn o.a. o.a. een een der derkenmerken kenmérken van van den den goedhal'iigen stijl ; goedhartigen stijl; ze zijn naam(Cats, (Cats,Tollens Tollense.a.) e.a.) zelfs schrijvers en en dichters dichters van van naam zelfs bij schrijvers wel aangetroffen. aangetroffen. Voorbeelden: worden worden ze wel Voorbeelden : Hij kwam tegen ongeveer ongeveer 12 12 uur. Het bevreemdt ons en het het is is dus dns geen geen wonder, wonder, dat dat zijn ons niet niet en verklaarbaren trots trotsvan vanhem hemspreekt spreekt;; hij promoveerde moeder moeder met verklaarbaren binnen drie als doctor doctor in in de de rechten. rechten. drie jaar als Hij scheen als als 't ware verjongd en weer in in de de lente lente des des leHllH. levens. en weer Hij scheen Vrienden! dier beziet, die dit dier Vrienden ! die Dat men salamander salamander hiet, hiet, Dat men Let eens eens met met een een sneêgen geest, Let eens nader nader op op het het beest; beest ; Let eens Let eens wat het het hier hier beduidt beduidt Let eens En dan trek er er voordeel uit, enz. enz. En dan en nlÏ/mel,eeldell, Cats, Zhmeminnebeelden, XVI. Zinne- en

Sommige tautologische uitdrukkingen uitdrukkingen zijn zijn door door 't gebruik Sommige tautologische gewettigd; "averechts verkeerd" yerkeerd"en en„in "inlichtelaaie lichte13aievlam" vlam" gewettigcl ; over over „averechts nietover oYel': zelfs, meeningen nog nog verdeeld, Yerdeeld, niet zelfs, zijn zijn de de meeningen :

39 alles is goed goed en en wel, wel, maar maar .... Dit alles Wij kwamen kwamen gezond van nul nul en en geegeeWij gezonden en wel wel thuis. thuis. -— Iets Iets is is van waarde. — - Van Van allerlei allerlei slag slag (soort). (soort). — - Part Part noch noch deel deel aan aan ner waarde. ietg te te hebben. hebben. iets heirleger; doelwit; doelwit; bronwel; bronwel; open open en en bloot; bloot; door door en endoor; door;bij bij heirleger, en wine; wijle; branden branden en en blakeren. blrtkeren. Hij Hij wist wist zich zich niet niet tetekeeren keeren tijd en te wenden wenden;; snauwen snauwen en en grauwen. grauwen. of te

Als de de herhaling herhaling een een redekunstige redekunstige fig)lur is en en dient dient om om Als flour is den stijl plechtigheid plechtigheid tetegeven gevenofof vanlevendig levendiggevoel gevoel gegeden slip van natuurlijkgepast. gepast.(Zie (Zieverder verder§ §45.) 45.)B.v. B.v. tuigt, dan isis zezenatuurlijk tuigt, clan Mijnheer Bernardus Bernardus Klipper Klipperdeed, deed,was waswelgedaan welgedaan; wat Wat Mijnheer ; wat heUl toebehoorde, toebehoorde, werd werd geroemd geroemd en geprezen; geprezen; wat wat uit uitzijn zijnmond mond hem kwam, stond evangelie te te boek. boek. kwam, stond als evangelie () hoe zalig, zalig, o0 hoe hoe heerlijk, heerlijk, hoe hoe begeerlijk, begeerlijk, hoe hoe gewenscht gewenscht is is 0 hoe dan de de dood! dood! Bescherm bewaak den den grond, grond, waarop waarop onze onze adem adem gaat. gaat. God! bewaak Bescherm o0 God!

Een andere fout fout bestaat bestaat in in 't gebruiken gebruiken van pleonasmen, Een andere d.w.z. overbodige bepalingen, bepalingen, waarin een een d.w.z. uitdrukkingen uitdrukkingen met overbodige eigenschap reeds opgesloten opgesloten ligt ligt ininde debeteekenis beteekenis van van eigenschap die die reeds 't bepaalde nog genoernd genoem'd wordt. wordt. Geijkt Geijktzijn zijnb.v. b.v. bepaalde woord, woord, toch nog ik n neieigen gen huis, uwe i gen zin ik woon woonininmij rn ij huis,gegemoet moet uw eigen doen. dialect hoort hoort men men zelfs zelf8:: Dat Dat heeft heeft hij hij niet niet van van doen. In dialect zeI vers." "zijn eigen zich „zijn eigen zich zelvers." Mr. Johan van van Heemskerk, Heemskerk, de deschriiver schrijvervan van„de ,.deBatavische Batavische Mr. Johan Arcadia" dit werk werk „een "een wanschapen wanschapen Arcadia" (lü37) (1637)erkende, erkende,dat dat hij hij Ulet met dit misgeboorte" wereld geholpen geholpen had. had. misgeboorte" in in de wereld gewoonlijk vroeg staftl!. Hij Hij pleegt geWoonlijk vroeg op op te staan. Het zou zou misschien misschien wel wel mogelijk mogelijk kunnen kunnen zijn. zijn. Verspil nuttelooR uwe uwe krachten. krachten. Verspil niet nutteloos plattelands-dorpen; een een eenoogige eenoogige cycloop; eycloop; stoute stouteonversaagdonversalLgdheld; een steenen steenen rots; rots; rillende rillende huiveringen, huiveringen, enz. enz. heid; een

De versierende bepaling bepaling Ct 01'11al1s) is ('t epitheton epitheton ornans) is ook De versierende ook pleonastisch; zij toch vermeldt een essentiëele eigenschap, een toch vermeldt een essentiëele eigenschap, een nastisch ; der zaak zaakzelve zelvevoortvloeit voortvloeit:: hoedanigheid uit 't wezen wezen der hoedanigheid die die uit der 0 11 end e donder, cl 0 n cl e 1', de der u i s c hen d e zee, zee, de de de rollende ruischende

40 sstralende tra I e Il d e zon, zon, het het vischrijk v i s c h I' ij k water wat e l' der der zee. zee. Meer t men o.a. in in:: Vosmaer Vosmaer „De "De Ilias Ilias van van Meer voorbeelden voorbeelden vind vindt men o.a. Homeros." Onder een laconisme laconisrne of laconisch laconisch gezegde gezegde verstaat verstaat men een uitdrukking die die een eenhoogen hoogengraad g!'alldvan vanbeknoptheid beknoptheiLIbezit. bezit. een uitdrukking Dit is als: won n e n, ll, Dit is 't geval met met spreekwoorden spreekwoorden alszoo : zooge gewonne zoo geronnen; zoo zoo gedacht, gedach~ zoo zoo gedaan; gedaan; zoo geronnen; rrust ti s troest; roe en st;met en vele met leuzen, vele leuzen, deviezen, spreuken,aplioaphodeviezen, spreuken, rismen, Bekend zijn zijn de voorbeelden voorbeelden uit de de gegerisrnen, epigrammen. epigrammen. Bekend schiedenis"K : „K a m, z zag, a g, 0 mom zeze hhale a Ie n." n." — - „I "I kk w kwam, schiedenis: ooverwon." ver won." — „Gij "G ij ook, 0 0 k, Brutus?" B l' ti t us?" — - »Ik ))I k ben be 11 uuw w koning, kon i n g, gij z ij t Franschen, F I' a n s c hen, daar ti a a ris ti e gij zijt is de vijand." (Aanspraak van Hendrik IV IV tot totzijn zijntroepen troepen voor voor vijand." (Aanspraak van Hendrik den aanvang van slag bij bij Ivry). - "T I ([ela adaar r I iggden aanvang vanden den slag Ivry). — e„T gen z ealle alln." en." (Antwoordvan vaneen eenSpanjaard Spanjaardaan aanCondé Contlé gen ze (Antwoord op de vraag, vraag, hoe hoesterk sterkdedeSpao,nsche Spaansche infanterie infanterie was was in in den den op de slag bij Rocroi). Rocroi). slag bij Als de zucht zucht naar naarduidelijkheid duidelijkheid een eenschrijver schrijver tot totbreedbreedAls de hij vervelend; vervelend; ontaarden ontaarden de de sprakigheid sprakigheid1)I) verleidt, verleidt, wordt wordt hij beknoptheid en en de de kracht kracht iningewrongenheid, gewrongenheid, dan dan wordt wordt hij hij beknoptheid duister; van 't eerste levert ons ons Cats, Cats, van van 't laatste Huygens duister; van eerste 'evert 20.) menig voorbeeld. voorbeeld. (Zie menig (Lie ook ook §§ 19 19 en 20.) § 22. ~2. De De welluidendheid. welluidendheid. 'Welluidend de stijl, stijl, indien indien Welluidend is is de de zinnen zinnen bij bij 't lezen een aangenamen aangenamen indruk indruk op opons ons gehoor gehoor de Jezen een maken. Doch Doch niet niet alleen alleen de deklank klankbeslist beslist; ookdedevoorvoorrnaken. ; ook stelling ons voor voor den den geest geest roept, roept, oefent oefent ininstelling die die 't woord woord ons vloed op op ons ons oordeel oordeel;; tinders anders zouden zouden we we 't woord III 0 e I of vloed woord moel of 't woord woord Irknol nol niet nietminder minderwelklinkend welklinkend vinden vinden dan dan de de enr o l' 0s. s. InInhoofdzaak hoofdzaak echter echter wordt wordt de de woorden m woorden rn0 nn dd en melodie van zin bepaald bepaald door door de de keuze keuze en en de deschikking schikking melodie van den den zin 1) Men !'rIen verwarre de de breedsprakigheid breed"prakigheid niet met ue breedspraak of paraphrase, pa>'aphrasc, mot de moeielijke stijloefening, vooral hot weergeven weergeven van van vooral als zij een vaak moeieWke zij bestaat in het een gedieht godidlt in proza. proza. Zie Zie blz. blz. 10. JO. den inhoud van een

41 del' woorden, woorden, door dool'dedeafwisseling afwisselinginintoonhoogte, toonhoogte, klemtoon, klemtoon, der Jn de depazie poëzie heeft men doorgaans een een tempo en en timbre. timbre. In tempo heeft men doorgaans vasten rhythmus rhythmus en en rijm rijm;; in in 't proza proza noemt noemt men men de de melomelovasten dische schikking schikking der del' woorden woorden enenzinnen zinnenprozaval. prozaval. EenvorEenvordische den stijl stijl saai, saai, eentonig, eentonig, stijf, stijf, en enverdooft verdooft de de migheid maakt den migheid belangstelling;; afwisseling, afwisseling, verscheidenheid vel'scheidenheid ininklanken, klanken,woorwoorbelangstelling den en enzinsbouw zinsbouw bekoort bekoort en en houdt houdtde deaandacht aandachtgespannen. gespannen. den Bij 't proza proza moet moet men men vooral vooral zorgen, zorgen, dat de de zinnen zinnen en en de de Br) opdenzelfden denzelfden klank klank eindigen eindigen;; onderdeelen van zinnen zinnen niet nietop onderdeelen den indruk iIlllruk of 't't mislukt mislukt rijm rijm anders men bij bij 't lezen den anders krijgt men b. v. v. de de zinnen zinnen:: was. Leelijk Leelijk klinken was. klinken b.

dag, waarop "Gezegend deze plechtige plechtige dag, w,tarop het het Nederlandsche Nederlandsche „Gezegend zij zij deze gedenkfeest van van zijn zijn herleving herlevingvieren vierenmag mag!" volk volk het gedenkfeest !" ,,"Velk verdragen, dat men men den den roem, roem, de de Nederlander zou zou het het verdragen, ,.Welk Nederlander verdien~ten onze heldhaftige heldhaftige voorouders voorouders ging ging verlagen verlagen?" verdiensten van onze ?" De van het hettaalgevoel taalgevoelwas wasvan vandit ditwerk werkhet hetdoel. doel. De verlevendiging van In wetten, wetten, besluiten, besluiten, verzoekschriften, verzoekschl'iften, e. a. a. isis eenvorrnigeenvol'ruigheid niet tetevermijden, vermijden,doch dochdergelijke dergelijkestukken stukkenbehooren behooren heid niet de fraaie fraaie letterer'. letteren. Op Ophaar haal'gebied gebiedvinden vinLlenwe webij bijde de niet niet tot de oudere als bij bij de dejongere jongereschrijvers, schrijvers,Hooft, Hooft,Vondel, Vondel, Poot, Poot, oudere als De Cort, COI·t, Dautzenberg, Dautzenberg, Perk, Perk, Hel. Hel. Swarth, Swarth, Pol Pol de de Staring, Staring, De Mont, Kloos, Guido Guido Gezelle, GezelIe, in 't proza van der Palm, Palm, van Van Van der Mont, Kloos, Multatuli, Deyssel e.e. a., vele proeven proeven van van Multatuli, Vosmaer, Vosmaer, Van Van Deyssel a., vele Zij wilden met klanken, mooie, welluidende, zoetvloeiende taal. mooie, welluidende, zoetvloeiende taal. Zij met "loutreluchtpenseelen" luchtpenseelen" schilderen, schilderen, althans althans den den indruk indruk met ,loutre van beteekenis der der woorden woordenversterken. versterken.Maar Maal'niet nietaltijd altijdisis van de beteekenis zoetheid of zangerigheid zangerigheidhet hetdoel. doel.(Zie (ZieBilderdijk's Bilderdijk'sbeschrijving beschrijving zoetheid of in De Dieren, Deyssel's Ode van taal in en Van Deyssel's Ode aan aan het Dteren, en van de de taal woord, Verzam. Opst. I bI. 87 en vlgg.). Evenals de musicus woord, Verzam. Opst. I bl. 87 en vlgg.). Evenals de musicus enininovereenovereengebruikt ook de de woordkunstenaar woordkunstenaar dissonanten, dissonanten, en gebruikt ooli stemming den inhoud inhoud is is ook ook de de klank klank van van zijn zijn uiting uiting stemming met met den nu eens hard, hard, stooterig, stooterig, eentonig, eentonig,dan danweer weel'liefelijk, liefelijk, teer, teer, nu eens vloeiend de opeenopeenvloeienden en vol vol afwisseling. afwisseling. Onwelluidend Onwelluidendb.b. v.v. is is de

hooping van dezelfde klanken, klanken, vooral vooral van van scherpe scherpe medemedevan dezelfde klinkers, klinkers, en en 't horten enstooten stootenopopvoorzetsels. ,'oOl'zetsels.Dit, Dit geeft geeft horten en aan den den stijl. stijl. Zoo Zoo spreekt spreekt iets gemelijks, iets iets onaangenaams onaangenaams aan iets gemelijks, ,,1 aa ff mme, 1 a uuwe, MuItatllli Multatuli (Humor) van: van : „1 f fe,e, 1laa m na e, la w e, ge g e e sttelooze e I 0 0 z eon v I' r s c h i I I i g 11 e i d" en verkhwrt H llygens : onverschilligheid" en verklaartHuygens: 'Ir 'k Ben onzoenelijlr onzoenelijk gebeten

Tegen 't laffe, lamme lijm laffe, lamme Van den dagelijkschen rijm, Van den dagelijkschen rijm. Dagwerk. Dar/u'erk.

Sprel,end Geel's proeve proeve van van den den knorrigen knorrigen stijl: stijl: is J. Geel's Spreken-d is ,,'t waltrdige menschen, die door bun hun ingeno„'t Zijn miRschien misschien waardige die door hlln overdreven overdreven liefde en hun hun onophoudelijk onophoudelijk menheid met, tot, en met, hun liefule tot, streven lof en en pr~js al wat wat onder onder lnm streven naar naar lof prijs ,an lmn pen valt, het van al gebrek verbloemen, wat goed goed is, Ï;;, ophevergoelijken, -wat verbloemen, het kwaad kwaa,d vergoelijken, melen; maar wat wordt de historie, als het hart hlut nimmer warm melen ; maar wat wordt de historie, als bet wordt door toorn toorn over, over, door door afkeer van ondeugd ? wanneer van de ondeugd? wordt door men een nieUgheid een stijl ,an hetgeen groot groot men een van water verzuipt, hetgeen nietigheid in een is voorbijziet'f Schrijf Schr~jf mij liever de historie in een schralen kroschralen k-roin een is voorbijziet? liever de niekstijl: vind ik kern kern en en kraeht, feit spreekt, deugd spreekt, deugd niekstijl : daar kracht, als 'I't felt daar vind trouw is, is, een een treek treek een een treek blijft blijft;; het oordeel, deugd, deugd, trouw trouw trouw het wikken wikken van ,an goed goed en en van van kwaad kwaad aa,n lezer verblijft," verblijft." aan den ler,er

Minder dan 't wel sch\int meent De De Génestet Génestet het, het, als als wel schijnt Minder er~ erg dan geeft aan aan een een booze uooze bui: hui: hij eens in in zijn zijn "Boutade" lucht geeft hij eens „Boutacle" lucht

land van mest mest en en mist, mist, van ,an ,uilen vuilen konden kouden regen, land van stnkje grond, ,ol d,ww en en damp, damp, Doorsijperd vol killen killen dauw Doorsijperd stukje Vol vuns onpeilbaar slijk en ondoorwaadbre wegen, ondoorwaadbre wegen, vol kiespijn kramJl! Vol jicht en parapluie~, vol kramp! parapluies, vol kiespijn en vol

Opzettelijke klank- en woordherhaling vinden vinden we ook ook in 111 en woordherhaling Opzettelijke klankde assonnance, in de alliteratie (§ 82) in poëzie poëzie bovenbovenin de alliteratie (§ 82) en, in hetrijni j'#111 (voor-,midden-, midden-,dubbel-, dubbel-,slagrijm, slagrijm, §§79), 7fl), dien in het dien in (voor-, kracht en en middelen vooral in in beschrijvingen, beschrijvingen, de de kracht middelen waardoor waardoor vooral de schoonheid van van den den stijl stijl wordt wordtverhoogd. verhoogd. De Deassonnance assonnance de schoonheid onü;taat, als ininverschillende verschillendegeaccentueerde geaccentueerdelettergrepen lettergrepen ontstaat, als dezelfde "okaal worclt wordt gehoord gehoord;; bij bij de de alliteratie alliteratie beginnen beginnen dezelfde yokaal

43 meest geaccentueerde geaccentueerde lettergrepen lettergrepen met metdenzelfden denzelfdenmedemedede meest klinker. Voorbeelden Voorbeelden van de assonnance assonnance zijn: zijn: Ten Ten Kate: Kate: klinker. van de De Schepping, Schepping, waar waar o.a, o.a. het hetvallen vallen van van den denregen regenschoon schoon De nagebootst Nvordt, \vordt; Bellamy llellamy:: Onweer Van Lennep Lennep:: Hoe nagebootst Onweer ;j en Van loopt Dusse langs hol van Neander; Neandel'j Bilderdijk Bilderdijk:: Uitloopt de de Dusse langs het het hol vaart j; Staring: lVatcl'loop; Rijsw,jcl,:: TOl'enbmnd, Torenbrand, enz. Waterloop ; Th. v.v.Rijswi,jck de volgende volgend~ voorbeelden voorbeelden zal zal men men gemakkelijk gemakkelijk het hetwelwel· In de luidende van van 't wanklinkende kunnen onderscheiden. onderscheiden. wanklinkende kunnen luidende Bij de de wedrennen wedrennen gaat bet het niet nietaltijd altijdeerlijk eerlijk toe toe;; men men koopt koopt Bij elkander ona, om, om benrt te te winnen. winnen. elkander om om om de de beurt Toen zeeg zli ineen en hing hing Toen zeeg zij schier schier ineen Te weenen aan aan haars haars broeders broeders hals. hals. Te weenen AlleAn scherven kruit, kruit, AlleP,neen een zware zware klomp, klomp, die die door door de de scherven Geeft dit zwijaend zwijgend graf grafeen eendonderdof donderdofgeluid. geluid. Geeft in dit Tollens, 0I'erwintel·ing. Overwintering. Indien drijven kon, kon, gelijk gelijk de de drijvers drijvers driiven, drijven, Indien ik driiven lang aan aan 't drijven lJlijven, De drijvers zouden drijven blijven, De driivers zouden wis wis niet lang Mr. Spec& '88. '88. Mr. Constantijn, Speet. 'Vij schuilden onder onder dropplend dropplend loover, loover, Wij schuilden Gedoken plas;; Gedoken aan aan den plas De zwaluw glipte weivlak over, over, De zwaluw glipte 't't weivlak En speelde om om 't zil vren gras gras;; zilvren En speelde Een koeltje blies, blies, met geur genr belafm, Een koeltje Het leven door door de de wilgeblaan. wilgeblaftn. Het leven 't 'Werd stiller:: 't groen af van van droppen droppen;; Werd stiller groen liet af Geen vogel zwierf zwierf meer meer om. om. Geen vo,e1 De langs de de heuveltoppen, heuveltoppen, De dauw dauw trok langs Vi aarachter 't Westen Westen glom glom;; Waarachter Daar zong de de Mei Mei zijn zijn avondlied! avondlied! Daar zong Wij hoorden 't en wij spraken spraken niet. Wij hoorden en wij Staring, lerdenking. Staring, JIerden!.:in(l. Zomerzonneschijn fonkelfel Zomerzonneschijn straalde fonkelfel In 't oogverblindend facettenspel oogverblindend hel hel facettenspel Der Der zuilen. Nederland Nederland '87, ntialle. Viviane.

44 Nu fluit het het riet riet;; Nu rnischt ruischt en fluit De wind .. hij hij huilt hnilt door door woud wond en en kolken kolken;; De wind steekt steekt op — De donder rommelt rommelt in 't De donder 't verschiet, Daar hU door door de de donkre donkre wolken! wolken! Daar rolt hij Ilet O/lll'l'der. Ontreder. Feith, liet Doch oodlots stond Doch 's's N Noodlots stond komt. kornt. Wolf Wolf wilg zong 't: ,,'Vordt Colholms roos roo" ontroofd, ontroofd, „Wordt Colhohns ot Olof: slot, kroon, kroon, hoofd." hoofd." Kost Olof': 't Kost Colhoms

Roos,

0-sproa-.

§ '23. '23. De gepastheid. [n vele gevallen gevallen steint stemt de de gepastgepastDe gepastheid. In vele met de de doelmatigheid doelmatigheid overeen. overeen. Lij Zij toch toch bepaalt, bepaalt, dat dat heid heid met cr overeenkomst moet moet zijn zijn tusschen tusschen stof' stof en en vorm, vorm, dat dat de de er overeenkomst houden waal'ovel', schrijver waarovei., waal' waar en lot schrijver in 't oog tot wien oog moet houden hij spreekt. Vaak Vaak vat vat men mendan danook ookdedegepastheid gepastheid en en de (Ie hij spreekt. doelmatigheid vVij maken maken hier hipr onderscheid onderscheid door door de de doelmatigheid samen. samen. AVij beschouwen als als 't algemeene, 't hoofdvel'doelmatigheid doelmatigheid te beschouwen hoofdverei~chte, alle andere andere afhankelijk afhankelijk zijn, zijn, daar daar het het den den eischte, waarvan waarvan alle betrekking tot tot het hetdoel doeldat datdedeschrijver s~lll'ijver stijl stij1 bepaalt bepaalt met met betrekking beoogt (zie (zie §§ 11), dat zelfs zelfiJ de de oorzaak oorzaak kan zijn, zijn, dat dat hij hij en dat beoogt 14), en zich van een eenvormt vormtbedient bedient die dieniet nietovereenkomt overeenkomt met met den den zich van stof of of met met den (Ien eerbied eerbied voor voor den denpersoon persoon tot totwien wicn aard aard der stof hij zich richt (b. (b. v. v. in inhekeldichten hekeldichten en enininparodieën). parodieën). hij zich "Een kunstig schilder schilder geeft geeftelk elkding dingzija zijneigen eigenverf verf(kleur) (klem); ; „Een kunstig het isis dwaasheid dwaasheid slecht slecht (eenvoudig) (eenvoudig) van van heerlijke heerlij ke dingen dingen te te schr\jven of de de zon zonmet methoutskool houtskoolteteschilderen," schilderen,"leert leertVondel Vondel schrijven of lel' Nederduitsche Nedel'élltitsche Dichtin zijn meer meer vermelde vermelde "Aanleiding „Aanleiding ter in zijn hltHst". woorden:: alledaagsche onderwerpen eischen kunst". Met andere woorden onderwerpen eischen stofmoet moeteeneeneen alledaagschen alledaagschen stiji stijl;; een eenwetenschappelijke wetenschappelijkestof voudig, methodisch, bovenal bovenal duidelijk duidelijk behandeld behandeld voudig, nauwkeurig, methodisch, worden; bij verheven verheven onderwerpen onderwerpen past past een een edele, edele, sierlijke, sierlijke, worden ; bij waar men men spreekt, spreekt, de dehoorders hoorders verheven stijl. verheven stijl. Ook Ook de de plaats waar tot wie wie men menzich zichricht, richt,dedeomstandigheden omstandighedenwaarin waarindeze dezezich zich bevinden, bepalen den stijl. Iemand die een wetenschappelijk bevinden, bepalen stijl. lernand die een wetenschappelijk

45 onderwerp behandelt voor voor zijn zijn vakgenooten, vakgenooten, drukt drukt zich zich heel heel onderwerp behandelt anders uit dan anders dan tegenover tegenover leeken, leeken, zijn zijnstijl stijlverschilt verschilt of of hij hij "ex cathedra" spreekt sprcekt dan dan wel welpopulair populair moet moetzijn. zijn. Evenzoo Evenzoo „ex cathedra" als een een persoon persoon sprekende sprekende opgevoerd opgevoerd is 't noodzakelijk. noodzakelijk, dat als ookzijn zijn uitdrukkingen, uitdrukkingen, wordt, zijn zijn gedachten gedachtenenengevoelens, gevoelens,en enook in overeenstemming overeenstemming zijn zijn met metzijn zijnstand, stand,leeftijd, leeftijd, ontwikkeontwikkemet zijn zijn persoonlijkheid. persoonlijkheid. Men Men kan kan geen geen boer boer ling, i,e.w. met ling, i.e.w. laten spreken als als een een edelman, edelman, of of een een matroos matroos als als een een proprolaten spreken De teekening van van den den„cha,rmanten "chal'mantenVan Vander derHoogen", Boogen", fessol·. fessor. De van ,.Durcndden dentuinrnan", tninman",van vanden den„Schippersknecht" "Schippersknecht"in in de de van Aarend daarom zoo zoo echt echtnatuurlijk, natuurlijk, omdat omdat al al Camera Ob!';cura. is daarom Camera Obscura, wat de schrijver schrijver van van hen hen zegt zegt ofofdoor door hen henlaat laatzeggen, zeggen, bij bij wat de hun persoonlijkheid pcrsoonlijkheid behoort. Ongepast zijn zijn soins soms de de beelden beelden behoort. Ongepast die Da Costa Costa gebruikt, gebruikt,schokkend schokkend-voor voor elk elkgevoelig gevoelig gemoed. gemoed. die Da Zoo waar hij hij zei zei:(Zie (ZieHuet, Huet,Litt. Litt.Flint.) Funt.)„Het .,Hetbloed bloed Zoo b.v. b.v. waar is de debeste be~tezeep, zeep.het hetwascht waschtons 0118rein reinvan vanalle alle van J czus is van Jezus De uitkirukking, uitdrukking, hoe hoe plastisch plastisch en teekenend, teekenend, klinkt klinkt zonden," zonden." De Ook fluet 1Iuet in onze onze ooren ooren teteplat platenenalsalseen een heiligschennis. Ook in heiligschennis. bedwang; men zie zie b.v. b.v. hield zijn gauwe gauwe pen penniet nietaltijd altijdininbedwang hield zijn ; men De Iluyter. Huyter. zijn beeldspraak betreffende betren'ende (le de huwelijken huwelijken van van De zijn beeldspraak Ct l1embrand, Ir. 2. bl. bI. 261.) 261.) ('t Land Land van van Rembrand, II. 2. § 24. :!4. Elders ver\'alt de de eenvoud eellvolHl tot totonnoozelheid onnoozelheid;; wat wat Elders vervalt natuUt'lijk zijn wordt wordt ruw, ruw, 't verhevene genatuurlijk moest moest zijn verhevene wordt wordt gein gemaaktheid gemaaktheid en engezochtheid. gezochtheid. zwollen, rijkdoHl ontaardt in zwollen, de de rijkdom voor:: l\Iargareta was gestorven, gestorven, isis:: Ongepast voor Margareta was Ook Margareta waH de de baan Margareta was Van leesch reeds opgegaan. Van alle vvleesch reeds opgegaan.

Onnoozel klinkcn de regels rcgels:: klinken de L[L La Chaux boog driemaal en ging. driemaal neer en Toen schier ineen, hing Toen zeeg zeeg zij zij schier ineen, en hing Te weenen aan haars broeders broeders hals. "Hii lichtv'Lanlig, doch doch niet niet nLlsch", „Hij was was lichtvaardig, valsch", lLn, "malU zuster, o! Zei Zei koning .r,Tan, „maar zuster, o! Wat heb ik u bewonderd zoo zoo!" !"

Hoogdravendheid, en bombasbombasHoogdravendheid, mythologische mythologische klink-klank klink-klank en tische beeldspraak vinden vinden we wevooral vooralbij bijschrijvers schrijvers der der17de 17 de tische beeldspraak en 18de eeuw. eeuw. (Zie (Zie Kinker, Kinker, De den Helicon; Helicon; A. De Post Post van van den en 18de jl'ioderne Helicon.) Helicon.) Zoo dominee Fokke Simonsz, Simonsz, De Zoo betitelde dominee De Moderne drietal leerboekjes leerboekjes:: "Easte Balthazar Bekker (t 1698) een drietal „Eerste (-1- 1698) Balthazar Bekker waarheidsmelk voor zuigelingen"; zuigelingen"; „Gesneden "Gesneden brood" brood" en waarheidsmelk voor "Vaste spijze". W. van Swaanenburg, Swaanenburg, de dedichter dichter(!) (I) van: W. van van : „Vaste spijze". "Parnas of' de de Zanggodinden Zanggodinden van van een een schilder" schilder" (1724) (1724) en „Parnas of „Bloeinen gestrooid de predikant Petrus Petrus Hofstede Hofstede — - in in zijn zijn "Bloemen gestrooid de predikant op het gl'af' van Willem Cal'el lIendrik Fl'iso" op het graf van Willem Carel Hendrik Friso" — maakten maakten 't nog veel veel erger. erger. Een Eenenkel enkelproefje proefjeuit uitdeze deze„lofspraak" "lotspraak"volsta: volsta: Het gekrijt, gekrijt, df1t dood in den ];lllde lande gehoord wierd, dat bij 's Prinsen dood WllS als llis het het gebrul gebrul van van eenen jongen leeuw, Vim eenen joligen leeuw, Wi1nneer wanneer hij hij van was eene slange gestoken Zulk een een m1ar gehlid, als de de wilde wilde naar geluid, eene slange gestoken wordt. wordt. Zulk dieren des nachts nachts in in de de bosschen Vi.n van Lybiën nmken, maken, zulk dieren des zulk een gemlls er in inden dendampkring dllmpkring is, is, Wllnneer door wanneer hij te geraas llis als er .te gelijk gelijk door winden wordt wordt llllngetllst; zulk een ge bulder, als de Etna Etnll vier aangetast ; zulk een gebulder, als de vier winden braakt; — - zoodanig zoodanig was hij vuur vuur braakt, was het misbaar, verwekt, Wllnneer wanneer hij dat men men hoorde hoorde van Vlln rondsomme ..... rondsomme

Niet minder dwaas dwaas is is de destijl stijlvan vandede(meest (meestvertaalde) vertaalde) Niet minder romans dier dagen dagen en en van van 't niet-wetenscnappelijk gedeelte romans dier del' zoogenoemde Arcadi,t's '119). Zoo Zoo zegt zegt in in „De "De der zoogenoemde Arcadia's (zie (zie § 119). vermakelijke een der del' personen, personen,Don DonRodrigo Rodrigo vermakelijke Avanturier" Avanturier" een tot zijn zijn uitdager uitdager:: de Braccamonte, tot de Braccamonte, Gaat reukelose jongeling, vertrekt van de sonneschijn van hier, hier, eer de van mijn goedheid goedheid in een verschrikkelijke hl1gel-, van mijn in een hagel-, blixem- en dondervlaag verandert, den tooren Vlln uw welvaren omwerpt van uw verandert, die die den en de dakpannen dakpannen van Vi1n uw levenshuis verplettert verplettert en verbrijzelt. uw levenshuis en de en verbrijzelt.

Doch bij betere betere schrijvers, schrij vers, bij bijVondel, Vondel, die die zelf zelf den den Doch ook ook bij raadt:: tooneelspelers tooneelspelers raadt Hetzij gij speelt voor stom, stom, of of spreekt, spreekt, speelt voor Let altijd in wat wat kleed kleed gij gij steekt. steekt. Let altijd

bij Hooft, Huygens, Huygens, Cats, Cats, Van Van der del'Goes, Goes, e. e. a.a.vinden vinden we bij Hooft,

47 voorbeeldcn gezochte woordenkeus, woordenkeus, van van onnatuurlijke onnatuurlijke voorbeelden van van gezochte taal en taal en beeldspraak, beeldspl'aak, van van bombast bombast en envalsch valschvernuft vernuft(zie (zie bovenstaande daarnaast menige menige uitdrukking, uitdrukking, bovenstaande proefjes) proefjes) en en daarnaast ruw inindedeooren oorenklinkt klinkt (ziededekluchten kluchtenen enblijspelen). blijspelen). die ons ruw die ons (zie Huygens' vol van van;; evenzoo evenzoo Hooft's Hooft's Huygens' puntdichten puntdichtenzijn zijn er er vol 2de, 4de, , dc de "Schijnheilig" o.a. 2d° 2 Bedrijf, Bedrijf, 2 , 4,le, H de tooneel; (zie o.a. Hde „Schijnheilig" (zie de Bedv. Bedt·. 4de 4 de toon.); toon.); kenschetsend kenschetsend zijn ook, om om nog nog een een 44de zijn ook, enkel voorbeeld aan te te halen, halen, de dewoorden woordenwaarmede waarmede Floris Floris enkel voorbeeld da Bedr.) geest geeft: geeft: V (Geraert van van Velsen, Velsen, 55de Bedr.) den den geest

o0 Schepper!

ik ontschep, ontachep, ontsluit mij uw genade. mij aw

Men vergete echter echter niet, niet, dat datvele velewoorden woorden die die nu nu plat plat Men vergete 1), en en dat dat men men zijn, vroeger een een edeler edelerbeteekenis beteekenis hadden hadden 1), zijn, vroeger werken niet nict naar naardede begrippenvan. van in 't algemeen algemeen dezc deze werken begrippen --andere anderezeden. zeden. onzen mag beoordeelen. beoonleelell. Andere tijden -onzen tijd tijd mag Andere tijden latereeuw eeuw(Helmers, (Helmers,Haafner, Haafnel',Potgieter, Potgieter,de de NieuweNicuweOok Ook in later Gidsers andere modernen) modernen) isismen menvan vanonnatuurlijkheid onnatuurlijkheid Gidsers en en andere en gekunsteldheid niet niet vrij vrij gebleven. gebleven. Vooral Vooral in in romans romans en en en gekunsteldheid op 't tooneel werd vaak de de zonderlingste zonderlingste taal taal gebruikt. gebruikt. EenEenwerd vaak er voudige daal' voudigemenschen menschenspraken spraken daarniet nietvan: van :"i„ik kben ben er bboos 0 0 som," maar van van „h "h et e t belgt bel gmt ijmij;" mannen o m," maar ;" de de mannen, hadden geen maar "e„e ene a ve v er1'hadden geen vrouw vrouwgekozen, gekozen, maar eneeeg eega kor Een jonge jonge dame (hlme zei zei tot tot een een vriend vriend die die haar haar koreen." n." Een wilde toenzij zijbedroefd bedt'oefdwas wasover overeen eenverongelijking, verongelijking, wilde troosten, toen g 0 e d, d, m m ijijnnheer! h eer! om 0 m haar aangedaan aangedaan:: "G „G ijij zz ijijt t wel goe te willen letten letten op op hetgeen hetgeen men men hier hier de de te willen nukken van een een ziekelijk ziekelijk gevoel gevoel zoude zoude nukken van he e ten." laatste jaren is dit kwaadgelukkig gelukkiglanglangheete n." InIn de de laatste jaren is dit kwaad 1) voorbeeld. "Pruik" oorspr. = natuurlijlie natuurlijl<e haardos. 1) Eén voorbeeld. haardos. Wie dit niet weet, „Pruik" oorspr. maal

een een charge: De feostelijke schare dans' feestelijke schare En schudd' voor lauwerkrans! voor haar den lauwerkrans! Dat maagdelijke pruiken In groene olijven duilwD! duiken!

48 zamerhand verdwenen, ten minste aan aan 't verdwijnen 1), en verdwijnen 1), zamerhand verdwenen, ten rninste steeds krachtiger steeds krachtiger wordt wordt de de beweging beweging oin om decicbeschaafde be8chaafde te bezigen. bezigen. spreektaal ook als als schrijftaal schrijftaal te spreektaal ook § 25. 25. Men versta ons ons niet niet verkeerd, verkeerd, als als wij wij 't gepast Men versta gepast en aanbevelenswaardig gebruiken bij bij aanbevelenswaardig noemen noemen dezelfde dezelfde taal taal tetegebruiken „schriejf :oorûs zooals gij gij 't schrijven als bij bij 't sjlreken. schrijven als De stelling "schrijf spreken. De spreekt" passen, ware waredwaasheid. dwaasheid. onvoorwaardelijktoe toe te passen, spieekt" onvoorwaardelijk Dit zou bij bij den deneen eenaanleiding aanleiding geven geven tot tot ruwheid ruwheid en en platplatDit zou totonduidelijkheid onduidelijkheid en en heid of alledaagschheid, alledaagschheid, bij bij den den ander ander tot heid of tal van andere gebreken. Niet ieder drukt zich mondeling tal van andere gebreken. Niet ieder drukt zich mondeling oven gemakkelijk uit, vooral niet als hij hij langer langer dan dan in in den den even gemakkelijk uit, vooral niet als anderonderwerp onderwerp moet moet sprespregewon en omgang omgang over over een een ofofander gewonen ken; de rneeste meeste gevallen gevallen zal zal inen, men, voordat voordat men men als als rederedeken ; in de naar optreedt, zijn zijn denkbeelden denkbeelden op op papier papier gezet gezet hebben, hebben, poor optrealt, ten einde door door een eenbeteren, beteren,rneer meeroverdachten overdachtenvorm vorm zijn zijn ten einde te bereiken. hereiken. Dan Danspreekt spreektmen mendus duseigenlijk eigenlijk doel zekerder te doel zekerder zooals men geschreven geschreven heeft. heeft. 13ovendien, Bovendien, als als men men schrijft schrijft zooals men richt men men zich zich tot tot een een groot grootpubliek publiek;; men men timmert timmertaan aanden den veel uCi'ichls ~); men weg en heeft dus, zooals Cats zeide, weg en heeft dus, zooals Cats zeide, veel berichts 2); inen beter critiseeren critiseeren en enverbeteren verbeteren; meerderevolvolkan zich zelf zelf beter kan zich ; meerdere komenheid van vorm vorm moet moetdaarvan dltarvannoodzakelijk noodzakelijk 't'tgevolg gevolg komenheid van zijn men zal zaldus dusjuister, juister,keuriger keurigerenennauwkeuriger, nauwkeuriger,krachkrachzijn en men tiger stijl stijl schrijven schrijven dan dan spreken spreken3). a).Ook Ookmoet moetdedetoenadering toenadering niet van één éénzijde zijdekomen komen; NederlaJldel'smoeten moeten over oyel' niet van ; dedeNederlanders 't algemeen algemeen beter Leter leeren leeren spreken spreken;; en en dan dan:: er er isis niet nietalleen alleen een huis-tuin-keuken-, huis-tuin-keuken-, niet nietalleen alleen een een hattebelletjes-taal. lmttebelletjes-taal.Men Men tot dedezoogenoemde zoogenoemdeboekentaal boekentaaltetevervallen, yervallen, behoeft niet tot behoeft Diet 1) romans in in gc\vonc uitdrulddngen als „wat "wat gegegewone gesprekken gesprekken uitdrukkingen 1) Nog Nog geven geven romans g~j ?" '1" "wat u~" "de ~~ijnrijatig"; rLjtuig"; c.u. biedt gij e.d. zichinzijn diplomaat wierp 7.ieh „wat deert deert u?" „de jonge uiplomaat 2) Ber;chten de 17do eeuw ook tercchtwijxcn. terechticëzen. Berichten beteekende in in de H) een de Mirabean v., maken llierop een natuurlijk een Mirabeau h. b. v., hierop natullrl\jli :3) Redenaarsgenie~n, Redenaarsgenieën, een uitzondering; worden worden hun voor de de vuist vuistuitgesproken uitgesprokenredevoeringen redevoeringell opgc~ opgebun voor uitzondering; schreven en gelezen, verliczOll ze ze grootendeels grootcntlecls den gloed, gewicht gloed, dien 't gewicht gelezen, dan verliezen der omstandigheid en 't bewustzUn gehoor mede mode te sleepon, in in de to slccpoD, bowustzijn ean een talrijk gehoor ziel van den den reu.enaar u.eu.on ontstaan. ontstaan. redenaar dodon

49 detaaie taaiebreedsprakigheid breedsprakigheid en endeftigheid, deftigheid, die die in in 't begin tot de gezochte del' vorige vorige eeuw eeuw de deletterkunde letterkundekenmerkte, kenmerkte,ofoftot der tot dedeaezochte zinrijkheid van Potgieter of of Hooft. Hooft. zinrijkheid van Potgieter men gemeenlijk, gemeenlijk,behalve behalvede dediadiaOnder spreektaal verstaat men lecten, de de beschaafde beschaafde omgangstaal, de taal van 't dagelijksche lecten, leven. Onder Onder schrijftaal dan de afbeelding afbeelding daarvan, daarvan, met de de dan de juistheid, kracht, kracht,enz. enz.waarop waaropwe weboven, boven,als alsnatuurnatuurmeerdere juistheid, lijk gevolg van van de de schriftelijke schriftelijke uiting, uiting, al al wezen wezen;; maar maar vaak vaak lijk gevolg zich door door 't gebruik ook van woorden, woorden, woordwoordonderscheidt ze zich gebruik ook onderscheidt vormen, uitdrukkingen en en zinsbouw, zinsbouw, als als men men bij bij 't gewone vormen, uitdrukkingen spreken zelden zelden of ofnooic nooiG laat laathooren hoorenenenwaardoor waardoorze zeonnatuuronnatuurlijk, gelmnsteld, boekentaal boekentaal kan kan worden. worden. lijk, gekunsteld, van Maar als als men men onder onder slJreektaal. spreektaal ook begrijpt begrijpt de de taal van Maar den kansel, van van de de balie, balie, van vanden denfeest-, feest-, den denlof-, lof-, den den lijklijkden kansel, reden aal', met de haar haareigen eigenwoorden woordenenenuitdrukkingen, uitdrukkingen, redenaar, met de is SIJl'ccktaal woordzinsvormen, dan cletaal taal in in vollen omspreektaal de woord- en en zinsvormen, dan is vang, heelhet hetalgemeen algemeenbeschaafd beschaafdNederlandsch. Nederlandsch. yang, d. i. dialect + heel De term schrijftaal alleen wat niet meer, meer, noch noch omvat dan dan alleen wat niet schrij ftaal omvat De term in gewone, gewone, noch noch in inbijzondere bijzondere omstandigheden, omstandigheden, in in den den mond mond der Nederlanders leeft, leeft, maar maar nog nog wel wel geschreven geschreven wordt, wordt, in in der Nederlanders bepaalde vooral; ; men ook aan aan dienstbrieven. dienstbrieven. bepaalde gevallen gevallen vooral men denke ook rekwesten, wetten, notariëele notariëele en en gerechtelijke gerechtelijke akten, akten, e.e. d.d. rekwesten, wetten, Dan kan wel welniemand niemand bezwaar bezwaar hebben hebben tegen tegen:: „gebruik "gebruik de de Dan kan spreektaal ook bij bij het het schrijven." schr\jven." Doch Doch men men bedenke bedenkesteeds, steeds, spreektaal ook dat naast naast het hetdialect, dialect,naast naastdedebeschaafde beschaafdeomgangstaal, omgangstaal,ook ook andere taal bestaat, bestaat,meer meerdoordacht, doordacht, rijker rijker ininvormen, vormen, een een andere taal taal die zich zich bij bijspreken sprekenenenschrijven, schrijven,inindedehoogste hoogste ontonttaal die wikkeling openbaart als als beeldende beeldende kunst kunst:: de dewoordkunst. woordkunst. wikkeling openbaart Al kan e'r verschil verschil van van meening meening bestaan, bestaan, of of een een woord woord of ot Al kan een vorm alalofofniet niet dialectischofofverouderd verouderd is, is, alalofofniet, niet, een vorm dialectisch tot de de gewone gewone of of tot totdedehoogere hoogerespreektaal spreektaal behoort, behoort, de de gegeschreven komt overigens overigens overeen overeen met meteen eender derhoofdhoof(]schreven taal taal komt vormen de gesproken gesproken taal taal; ; welken well,en vorm vorm men men in in (lit dit vormen van van de 4

50 50 of dat datgeval gevalbezigt, bezigt,wordt wordtbepaald bepaalddoor door 't't gezond gezond verstand verstand of en den den goeden goeden smaak. smaak. en

III. FIGUURLIJKE TAAL. TAAL. DE FIGUURLIJKE

§ ~ 26. 2ö. Wat Wat isis figuurlijke figuurlijke taal taal?? Eigenlijk Eigenlijk is is de de geheele geheele taal figuurlijk figuurlijk;; evenals evenals Jourdain Jourdain(Molière, (Molière, le le Bourgeois Bourgeois taal gentilhomme, acte scèneV1) Vi) zijn zijn geheele leven leven proza proza gentilhomme, actelI,scène had gesproken gesproken zonder zonder dat dat hij hij 't wist, wist, zoo zoo bedienen bedienen wij wij had ons allen, doorgaans even onbewust, van figuren, zelfs in ons allen, doorga:Ans even onbewust, van figuren, zelfs in meest alledaagsche alledaagsche taal taalenenbijbijdededoodeenvoudigste dood een voudigsteonderonderde meest werpen. Er Er worden worden misschien misschienmeer meerfiguurlijke figuurlijkeuitdrukkingen uitdrukkingen werpen. gebezigd in 't gewone op straat straat en en op op de demarkten, markten, gewone leven, leven, op gebezigd in de vergaderingen van geletterden. Men denke slechts dan in dan de vergaderingen van geletterden. Men denke slechts zeeleven, zelfs aan de talrijke talrijke termen termen aan aan den den bijbel, bijbel, 't zeeleven, zelfs aan de aan de mythologie mythologieontleend, ontleend,aan aandedeontelbare ontelbarespreekwoorspreekwooraan de den, de omschrijvingen omschrijvingen voor voor sterven, sterven, dronken dronken zijn, zijn, enz. enz. die die den, de de goê gemeente gemeentegebruikt gebruiktzonder zonder ooit ooitvan vanbeeldspraak beeldspraak de god 1), dat alle woorwoorgehoord hebben. Simon Simon Gorter Gorter betoogt gehoord te te hebben. betoogt 1), dat alle den beeldspraak zijn. Immers, men bezigt reeds een figuur den beeldspraak zijn. Immers, men bezigt reeds een figuur als men zegt, zegt, dat dat een a t,t, een een horloge horloge Iloop 0 0 P t, t, als men een tafel tafel sta st aa een een leger leg erop marschis.is.Evenwel Evenwelrekent rekent een dak dak rrus u st,t, een op marsch men ze niet nietaltijd altijdtottotdede figuurlijketaal. taal.Woorden vVoordenzooals zooals:: men ze figuurlijke hhoofd 0 0 f d(havenhoofd), (havenhoofd), ooog (vaneen eennaald), naald), ooor (van een een o g (van o r (van pot) tak, arm (van een rivier), vat ten of beg r ij pen, pot) t a k, a r m (van een rivier), vat t en of begr ij p e n, iinzie n zien, n, sluis si u (brug), i s (brug), noemt men geen figuurlijke uituitnoemt men geen figuurlijke drukkingen, overdrachtelijke beteekenis drukkingen, omdat omdat de de overdrachtelijke beteekenis de gewone is geworden en en aan aan de de oorspronkelijke oorspronkelijke niet wordt geis geworden niet meer meer wordt dacht. a n gen a am,m,t ijtijdd(van (vantiën tiën ==trekken), trekken), dacht.De Dewoorden woordena aangenaa 1)1) Letterkundige Groot, Leopold Rijkens. zie 0.1t. o.a. De De Groot, Leopold en en Rijkens. Studidn, zie Letterkundige Studiën,

sn e u vel e n van van sneven vallen), z i czich h bel gen(eig. (eig. sneven(eig. (eig. vallen), belgen sneuvelen z. opblazen), h a halsstarrig, I sst a l' l' i g, har d nek k i g, ijdel ij del(oor(001'z. opblazen), hardnekkig, spr. ledig) ledig) zijn zijn alleen alleen nog nogvoor voordedetaalkundigen taalkundigenfiguren, figuren,daar daar spr. geraakt. oorspronkelijke beteekenis beteekenis in vergetelheid vergetelheid isisgeraakt. de oorspronkelijke Tot de de rhetorische rhetorische 1) redekunstige figuren figuren behooren behooren Tot 1) of redekunstige alle bijzondere, bijzondere, eigenaardige eigenaardige vormen, van de de gewone gewone alle vorrnen, die die van uitdrukkingswijze afwijken en en waarin waal'indedeschrijver schrijverofofsprespreuitdrukkingswijze ker, ziin zijnlevendige levendige opvatting, opvatting, aandoening aandoening en en streven streven openopenker, Zij geven gloed en en glans, glans, kleur kleur en enkracht krachtaan aande de taal, taal, baart. Zij baart. geven gloed en maken maken den den stijl stijl levendig, levendig, overtuigend, overtuigend, wegsleepend. wegsleep end. § 27. 27. De rhetorische rhetorische figuren figuren worden worden verdeeld verdeeld inin:: a. Tropen of keerwoorden, keerwoorden, overdrachtelijke overdrachtelijke uitdrukkingen. uitdrukkingen. a. b. Gedachte-figuren en ongewone constructies. constructies. § 28. Troop beteekent wending. Een woord (of een een uituitEen woord drukking) een troop, troop, als als 't in oneigenlijke beteekenis beteekenis gegein oneigenlijke drukking) is is een andel' begrip begl'ip voorstelt voorstelt dan dan bruikt als 't een bruikt wordt, wordt, d.i. d.i. als een ander tl'OOp roept roept een een ander ander beeld beeld voor voor den den geest geest gewoonlijk. gewoonlijk. Een Een troop dan 't genoernde. genoemde. Triumf, top!! Triumf, de vreugde rijst rijst ten top Hijseh, wimpel op op Hijsch, Holland! Holland ! vlag vlag en wimpel En doe den den jubeltoon weer daav'ren langs strand! langs uw strand! En doe Daar komt de kiel met gOltd goud belaan, komt de Zij ons de de eerste eerste haring haring aan; aan ; Zij brengt brengt ons 't Is feest in in Nederland. Nederland. Is feest Spandaw, Nieltwe Nieuwe Haring. Haring.

In dit versje versje komen komen o.a. o.a. kiel en goud niet iu hun hun gewone niet in In dit beteekenis voor. Met kiel wordt niet 't zoogenoemde deel wordt niet beteekenis voor. Met van een schip, schip, maar maar 't geheele vaal'tuig vaartuig bedoeld. bedoeld. Niet goud, goud, van een maar hw'ing de lading, lading, door door den den dichter dichter echter echter zoo zoo is de haring is genoemd, omdat ze ze naar naar zijn. zijn meening, meening, in in waarde waarde en en kostkostgenoemd, omdat 1) alleen, maar maar ook ook de de dichter Omdat niet niet de de redenaar alleen, dichter 1) Van rhetorica rhetorica (bI. (bl. 5). 5). Omdat (Taalgids lIl) en prozaschrijver ze bezigen, achtte dr. dr. L. L. A. A. Te TeWinkel Win!,e! (Taalgids III) den den en de prozaschrijver ze bezigen, naam "stijlfiguren" juister. naam „stijlfiguren"

52 met goud baarheid met goud gelijk gelijk staat. staat. Kiel en en aow.! (yowl zijn zijn dus dus tropen; doch doch niet van van denzelfden denzelfden aard. aard. De De ecrste elrste isisgegrond gegrondop 0Jl die tusschen een betrekking die tusschen 't genoemde en 't bedoe/lil' bedoebie voorwerp op de de betrekking betrekking van van deel deel tot tot voorwerp bestaat,. bestaat,,enen wel wel op geheel. op een een overeenkomst (n.l. ko~t geheel. De De tweede tweede steunt op (n.l. in kostbaarheid) Mell verbaarheid) van de uenoemde genoemde met met de bedoelde zaak. zaak. Men deelt tropen in twee twee hoofdgroepen hoofdgroepen 1): deelt nu nu de de tropen : I. die à p hor(metaf66r), a (metafóór),welke welkeberust berustop op die van van de de met metaphora een of andere andere overeenkomst. overeenkomst. een of II. die van de de met In e ton y Ina, i a,welke welkeberust berustop op een ren or of die van onymi andere betrekking. betrekking. § 29. 29. Hoofdzaak de beschouwing beschouwing van van een een figuurlijko rigullrlijlu~ Hoofdzaak bij bij de uitdrukking zich rekenschap rekenschap tetegeven gevenvan vanhaar haarbeteekenis, beteekeni8, uitdrukking is zich tusschen 't genoemde van 't 't verband verband tusschen genoemde en 't bedoelrle, bedoelde, van ze op op lezer lezer of ofhoorder hoorder heeft. heeft. de uitwerking die die ze de uitwerking 1. de de calachré~is; (Ie Men onderscheidt o.a. Men onderscheidt o.a. nog: nog: 4. catachrésis; ~. 2. (le aallegorie; II ego r ie; 3. :~. de de persoonsverbeelding per s 0 0 n s ver b e e I din g UiC)'(personi{icatie, prosopopóia);; 4. de synécdoché; (Ie ttrihmotmiJ)JlOsonificatie, prosopopöia) 4. de synéedoché, 5. 5. (le '(;UfSia; 6. 6. de de liCriphmsis de ÏI'onic; 8. de lit(itcs d!' periphrasis ..; 7. mnia; 7. de 9. de ironic; 8. de lit(ites ;.. !l hyperbóól; 1-2-:~ zijn een een soort soort metafoor, metafoor, 4,j, isi~ een een soort soort hyperb66l; 1 —2-3 zijn nlleens eensop opeen eenovereenovereenmetonymia; ; de overige berusten berusten nu metonymia de overige komst, dan weer weer op op een een betrekking. betrekking. komst, dan §§ 30. 30. De met(iphol'a, mcta{óó)" De komt van van een eell met(iphora, metaf66r. De naam naam komt dat oVCl'dm(/cn betrek ent ; metafool' Grieksch werkwoord Grieksch werkwoord dat overdrawn beteekent ; metafoor wil dus duszeggen zeggen: overdracht,overdrachtelijke ovenlrachtelijkespreekwijze. spreekwijze. wil : overdracht, is deze deze figuur figllllr gegrond gegrond op op een een Zooals we we reeds reeds rneedeelden, meedeelden, is Zooals rlie echter eehter niet nietuitgedrulit uitgedrulit overeenkomst, vergelijking, (lie overeenkomst, een een vergelijking, mag worden worden; ; dan toch is is 't geen troop meer, maar maal' een e('ll mag dan toch troop meer, Bij de metafoor wordt alleen 't reslildel' gedachte-figuren. der gedachte-figuren. Bij de metafoor wordt alleen 't resultaat der dervergelijking vergelijkinggenoemd, genoemd,maar maarzezeisisaltijd alt\jdteteomschrijven olllHchrijvcll toot -V

Men verdeelt verdeelt ze ze ook in: tropen engeren, en t"open meer uitgebreiden uitgebreiden 1) Men tropen in engeren, tropen in meer xin;; in het het eerste eerste geval gevaJ stellen ze cen begrip, in tweetje cen %in een enkel begrip, geheele CM geheel/' in het tweede reeles van, van gedachten gedachten figuurlijk figuurlijk voor. voor, gedachte of een reeks

verklarendoor dool'een eenvergelijking. vergelijking.Zoo Zoo heeft heeft men men metaforen metaforen en teteverklaren waereld: III deze deze regels regels nit uitBilderdijks Bilderdijks Ondergang Ondm"gang der eerste eerste wam"eld: in en:: en

,,!<~en parel pm'el blonk oog en rolde rolde langs langs de de wangen," wangen," „Een blonk in 't oog "Nieuwe woede woede bezielt die die tijgers tijge1".~ (n.l. de de Reuzen) Reuzen) thans," thans," „Nieuwe

Illuar eenvoudige eenvoudige vergelijkingen vergelijkingen in de de zinnen zinnen:: maar blanke parelen (t/s 'Jltl/lke "In haar haar oogen oogen welden welden trillion tranen op, op, die die als pl!1'elen aan de „In wimpers schitterden." wimpers zoekende wien gaat rond rond als een een brieschende l,,'ieschende leeuw, leeulI', zoekende wien "De booze booze gaat „De hij kan verslinden." verslinden."

nog:: Vergelijk nog Iedere blik oog was waK een doll.;,~teek -— en: Scherp was was de de een dolksteek en : Scherp Iedere blik uit dat oog uit het staalgrijs oog hem als een dolk,~teel.; trof. blik, welke een dolksteek, blik, welke het staalgrijs oog hem

De metafoor behoort behoort tot totdeflemeest meestvoorkomende vool'komendefiguren figuren;; De metafoor stijl inderdaad inderdaad schooner schooner en krachtiger krachtiger te te maken, maken, zij zij den stijl Jnen echter voorzichtig voorzichtig in in 't. frisch en nieuw nieuw Wie frisch plen echter 't gebruik. Wie wil wezen, zal zal de deoude, oude, versleten versleten uitdrukkingen, uitdrukkingen, de de stereotiepe stereotiepe wil wezen, beeldspraak vermijden, maar dient tevens te zorgen in beeldspraak vermijden, maar dient tevens zorgen niet in een ander ander uiterste, uiterste,iningezochtheid gezochtheidenenoverlading overladingtetevervallen. vervallen. Dit heeft Bilderdijk Bilderdijk in in zijn zijn J1}im'lwken, misschien onEierkoken, misschien Dit laatste heeft willekeurig, gemaakt. willekeurig, bespottelijk gemaakt. Bij 't aanwenden metafoor en in in 't algemeen van algerneen van aanwenden van van een een metafoor elke andere figuur, drage men zorg dat ze verstaanbaar, naelke andere figuur, drage men zorg dat ze verstaanbaar, natuurlijk, treffend is; is; de defiguurlijke figuurlijkeuitdrukking uitdrukking moet moet meer meer tuurlijk, treffend zeggen de gewone, gewone; ze ze moet moet waar waarzijn, zijn, van \'angoeden goeden zeggen dan dan de smaak, en geen geendwaze, dwaze,onvereenigbare onvereenigbarevoorstellingen voorstellingen wekken, wekken, smaak, en 't bijzonder acht moet geven, een zaak waarop men in bijzonder acht moet geven, als een zaak waarop men in 't men van 't eene beeld tot 't't andere de eigenlijke eigenlijke andere of tot de inen van eene beeld Zoo leest wel van van:: een een ingekanuitdrukking overgaat. Zoo ingekanuitdrukking overgaat. leest men wel herden opvatten;; van hinderpalendie die in in der der minne minne van hinderpalen kerden haat opvatten yeschikt worden, van steentje aandragen anndragen om om betere betere een steentje yeschikt worden, van een denkbeelden doen schieten. schieten. Zie 24, en Zie §§ 20 20 en en § 24, denkbeelden wortel wortel tete doen o.a. Gorter:: Over Over Beeldspraak. Beeldspraak. Queruliana, S. o.a. Beets: Queruliana, S. Gorter Olll out

54 De gelijkenis waarop waarop de de metafoor metafoor berust, bel'llst, kan kan van vanzeer zeel' De gelijkenis Hetovereenkomstige overeenkom~tjge (tel'tium comverschillend en aard zijn. zijn. Het verschillenden (tertium comparationis, letterlijk: derde van van de de vergelijking) vergelijking) kan kan parationis, letterlijk : het het derde in:: kleur, kleur, waarde, waarde,werking, werking,dienst, dienst,vorm, vorm,indruk, indruk,enz. enz. bestaan in de volgende volgende voorbeelden voorbeelden zal wel kunnen kunnen aanaanIn de zal de de lezer lezer wel welke gelijkenis gelijkenis de metafoor steunt. steunt. wijzen wijzen op op welke de metafoor

Het tijdschrift „de GGids" ids" werd Het tijdschrift "de vroeger wel wel eens eens "de bllt/w'l' „de blauwe werd vroeger Benl" Beul" genoemd. 1) 1)

Het geld is de de zenuw den oorlog. oorlog. Het geld zenuw van van den Hij was ouders. was de sleun steun zijner zijner ouders. wetenschap is het beste beste kapitaal, De De wetenschap is het 4. apitaal, (bt ouders hunncn hunnen dat de ouders kinderen nalaten. kinderen kunnen nalaten. De vriendschap is het zont zout des is het des levens. De gonden eenw onzer gouden eeuw onzer republiek. Met een stalen voorhoofd loochende wa,arheid. loochende hij hij de waarheid. Weelde ontzenuwt volk, arbeid arbeid staalt ontzenuwt een een volk, staalt de de krachten. De bloem van adel;; de dra,ad gesprek;; de oerbltlldillfl verbli nding van den adel draad van 't gesprek van den geest; herpt van den geest ; de avond, de mOl'gen, morgen, de lente, de winter, de herf'! des levens;; 't schip van staat;; 't licht der wetenschap; des levens s/aof wetenschap ; een slai':!, van staat der hartstochten;; dronken vrengde;; de gouden flonden zon; der hartstochten zon ; de zilveren dronk,en van vreugde maan ; een zil1'eren sprek end e maan; zilveren stem; landschap ; een sprekende stem ; een lachend landschap; gelijkenis; blind e gelijkenis ; schitterende overwinningen; overwinningen ; schreeuwende kleuren; blinde gehoorzaamheid; Icruiden; gehoorzaamheid ; gloeiende taal; taal ; een verhaal met anecdoten kruiden: een ondeugd met met v'ortel en tak., tak uitroeien; 't blaken een ondeugd wortel en uitroeien ;'t blaken der partijschappen: partbschappen: driften betoornen; oproer aanblazen, zijn aanblazen , zijn driften kwetsend woord; woord ; een een oproer betoomen ; een lnl'etsend aanstoken; aanstoken ; enz.

Ziedaar een reeks reeks van vanmetaforen, metaforen, die diedoor door 't veelvuldig Ziedaar een 1) O.a. door De Génestet in: "Morgen Brin;o „Morgen is is mijn mt'n dichter dichter jarig," jarig ," waar hU hij Brinio 1) 0.a. door De den mond legt, als antwoord antwoord op op een critiek op de volgende woorden woorden in den legt, als een critiek de volgende Van Lennep: Lennep : 'k Zal Zal den "blauwen vertrappen „blauwen Beul" Beul" vertrappen Met ziju heele santenluaam, santenkraam, ziju beele Dnrft hij nog nog één rlel;je één haatlijk vlekje Durft IA Werpen op op zijn zijn dichternaam dichternaam,; 'k Zal Zal llem llem met één slag verplett'ren, Want mijn vuist aanstonds klaar, klaar, vuist is aanstonds Als weleer voor de de slaven weleer eens voor Van laffen dobbelaar! dobbelaar ! Van dien laffen

55 gebruik veel haar kracht kracht en en frischheid verloren hebben. veel van haar dit inindede volgende voorbeelden(Zie (Zie ook ook § 20): Anders A nders IS is dit volgende voorbeelden Turijn is nog nog niet nietItalie Italië; men bemerkt bemerkt er er hoe hoe 't Turijn is ; men 't Fransch in 't overgaat (plassa (plas sa voor voor piazza, voor raggione) raggione);; 't Italiaansch overgaat piazza, rason voor Turijn is een een goed goed gymnasium, eer men de de Italiaansche hoogeschool hoogeschool Turijn is eer men bezoekt. de Mont, Mont, Idyl/t' van De twijfel werd werd wrange zekerheid De twijfel zekerheid (Pol (Pol de Idylle van Schoonjans' zoon). Schoonjans' zoon). Op de hoeve hoeve zonk zonk een een dikke dikke wolk Op de ?volk van somberheid somberheid en en dro~fheid droefheid (id.) Paul's vleugel/ooze Couperus, El. Vere. vleugellooze genialiteit. Couperus, Vere. Een parelend parelend lachj e;; een een lief koozende stem. lachje haar geest geest flitste haar vroeger leven in in een een bliksem. bliksem van van Door Door haar haar vroeger herinneringen. Couperus, Couperus, Extase. Meisjesmondjes Meisjesmondjes blazen gouden gouden fluitjes, lipte mondjes mondjes blazen blazen goudgeluidjes, ge gelipte lachmuntjes marmer — lach?nuntjes klet/erend kletterend op op dit marmer H. Gorter. H. Gorter. Zóó een bloem bloem van van zomerrood zomerrood papaver, papaver, Z66 als als een midden in gedaver Rustig vol rood rood staat midden Itustig vol Van den grond grond in stuk stuk Van zonnevuur zonnevuurdat dat valt valt den En smoort en schroeit schroeit het het gras. gras. — (idem). En smoort

Eigenaardig, nieuw en stout maar maar niet altijd altijd mooi, mooi, is is de de en stout beeldspraak van Busken Huet. Huet. Hier Hiel'volgen volgen enkele enkele proeven proeven van Busken uit 't Land van Rembrand. De scherts van Marnix Marnix is is de de scherts schertsvan vaneen eenhaai. haai.Zij Zijlaat laattwee twee De scherts rijen scherp gepunte gepunte tanden zien, zien, en en doet doet uugeen geenoogenblik oogenblikververrijen scherp geten dat haar haar binnenste binnenste een eenkelder kelderis, is,waar waarde dehaat haatop opfust fust geten dat ligt. (Deel 1I, 18to stuk, stuk, bl. bI. 10.) 10.) ligt. (Deel II, lste Een zoon die den den godsdienst godsdienst zijner zijner onders onders bevuilt, bevuilt, geldt geldt in inde de Een zoon 19,1e eeuw voor een man zonder opvoeding en zonder zonder hart. hart. (id. (id. bl. bI. 9.) 9.) mij bewogen, bewogen, in in de devoorgaande voorgaande Verschillende redenen hebben hebben mij Verschillende redenen herinnering van van een een vermaard vermaard kalvikal vibladzijden onoogelijke herinnering bladzijden de de onoogelijke voor het venster venster tetezetten. zetten.(id. (id.bl. bI.13.) 13.) nistisch schotschrift schotschrift 1) 1) als als voor 1) De Bijencorf der H. Roomseher Kercko. Roomscher Kercke.

5G 56 Byron heeft heeft in de de eerste eerste helft helft onzer onzer eeuw Europa E'lrolHt weten weten te te Byron doen dwepen dwepen met met zeeroovers, zeeroovers, welke welke wij minder onwaarschijnlijk onwaarschijnlijk doen zouden vinden, vinden, zoo zoo wij wij niet niet van van Onno Zwier Zwier van Haren l'Ia,ren 1.)1) gezouden leerd hadden hadden die die onzer onzer eigen eigengeschiedenis geschiedenis onder onder een een tetehoog hoog leerd opgedraaid licht zien. In In de de werkelijkheid werkelijkheid heeft heeft er maar ma:1r weinig opgedraaid licht te zien. verschil tusschen tusschen Blois Blois of of Sonoy en Conrad Conrad of of Lambro Lam bro bestaan bestaan;; verschil wij verongelijken verongelijken ons zelf, zelf, wanneer wanneer wij wij Byron's geuzen der en wij Midclellandsche Zee Zee te te eenemaal naar het rijk rijk der üer verbeelding Middellandsche lmnnen. (bl. (bI. 41.) 41.1 badmen. partij legende heeft, heeft, hoewel hoewel zijn zijn zachtzinnigheid zachtzinnigheid in in het het De partijlegende zijn verkleefdheid verkleefdheid aan den Hollandschen Hollandschen bodem bodem aan den godsdienstige en zijn gereede aanleidingen aanleidingen waren, waren, van Hugo Hugo de de Groot Groot niet nietinindezelfde dezelfde gereede mate een een martelaar martelaar kunnen knnnen maken als van Oldenbarneveld. Het als van mate ztjner ballingschap ballingschap werd zeer verzacht door den roem schrijnen zijner werd te zeer het aanzienlijk :tm bt van Zweedsch geleerdheid en door het aanzienlijk ambt zijner geleerdheid en door ltmbassadenr te Parijs. pn,rijs. (bI. (bl. GO.) 60.) ambassadeur

§ 31. 31. De calachrésis metafoor die die zich zich onderscheidt onderscheidt catachn'?sis is een metafoor tegenspraak : door iets zonderlings, door een eigenaardige eigenaardige tegenspraak: door iets door een naast de de overeenkomst overeenkomst bestaat er een tegenstelling tegenstelling door door het er een samenvoegen van woorden die, letterlijk opgevat, onmogelijk samenvoegen van woorden die, letterlijk opgevat, met elkander één uitdrukking zouden kunnen vormen. vormen. (Con(Conuitdrukking zouden 'net elkander tradictio in terminis.) in terminis.) Een gouden hoofdij.~er - Te paard el. -— lIouten stoel. Houten op een slo hoofdij.:'er — paarclzitten Aden op levend geraamte. geraamte. 1JWnnel'en BeÎel'sch. — - Een marmeren tafeltjes. -— Amstel'damsch Een leoend Amsterdamsch Beiersch. rok. — -— Pieter Stastok droeg ouderu'etschen rok. nieuwerwetschen ouderwetschen droeg een nieuwerwetsehen ieder de de dingen dingenverschillend verschillend en en alleen alleen De twee oogen zien zien ieder De twee oogen een verwonderlijke handigheid het gebruik der beide oogen gebruik der handigheid in een verwonderlijke in het doet de waargenomen waargenomen beelden beelden in elkander elkander smelten smelten (A. (A. Pierson.) Pierson.) doet de

§§ 32. 32. De voortgezette, een een uitgebreide uitgebreide een voortgezette, is een allegorie is De allegorie metafoor. Niet op enkel, maar op vele punten van overoverNiet op een enkel, maar op vele punten van metafoor. enkel begrip, ze stelt niet een enkel begrip, eenkomst berust deze figuur; een eenkomst berust deze figuur ; ze stelt in gedachten in maar een geheele reeks van van gedachten gedachte of of een een reeks geheele gedachte maar een een beeld voor. voor. een beeld 1) ,Geuzen". op de de ,Geuxen". lofdieht op Mendenke denke aan aan zijn zijn lofdicht 1) Men

57 't Levend schip, door de de zltndzeebltren schip, dat door zandzeebaren Zijn koers koers houdt, rijk bevmcht bevracht met naet keur keur van Oosterwltren. Oosterwaren.

Aldus Da Costa Costa in in zijn zijn "Hagar" kameel; ; cr Aldus noemt noemt Da „Hagar" den den kameel er is overeenkomst in den dienst, dienst, dien dienschip schip en enkameel kameel den den is overeenkomst in den mensch bewijzen. Maar Maar hier hier houdt houdt de de vergelijking vergelijking niet niet op. op. mensch bewijzen. Ua Costa zegt zegt niet nietdat datdedekameel kameel„zijn "zijnweg wegvervolgt vervolgt door door Da Costa metkostbare kostbareIndische Indische-waren", waren", maar maar dc woestijn, beladen beladen met (le woestijn, hij voltooit 't beeld hij voltooit beeld van 't schip door door de de woestijn woestijn een een zzee ee te noemen, enendedeuitdrukkingen koe I' s hou den en en b ete noemen, uitdrukkingen koershouden vvracht I' ach t ook den kameel kameel toe te te passen. passen. ook op op den De voorbeelden van allegorieën allegorieën zijn zijn zeer zeertalrijk talrijk;; men menvindt vindt De voorbeelden ze in een een menigte menigtesprookjes, sprookjes, fabelen, fabelen, parabelen parabelen en enraadsels, raadsels, ze in en algemeen bekend bekend zijn zijn de de voorstellingen voorstellingen van van Geloof, Hoop, en algemeen Liefde, Lente, Zoma, Tijd, Tijd, Dood, Dood, en de aan aan de de Oudheid Oudheid Liefde, Lente, Zomer, en de Niet zelzelontleende Fortuna, Fortuna, Faam, Faarn, de de drie Gratiën, Gratiën, e. e. d. Niet den zijn geheele geheele gedichten, gedichten, zelfs zelfs drama's drama's van van 't begin den zijn begin tot 't einde allegorisch. Vele Vondels tooneel werken 1) zijn zij n einde allegorisch. Vele van van Vondels tooneelwerken politieke allegorieën allegorieën (Pascha, (Pascha, de de Leeuwendalers, Leeuwendalers, Palamedes, zinnespelen der rederijkers. De De NederNederLucifer); evenzoo evenzoo de de zinnespelen der rederijkers. landers hebben te allen allen tijde tijdeveel veelsmaak smaakgevonden gevonden in in de de landers hebben allegorie; blijkt uit uitdedeallegorische allegorischeoptochten optochten en enschilschilallegorie ; dit dit blijkt derijen endedezinnebeeldige zinnebeeldigevoorstellingen voorstellingen bij bij feestelijke feestelijke gegederijen en legenheden. op 't museum legenheden. In 't voorbijgaan voorbijgaan wijzen wijzen we we hier op beschrevendoor dool'Laurillard, Laurillard, en en op op vVirtz te te Brussel, Brussel, o.o.a.a.beschreven Wirtz de vertooningen, door doorden denAinsterdamschen Amsterdamschendichter-glazendichter-glazende vertooningen, Jan Vos Vossamengesteld samengesteld ter terviering viering van vanden denMunsterMunstermakel' Jan maker schen vrede. vrede. a a rrTalrijk zijn zijn ook ook de de allegorische allegorische spreekwoorden: Talrijk spreekwoorden :Dep De paa tl e 11 die die de d e haver h a ver verdienen, ver cl i ene 11, krijgen k l' ij genze zen iet. den niet. - Hij e ft clde e kap a n den den tuin t u i 11 gehangen. ge h a n gen. — Hijhe heeft kap aaan 1) Zie 3de Sde hoek boek§§139. 139. Niet Niet alle letterkundigen letterkundigen zien in Lucifer, als geheel, allegorie;; tegenover Jonckbloet, !lolitieke allegorie een politieke Jonekbloet, Alb. Thijm Thijrn en J. te Winkel staan Beets en en Kalff. o. a. Beets

58 - Het Het hemd hem dis n a der dan dan de der 0 k. -— De — is nader rok. beste stuurlui stuurlui staan staan aan aan wal. wal. -— Men Men moet beste d oor den den zuren ZUl' e nap pel heenbijten. h een b ij ten. 't Gebruiken door appel dergelijke zegswijzen zegswijzen is, tenzij in in gemeenzamen stijl, niet van dergelijke is, tenzij aan te bevelen. bevelen. Dat Dat men menzezeechter echter wel wel eens treffend treffend kan aan te „Haagsche omomaanwenden, toont o.a. o.a. Damas in in een een zijner "Haagsche aanwenden, toont hij zegt zegt:: "Toen trekken", „Toen ik eens op een Zaterdagmiddag trekken", waar hij den Spectator, Spectator, omdat omdat in den strafpredikatie had opgeloopen in een strafpredikatie „tot zijn me de de uitdrukking uitdrukking:: "tot z\in recht rechtkomen" komen" was wasontsnapt, ontsnapt, me aan en enbracht bracht me me een een brief brief van van kwam de Franschepost Fransche post aan den heer heer Busken Busken Huet, Huet, waarin waarin het het volgende volgende te te lezen lezen stond: stond : den ""Ge hebt wel welgedaan gedaan uw uwlosse losse omtrekken omtrekken in in een een bundel „ „Ge hebt komen aldus hun recht." " D Die verzamelen;; ze ie ze komen aldus meer meer tot hun te verzamelen pI eis ter was vee 1 g I' oot e I' dan de won d." pleister was veel grooter dan de wond." Hier volgen nog nog eenige voorbeelden voorbeelden van van de allegorie: Hier volgen isonaar 'Vat ge den splinter splinter die die in in het het oog oog uws broeders is, maar Wat ziet ziet ge den balk die die in in uw oog gij niet? Matth. VlI: VII: 3. 3. niet ? Matth. den balk oog is, is, merkt gij

"Toen een knaap knaap was, was, stelde stelde ik ik mij dat tijdvak onzer vavatijdvak onzer „Toen ik een der Bata,afsche derlandsche geschiedenis (n.l. dat Bataafsche Republiek) als dat der een nevelvlek voor, als kleinen melkweg, melkweg, samengesteld samengesteld uit als een kleinen nevelvlek voor, een zekere hoeveelheid hoeveelheid wriemelende wriemelende sterren sterren van van de de allerminste een zekere zamen niet niet meer meer licht lichtverspreidend verspreidend dftn grootte, da,n volstrekt grootte, te te zamen kunnenonderscheiden. onderscheiden. Het Hetwas was noodig is om de deduisternis duisternistetekunnen is om mij, de stroom stroom van van onze onze volkshistorie, voorheen bijna een een raij, alsof alsof de die dagen dagen een een stilstaande stilstaande vijver wereldstroom, eensklaps vijver geeensklaps in in die kroos bedekt. bedekt. worden was, was, met kroos Busken Huet. Daags het feest. feest. Daags na no het Busken Huet, Zoo werden dan dan mijn hoofd eveneens hoofd en mijn koffer ongeveer eveneens Zoo werden behandeld de stad stad X X geadresseerd -behandeld en volgepropt en beiden naar naar de te worden. worden. Te Te X werd uitgepakt, als als een een om daar werd ik ik uitgepakt, daar uitgepakt te de grenzen: de hooggeleerde douanen douanen snuffelden snuffelden en en reiziger de hooggeleerde reiziger aan de ·doorzochten alles in in orde orde was, was, voordat voordat ik ik met Luet mijn boeltje of alles tloorzochten of watmij mijzoo zoo veilig de der wetenschap wetenschap over over mocht. mocht. Maar Maar wat de grenzen der vaak, als ik op opreis reiswas, was,gebeurd gebeurdis, is,dat datikikbehoefte behoefte had had aan aan als ik

59 iets dat iets dat onder onder in in mijn koffer te vinden vinden was, was, koffer zat zat of of maar maar niet te te zoeken zoeken geschiedde evenzoo bij mijn examen. examen. Telkens Telkens zat zat ik te bij mijn naar een een stuk stukgeschiedenis, geschiedeni s, dat dat misschien onder een hoop mathesis mathesi s lag -— of naar eenig taalkundig ondergoed, ondergoed, waarvan waarvan ik ik niet niet meer meer wist waar ik het het gelegd gelegd had. had. Ook Ook bemerkte bemerkte ik, ik, dat ik ik eene mewist waar nigte zaken bij mij die niet noodig waren, aan den ananmij had had die waren, en en aan deren kant soms vergeten vergeten had had mee te nemen, wat wat volstrekt kant soms te nemen, onmisbaar bleek. Evenwel was was het vrij goed afgeloopen en en werd ik over over de de grenzen der wetenschap toegelaten. toegelaten. der wetenschap C. Vosmaer, Bladen uit uiteen eenlevensboek. lel'ensboek. (Vogels ran diverse diverse pluimage.) pluimageJ (Fogels ran

Nu is 't waar, tijds genoeg er bij versleten, 1) 1) Nu genoeg heb heb ik ik er bij versleten, Waar' niet bot bot geweest, geweest, ik ik hoorde hoorde wat wat te te weten, weten, Waar' ik niet pas één ding weet:: Maar Manx vinde, dat dat ik pas ding te dege dege weet Dat 's dat deeg een een ouden ouden weetniet weetniet heet. heet. dat ik mij te deeg het weet: vragen:: Vraag mij zelf te vragen Vraag niet, niet, hoe hoe ik het weet : 'k Hoef 't maar mij Goed' hongeren, maar met volle volle magen; magen ; Goed' eters eters hongeren, maar niet met Voeld' ik mij wel vervuld, ik hongerde hongerde niet meer; meer ; Maar Maar als als ik mij door door al al het wetelijke keer En tl er van van tot tot mijnent la.ding, VI st, wat wat ik ik er mijnent vind in lading, niets en en alles werd gading. Och armen! armen ! 't is is een niets werd mijn gading. Huygens, Cluyswerck. Cluyswera.

Men leze verder verder o.a. o.a. Huygens: Huygens: Scheepspraat ;; Vondel: Men leze Vondel : Roskam, 'Weegschaal van Holland, Harpoen,. .Roskarn, Weegschaal van Holland, Harpoen ; Cats: Zinneen minnebeelden ; (b.v. De De gepaarde schelpen. schelpen. Ook Ook bij bij Beets.) Da Costa: De barre Napoleon;; Bilderdijk Da Costa: barre Rots, Rots, Napoleon Bilderdijk :: De ziekte der Geleerden, 2) Het tooneelspel van 't' t Menschelijk leven, der Geleerden, Het Pensioen Pensioen;; Van Hall Hall:: De Gevallen Eik; Tollens : 's LeEik ; Tollens: De Gevallen Beers:: De Stoornwagen,. vens Kaartspel,.; Van Beers yens Kaartspel Mei. Stoomtvagen ; Gorter: Gorter : l'\llei. § 33. De persoonsverbeelding. Een eigenaardige soort soort van van Een eigenaardige metafora is de de personificatie. personificatie. Zij Zij bestaat bestaat in in 't scheppen scheppen van metafora is personen vooral; ; 't't levenlooze levenlooze wordt als als levend levend gedacht, gedacht, de de personen vooral 1) 1) bii bij de de boeken. 2) voorstelling van piin als wachter wachter op op 't slot Ct 2) Mooi o.a. ('t lichaam), liehaam), o.a. is is de voorstelling van de pijn die der vijanden vijanden (de (de ziekten) ziekten) waarschuwt. waarschuwt. die voor voor de aanvallen der

60 verbeelding een lichaam, lichaam, een een taal, taal,een eenziel, ziel, 't'tleven leven verbeelding leent leent het een in een een woord. woord. Het Hetvuur vuurwordt wordteen eenverscheurend verscheurend dier dier dat dat in zijn prooi verslindt verslindt; ; de winter een een grijze grijze vorst, vorst,de delente lente zijn prooi de winter eAn revolutie "e e„e non die r,r,zw e 11 e nneen lieflijke lieflijkegodin; godinde; de revolutie en ondie zwelle I!de e van van roof r 0 0 fen l' 0 0 dvan vankoningsbloed." kon i n g s blo ed." en rood (Da Costa, Costa, Napoleon). Voorbeelden zijn nog nog:: Voorbeelden zijn Al iA de de leugen lengen nog nog zoo zoo snel, snel, de de waarheid wafLrheid achterhaalt ~lchterhaalt haar lmarwel. wel. Al is Geen dor, waar waar dichtkunst dichtkunst zich zich vertreedt. vertreedt. Geen veld veld is dor, Het bloempje bloempje wast, wast, waar slechts slechts haar haM voeten voeten drukken. drukken. Bilderdijk.

o0 Pazie, Poëûe,

hoe uw tred. tred. hoe lieflijk lieflijk IS is uw Alb. Alb. Thijm.

Als allegorie wordt wordt de de persoonsverbeelding persoonsverbeelding tot een een breed breed Als allegorie uitgewerkte 32 en en §§34). 34). uitgewerkte teekening. teekening. (Zie (Zie ook ook § 32 De heeft met kille kille hand h~tllli De winter winter heeft Den ontbladerd, Den populier ontbladerd, En 't frisch van 't groenentl btntl, groenend land, frisch tapeet van Met krnid en spruit spruit en en plant, phtnt, Met gras gras en en kruid Met aangemnd, Met rooversklauwen aangerand, Voor goeden prijs prijs benaderd benaderd;; Voor goeden De hoe zoet zoet van van geur, gem, De roos roos verplet, verplet, hoe Hoe of kleur, kleur, Hoe ongemeen ongemeen van van stal of wonderbaar dooraderd dooraderd;; Hoe Hoe wonderbaar De zon verschijnt verschijnt slechts slechts om om de de sleur sleur De zon Door of andere andere nevelscheur, nevel scheur, Door eene eene of Verlaat zijn bed naar naar willekeur willekeur Verlaat zijn En kijkt eens eens over over de deonderdeur onderdeur;; En kijkt Zijn sütat ontraderd. ontmderd. Zijn rijtuig rijtuig staat Bilderdijk, Will/er. W inter

In Tollens' Tollens' "Ove/'wintering" vanpersonificaties personificaties „Overwintering" komen komen tal van voor. Men zie zie ook ook: W. van Haren:: lIet mensehelijk leven; voor. Men : -VV. van Haren Het rnenschelijk Bilderdijk :: Alet de deur deur in in huis huisvallen, vallen, Vroeg Vroeg en en laat; Met de laat; Staring Dennen, Aan Aan de Eenvoudigheid; De Staring :: Aan mijne mijne Dennen,

61 Unie ; der Unie; alleven del' Génestet: vl'iend;; Kinkel': Beste vriend Kinker : Het a/leven Génestet : De Beste A. Des Amorie van Hoeven Jr. Jr.:: De Maasstroom ;; Ledevan der Hoeven A. Des Schaepman : Aya Sofia, enz. ganck: dl'ie Zustel'sleden; Zustersteden ; Schaepman: De drie ganck : De § 34. De metonymia de synecdoche berusten beide berusten beide metonymia en en de op de een een ofofandere anderebetrekking betrekking tusschen de genoemde en en de genoemde op de De synecdoche synecdoche is is een een bijzondere bijzondere soort van de bedoelde bedoelde zaak. zaak. De metonymia; hierin, dat dat een een deel deel wordt wordtgenoemd genoemd ze bestaat hierin, metonymia ; ze en 't geheel bedoeld, of omgekeerd. In ander geval geval is is of omgekeerd. In elk ander de troop die die op op een een betrekking betrekking steunt, steunt, een een metonymia. metonymia. Die Die de troop betrekking kan van zeer verschillenden verschillenden aard zijn. Men noemt zijn. Men kan van bedoelt 't voo)'wel'p er van van gemaakt gemaakt is is;; men de stof en en bedoelt voorwerp dat dat er noemt de de eigenschap en bedoelt den persoon pel'soon of zaak die of de de zaak de eigenschap bezit; verwisselt men men verder den naam de eigenschap bezit ; zoo zoo verwisselt van den Vool'tbl'engel' van den voortbrenger en 't't vool'tgebrachte; voortgebrachte ; oOl'zaak oorzaak en gevolg; gevolg ; 't voomfgaande volgende ; oe voorafgaande en 't volgende; zich dam' daar de plaats plaats en wat zich daal'door aangebevindt; bevindt, het teeken, 't zinnebeeld en wat daardoor aangeduid wordt, enz. In dedevolgende volgenoevoorbeelden voorbeelden zal de lezer enz. In duid wordt, de metonymia metonymia gegrond gegrond is. is. wel lmnnen kunnen aanwijzen, waarop waarop de Hij heeft 't zwaan! zwaard met met de l'en pen verwisseld. Hij schrijft fraaie hand. schrijft een fraaie Ik lees lees De ]Je G6iestet (},:nestet liever ?Wiens. liever dan Tollens. proest, en en vraagt vraagtmet metverontwaardiging, verontwaardiging, De g.'Ieheele eheele stad hoest en proest, maand Maart Maart toch toch aan aftn den den naam naam van van Lentemaand komt. komt. hoe de maand hoe de Ik he 1 liever, rer betaa.lt. betaalt. goud of papier dan met ûl/'er lk- heb liever, dat gij mij met .'!oud Hij denschoot schootgelegd. yeZeyd. hoqd ininden Hij heeft het ho(~fd N(wa?'ino met luid luid gedonder gedonder aan eens met aain de aarde: aarde : Navarino verkondigde eens de IIaZoe maan maan gaat .l/aa( muter. onder. de Halve Hij heeft vele vele laul/'eren lauweren ingeoogst. een geheel geheel andere a.ndere wereldbeschouwing dan (1,; De oudheid owiheid had bad een dan do moderne Moderne tijd. In Amsterdam Amsterdam leeft leeft alles alleR van van den den handel. Men dmad zijn ingeroepen. per draad zijn hulp ingeroepen. Men had }Jér wekt ons Door zijn bhp; zitin kalmte glindach of kalmte wekt ons landschap een yli1llZach of een Mo' over alle hevigheid. hevigheid. Nergens Nergens scherpe scherpelijnen lijnenofoftegenstellingen, tegenstellingen, over alle overal s<.ohakeering. water:: de beweeglijkste, schakeering. Allerwegen Allerwegen lucht lucht en water

62 62 de indrukkelijkste, de de veranderlijkste veranderlijkste elementen. elementen. Alle Alle kleuren kleuren de indrukkelijkste, nemen zij zij aan. aan. (A Gids '8H.) (A Pierson, Pierson, Gids nemen '88.) Vondel Tesselschade Bchudd'en inwendig het het hoofd hoofd over over de de Vondel en en Tesselschade schudd'en inwendig onhandigheid des schilders. schilders. (Alb. (Alb. Thijm.) Thijm.) onhandigheid des tranen zaaien, zaaien, zullen zullen met met gejuich gejuich oogsten. oogsten. Ps. Ps.126. 126. Die Die in tranen

Ook de metonymia metonymiakan kaneen eenpersoonsverbeelding persoonsverbeelding worden. worden. Ook de Gij hebt hebt in 't 't harnas nooit Gij voor vijanden vijanden gezwicht, gezwicht, nooit voor 't Gebouw 't vaders hand gesticht, gesticht, Gebouw der der vrijheid, vrijheid, door door uw uw vaders En den opgang opgang met met zijn zijn dierbaar dierbaar bloed bloed begoten, begoten, En in den den tuin tuin met met vestingen vestingen gesloten gesloten;; Voltooid. Voltooid. Gij Gij hebt hebt den Maar en staat staat zijn zijn in in uw uwtijd tijdgescheurd, gescheurd, Maar ach, ach, de de kerk kerk en dat Holland Holland nog nog betreurt. betreurt. Daar heeft gejuicht, gejuicht, dat Daar Spanje Spanje om om heeft G. G. Brandt, Prins Prins lIIaurÏls. Maurits.

De Dood die noch zoete zoete jeugd, jeugd, De Dood die spaart noch Noch ouderdom. Noch gemelijken ouderdom. Zij maakt den mond mond des des Reed'ners Reed'ners stom, stom, maakt den En ziet geleerdheid geleerdheid aan aan noch noch deugd. deugd. En ziet Gerard Vossius. Vo.~sius. Vondel, Vertroosting Vertroosting van van Gerard Moedig, Germanje!! te wapen, wapen, te te wapen! wapen! Moedig, Germanje reuzenrapier om om de de leên. leên. Gord Gord uu het reuzenrapier J. N. de de Br. Br. v. v. Steenlant, Steeniant, Bardenlied. J. N. Al nijpt de de kou, kou, waar waar de de armoe armoe huist, huist, Al Zij geeft vermaak, vermaak, wie wie 't kan betalen, betalen, Zij Zij ontsteekt zijn luchters luchters van van kristal kristal Zij ontsteekt zijn brengt festijn, festijn, concert concert en en bal bal En brengt gasten in in zijn zijn zalen. zalen. En gasten Bedelbrief. Tollens, Bedelbrief.

Gij negentiende negentiende reeks van van dubble dubbie jubeljaren, jubeljaren, Gij er werd werd van van 't rijk dier dier Oostbarbaren. Oo~tbarbaren. Getuig gij Getuig gij wat er Costa, Hagar. Hagar. Da Costa,

Zie tal tal van vanandere anderevoorbeelden voorbeeldenininTollens' Tollens' "Overwintm'Ïng," Zie „Overwintering," Staring:: „Winter," "Winter," Da Costa Costa „1648-1848," ,,1648-1848," enz. Staring 35. De De synecdoche. synecdoche. Zooals Zooals boven reeds isisopgemerkt, opgemerkt, §§ 35. boven reeds

6,3

\vordt hiel' 't't geheel geheel genoemd genoemd en en 't deel bedoeld, of omgeomgewordt hier deel bedoeld, de naam naam van vaneen eenenkele enkelezelfstandigheid zelfstandigheid keerd keerdj ;look look staat staat de voor de voor de geheele geheele soort soort;j men men noemt noemt één één ding ding en en bedoelt bedoelt er er vele, men noemt noemt er er vele, vele, en en bedoelt bedoelt er er een een ofofenkele. enkele. vele, of men De troepen zijn zijn naar n.tar hun hun haardsteden De troepen haardsteden weergekeerd. met 3000 3000 koppen bemand, zee. Een van 20 zeilen, met Een vloot van bemand, stak stak In in zee. De !I'ijze naar kennis. kennis. streeft naar wijze streeft Geef ons heden heden ons ons dagelijksch dagelijksch brood. Geef ons De kluk - Ik Ik heb heb het het ltonde:rdmaal staat stil. stil. — honderdmaal gezien. klok staat allen. Zijn uog oog waakt waakt over allen. den laatsten laatsten tijd tijd veel veel tucht. Er vocht. Er valt valt in den De hemelen Gods eer. eer. hentelen verkondigen verkondigen Gods Wij, IU,bij bij de de Gratie Gratie Gods, Gods, koning koning der der Nederianden, Nederlanden, enz. Willem III, Wij, WiIIem Laat zestig winters winters vrij vrij dat dat Vossenhoofd Vossenhoofd besneeuwen, besneeuwen, het brein brein dan dan 't grijze haar op op 't hoofd. Nog grijzer is Nog grijzer is het grijze haar Dat brein hengenis van van meer meer dan dan vijftig vijftig eeuwen, eeuwen, brein heeft heeft heugenis En haar wetenschap, wetenschap, in in boeken boeken afgesloofd. afgesloofd. En al haar met blaren, blaren, Sandrart, beschans hem niet. met met boeken boeken en enruet Sandrart, beschans hem niet AI wat in in boeken boeken steekt, steekt, isis inindat dathoofd hoofdgevaren. gevaren. Al wat Vossills. Vondel, Gerard Gerard Vossius. Hier treurt het weeskind weeskind met met geduld, geduld, Hier treurt Dat arm is zonder zonder zijne zijne schuld, schuld, Dat arm En zijn armoe ,trmoe moet moet vergaan, vergaan, En in zijn Indien gij gij 't weigert bij te staan. staan. weigert bij Zoo gezegend zijt zijt van van God, God, Zoo gij gij gezegend HW overschot. overschot. Vertroost Vertroost ons ons uit uw op 't't weeshuis. Vondel, Opschrift Opschrift op Op de vreugd, vreugd, in de stad stad is ze ze niet, niet, Op het het land land is is de in de vischjen in in vijver vijver en en vliet vliet; Wij bespieden het Wij bespieden het vischjen ; Wij beloeren vink in der der wouden wouden gebied gebied beloeren den den vink Of vervolgen den haas in der der velden velden verschiet. verschiet. Of vervolgen den haas en Stad. Stad. Dautzenberg, Land Land en Kastielje kromp voor Maurits' Maurits' heldendegen, helden degen, kromp terug terug voor kust begroet, begroet, En d'Ooster-Indiaan, op Java's kust En d'Ooster-Indiaan, op Java's Bevrachtte Neerlands vloot vlo'Jt met 's werelds overvloed. Bevrachtte Neerlands werelds overvloed. 'rolleDs, Tollens, Ot'erwintering Overwintering,...

64 64 Nu klinkt klinkt de de hamerslag, hamerslag, dat rots rots en en ree ree 't't herhalen, herlmlen, Nu De zaagtand snijdt snijdt het het hout, hont, de dissel diilsel punt punt de de palen. palen. De (idem.) (idem. ) Beminn'lij k kind kind!! speel, speel, nuttig nuttig u deez' dagen, dagen, Beminnlijk Want 's's werelds werelds grootheid grootheid schaft Echaft aan aan ons on8 't genoegen genoegen niet, niet, Want Dat uu door door uwen uwen houten houten wagen wagen door uw uw kaartenhuis kaartenhuis geschiedt. geschiedt. En door v. Haren, Haren, 't" Hensel?. J1Jensl'h. level?. le/'en. W. v.

work B\i de de antonomdsia antonomásia of naamsverwisselina naamsverwisseling wordt § ::36. 36. Bij een eigennaam gebruikt in de plaats van een gemeen zelfeen eigennaam gebruikt in de plaats van een gemeen zelfeengemeen gemeenzelfstandig zelfstandignaarnwoord naamwoord standig naamwoord, naamwoord, ofofeen standig deplaats plaatsvan vaneen eeneigennaam. eigennaam.Van VanBilderdijk Bilderdijksprekende, sprekende, in de kan men b.v. b.v. zeggen zeggen: : "De leefde van van 1795-1806 1795-180() kan men „De dichter di cht er leefde buiten zijn zijn Vaderlawl." Vaderland." Van V an der der Palm Palm kan kanmen menaanduiden aanduiden buiten door: eer 1 a n d s ggroote r oot e Kanselredenaar," Kan s e 1 red en a ar," door:"N „Neerlands Gibraltar dool': "cl e„de s I esleutel u tel vvan a TI dde e MiddellandlVI i d d eli a n rIGibraltar door: sc h ezezee." Dezetroop troopbevordert bevordertdede levendigheid en en de de sche e." Deze levendigheid aanschouwelijkheid, herhaling van van eigennamen eigennamen ofofperperaanschouwelijkheid,en en de de herhaling De soonlijke voorkomen. De soonlijke voornaamwoorden voornaamwoordenwordt wordt erdoor erdoor voorkomen. duidel\jkheid wel eens eensgeschaad geschaaddoor dool''t'taanwenaanwenduidelijkheid wordt wordt echter wel uitde de mythologie mythologieof ofde de geschiegeschieden van minder mindel' bekende namen namen uit denis. cl 0 nis,s, Sy S yb a l' iet, r 0,C Cr edenis. De Determen termenAAdoni barie t, N Ne e r o, r o0 eII S, Cat 0, Her kul e s,Xantippe X a n tip P ee.a.voor e.a. voor schoone sch0 0 ne ssus, Cato,Herkules, jon gel in g, verwijfd ver w ij f d man, m aD, w l' eed a a r d, rijkaard, r ,j k a a r d, jongeling, wreedaard, W. st!' eng wijsgeer, wij s g e e 1', sterke st e I' k e man, ma D, booze b 0 0 ze vrou Vl'O 11 w. streng zijn door 't't veelvuldig is echter echter veelvuldig gebruik gebruik verstaanbaar; verstaanbaar; dit dit is zijn door metmet namen als: Aals ris :t aAristarc I' c h, Zo ï h, 111 s(zie (zie niet 't geval geval namen §§ '18), Rh a dam a n t 11 S 1) e. d. De naamsverwisseling e. d. De naamsverwisseling 1) '18), Rhadamantus is de troop troopvan vandedeappositie appositie;; de de uitdrukking lIitdruHing die die men men voor voor is de 't, de plaats plaats stelt, stelt, isis de de bijstelling bijstelling van vall 't eigenlijke eigenlijke woord woord in in de dat "Van Neerland" dat woord; woord;b.v.: b.v.: „Vander der Palm, Palm, Neerland 1) een der rechters in de de onderwereld, onderworeld, het rijk rijk van van Pluto. Pluto. 1) Rhadamantus Rhadamantus is is een Zijn rechter. Zijn.naam naamwordt wordtgebruikt gebruiktininden den zin zin van van streng, streng, rechtvaardig rechter.

65 g I' oot e Kanselredenaar, Kan s e I I' ede n a awordt 1', wordt doorMultatuli Multatuli de de groote door o tIicieele wélspreker genoemd; Jan F I'Frans ans W i 11 ems, officieele wdlspreker genoemd ; Jan Willem s, cl e Vader Vad e I' der derVlaamsche V I a a m s c heb e weg i il heeft g, heefimet met de bewegihg, groote kennis kennifl en en stalen stalenwilskracht wilskrachtgestreden gestredenvoor voorde derechten rechten groote nu 't bepaalde woord, den den van zijn zijn moedertaal." moedertaal." Laat Laat men men nu bepaalde woord, van naam, weg, weg, dan danwordt wordtdedebedoelde bedoeldepersoon persoonaangeduid aangeduiddoor door naam, vermelden van waardigheid, een eigenschap, die men men 't vermelden van een waardigheid, een eigenschap, zelfstandig voorstelt, men voor voor „God" "God" den den naam naam zelfstandig voorstelt, evenals evenals men "Voorzienigheid" "Almacht" bezigt. bezigt. Deze Deze figuur figuur berust berust „Voorzienigheid"of of „Almacht" {Ins op een eenbetrekking. betrekking.Evenzoo Evenzoo is is het het als als men men een eeneigeneigendus op naam in plaats plaats van vaneen eensoortnaam soortnaamgebruikt gebruikt; men noemt noemt naam in ; men b. v. een een bepaald bepaald persoon persoon en en bedoelt bedoelt een eenzijner zijnerbekende bekende b.v. jam in" n" eigenschappen. eigenschappen.Zegt Zegtiemand: iemand :"Piet „Pietisismijn mijnBen Benjami dan hoort men: "Piet is mijn jon g s t e zoo n". Wel is dan hoort men : „Piet is mijn jongste zoo n". Wel is bewuste of onbewuste onbewuste vergelijking vergelijking de de reden reden van van 't kiezen bewuste of vnn den eigennaam, eigennaam, maar maar tusschen tusschen 't genoemde genoemde en 't bevan den doelde bestaat de debetrekking betrekkingvan vanvoorwerp voorwerpeneneigenschap. eigenschap. doelde bestaat De antonomasia isis derhalve derhnlve in in deze deze gevallen gevallen een een soort soort van van De antonomasia metonymia. anders wordt wordt het het als als men men tot totzijn zijnjongste jongste metonymia. Iets Iets anders jamn, i n,kom komeens eens hier",ofof eentwijfelaar twijfelaar: zegt: zegt : Ben Benjami hier", tottoteen : "Wel Th 0 m s, a s,watwat jij ervan?" Hiel'komt komtBenjamin Benjamin „Wel Thoma zegzeg jij ervan ?" Hier cleneigenlijken eigenlijkennaam naam; tllsschen of Thomas Thomas in de de plaats plaats van vanden ; tusschen Piet en en Benjamin, Benjamin, den den twijfelaar twijfelaar en enThomas, Thomas, bestaat bestaatniet niet de de minste betrekking, betrekking, wel Hiel' hebben we dus dus met wel overeenkomst. overeenkomst. Hier een metafoor metafoor tetedoen. doen.-Voorbeelden -Voorbeeldenvan vandedeantonomasia antonomasiazijn zijn:: Op den geboortedag geboortedag van van den held van van Waterloo Watel'loo wordt zijn zijn standstandden held Op den beeld een frisschen frisschen krans krans getooid. getooid. beeld met een Ruyters nog? Leven nog ? De Ruyters Leven de Trompen Trompen en en de De Ik wensch C01'rlelis Tacitus een gezond en en zalig zalignieuwjaar. nieuwjaar. een gezond Cornelis Tacitus lk wensch (Brief van Vondel, Vondel, den Agrippijnschen Zwaan, Zwaan, aan P. C. C. Hooft, Hooft, aan P. den Agrippijnschen (Brief van llen Nederlandsehen Tacitus). radtus). den Nederiandschen Op uw leeftijd leeftijd was was Napoleon Napoleon reeds reeds op opSint-Helena, Sint-Relen a, gij gij zijt zijt Op uw slechts é y è" eener doodgeborenconstitutie. constitutie.(Floquet (Floquet tot tot fdechtsdil de Si Siéyè eener doodgeboren Boulanger eerste verschijnen verschijnen in de de Fransche Fransche kamer). kamer). Boulanger bij bij diens diens eerste 55

66 Tollens' vereerders noemden dezen dezen dichter een een Napoleon in de, de vereerders noemden velden der poëzie. poëzie. Zoo menigwerf een aantal aantal waanpoëten, Zoo zag zag ik menigwerf Op maat gespitst, gespitst, ten ten rechterstoel rechterstoel gezeten gezeten Op rijm rijm en maat Als Rhadamanten, met gerimpeld gerimpeld aangezicht, aangezicht, Hun voor den van 't gedicht; versehansen voor Hun hart verschansen den indruk van gedicht ; Gewapend wal van van Moonens, Sewels, Solen, Sl.ylen, 1) Moonens, Sewels, 1) Gewapend met met een een wal De handen toegerust met met likRteen, De handen liksteen, schaaf en vijlen, hoofd met wind wind vervuld: vergaard!! Het hoofd vervuld : Ziedaar Ziedaar den kring vergaard Bilderdijk, De der poë4). poiizij. De Kunst der De toestand van van zoo'n (civiel-gezaghebber op De toestand op Sumatra's zoo'n fêtor (eiviel-gezaghebber kan inderdaad inderdaad eenig genoemd worden. Men Men is op zoo'u Westkust) Westkust) kan zoo'n genoemd worden. plaatsje meer nog nog dan dan de deeerste, eerste, men men is is alles, en menige plaatsje iets iets meer en menige Caesar daarmee tevreden kunnen kunnen zijn. zijn. zou daarmee Caesar zou Mnltatuli, Meer?. Multatuli, ldeiin. De oneerlijkheid van van de de politiek, politiek, of of haar haar gebrek gebrek aan aan eerlijkDe oneerlijkheid zij -— wanneer zij zij daartoe heid, bestaat eenvoudig hierin, hierin, dat zij want hierop hierop komt komt alles alles neer neer -— voortdurend de macht heeft, heeft, want de macht nieuwe conventiën van recht daarstelt. Zij en zij van recht Zij zegt zegt gedurig en alleen gedurig zeggen: Z. M. M. die die of ofdie die neem van Z. alleen kan gedurig zeggen : "In „In naam van ik dit Amerika bezit." Amerilca in bezit." Multatuli, Pruisen Nederland. Pruisen en en Nederland.

§ 37. De periphrasis of omschrijving. omschrijving. Elke Elke troop troop is uit uit De periphrasis den aard der der zaak zaak een een omschrijving omschrijving;; in in 't bijzonder den aard bijzonder spreekt men echter van van een een periphrasis, periphrasis, als de plaats plaats van van 't men echter als in de eigenlijke geheele uitdrukking uitdrukking of een een geheele geheele eigenlijke woord woord een een geheele ze kan kanzoowel zoowelopopeen eenovereenkomst overeenkomst zin gebezigd wordt; wordt; ze zin gebezigd als op een eenbetrekking betrekking berusten; berusten; somtijds somtijds bestaat bestaat ze ze eeneenals op hetmet metandere anderewoorden woorden weergeven weergeven van van een een begrip begrip voudig voudig in het of een een gedachte, gedachte, zonder zonder dat dat er ervan vaneen eenbeeld beeldsprake sprake is. is. 1) Moonen, Sewel en Stijl Stijl zijn taalletterkuudigen uit de de 18de eeuw, eeuw, wier wier taal- en letterkundigen 1) Moonen, gedichten andere werken bij bij hun tijdgenooten zeer hoog geschat werden. werden. zeer hoog gedichten en andere A. Moonen, reeds De Nederlandsche spraakkunst van van A. 1706verschenen, verschenen, had reeds in 1706 De Nederlandsche 't was met met de de werken werken van van A. A. Pels, Pels, ..„Tioratius lloratius dichtkunst, dichtkunst, op op en was 't meeste gezag cn onxe l'ijden en xeden toegepast" toegepast" (1677) en ..„Gebruik Gebruik en des Tooneels" Toontels" (1681), en misbrtlik misbruik des (1681), onze 14;den en zeden 't richtsnoer onzer onzer dichters dichters in de de 18de eeuw.

67 De antonomasia is vaak meteen een een periphrasis. periphrasis. Voorbeelden: De antonomasia Voorbeelden : Nooit heeft heeft men men zich, zich, zoowel zoowelininEuropa Europaals alsininFrankrijk, Frankrijk,meer meer in een eenkarakter karakter vergist vergist dan dan in in den held, den denbelachelijken belachelijkenharlekijn harlekijn den held, I'an Straatsburg en enBoulogne, Buulogne, maar wereld van Straatsburg maar ook ook nooit nooit heeft iemand ter wereld totaalverschillende verschillendeaangezichten aangezichtentetezijner zijnerbeschikking beschikking twee zulke zulke totaal den groaten gehad, als de neef van van den grooten oom. own. gehad, als Het classikaal classikaal bestuur bestuur zal zal voortgaan voortgaan te te doen, doen, wat des kerkeraads kel'keraadsisis Een derde zijner zijner zonen zonen wordt, wordt, ter ter vergelding vergelding zijner zijner wel wel niet niet Een derde geheel ongewone, maar maar toch toch minder minder algemeene algemeene verdiensten, verdiensten,voor voor geheel ongewone, rekening den Staat Staat verpleegd verpleegd inineen eengroot grootlogement logement met met rekening van van den een hooge poort poort en eneen eenschildwacht schildwachtervoor, ervoor, waar waar hij hij de de nauwnauween hooge lettendste oppassing geniet. geniet. lettendste oppassing Thineus, Baas Pikstra. Pikstra. Hij, die de de vader vader der der weezen weezen en en de de man man der der weduwen weduwen is, is, zal zal Hij, die niet vergeten. vergeten. ook ook u niet Haast door strenge strenge meesters meesters leeren, leeren, Haast zal zal men uu door Wat. Demosthenes verkondde verkondde in in Pallas' Pallas'sta,d stad Wat taal Demosthenes En Cicero Cicero voor voor 's werelds heeren, werelds heeren, Toen Rome nog de kroon kroon op op had. had. Toen Rome nog de v. Haren, Haren, 't't Menseh. Leven. W. W. v. Mensch. Leven.

Van zon herrijst, herrijst, vervolgt vervolgt het het dier dier tevreden, tevreden, Van dat dat de zon Met onvertraagde vaart, vaart, met met onverhaaste onverhaaste schreden, schreden, Met onvertraagde zijn weg. weg. Gelijk kloknaald tikt, zijn Gelijk de de kloknaald Da Costa, lIagar. Hagar. Da Costa, Wie smalend tot uw uw hutje hutje kwam, kwam, Wie smalend Niet ik, ik, gij gij kind kindvan vanAbraham Abraham!! -

—

herrijst uw uw tent, tent, Maar eeuwig eeuwig jong herrijst Bij aller volken tal tal bekend, bekend, aller volken Zoo de schaal, schaal, aan aan 's's hemels hemels boog, boog, Zoo vaak vaak de maat weer weer effen effen woog. woog. Der dagen maat Der dagen Staring, De Israel. Israël. Looverhut. Luoverhut.

Metaforisch zegt men men voor voor„hij "hij isis gestorven" gestorven" : "h e e ft „h ij hheeft den tol der der natuur nat u u rbetaald", bet a a 1 d", of of "h (i n den den tol „hijij iiss (in Heer) ontslapen"; metonymisch: „hij "hij heeft den den ontslapen", metonymisch: 1laatsten a a t s ten adem ad emuuitgeblazen, i t geb I a zen, den 1laatsten a a t s ten

68 in 't ggraf", ssnik nik gegeven", g e g e ven", „hij "h ij rust rus tin raf", enz. enz. AllegoAllegorisch isis de de omschrijving : „d omschrijving in:in"d e He aHalve I v e mmaan a a n ggaat aat risch oonde n der" r" voor voor:: „de "de macht macht van vanTurkije Turkije wordt wordtsteeds steeds gegeringer j" ofof "d„de e d rdriekleur ie kIe u r wel' dop t a - R a dj a ringer;" werd op Kot Kotta-Radja ge p 1 a t," n t,"voor voor: "wijveroverden veroverdenden denkraton." kraton." geplan : „wij § 38. 38. Het euphemisme de verzachting verzachting isiseen eenomschrijomschrijeuphemisme of de ongepaste ving die dient dient om om 't harde, 't onwelvoeglijke of ongepaste ving die der uitdrukking te te vermijden. vermijden. der gewone uitdrukking

Gij dwaalt gij gij liegt. Gij de manieren manieren van van iemand iemand die die geen geen manieren manieren heeft heeft .= Gij hebt hebt de gij zijt lomp, lomp, ongemanierd. ongemanierd. gij zijt knnnen zijn wij keuren keuren het het af. af. Wij Wij kunnen zijn gedrag gedrag niet niet prijzen prijzen = wij Notaris N. heeft heeft zich zichvan vanzijn zijnstandplaats standplaatsverwijderd verwijderd;; hij hij is IS Notaris N. met de de noorderzon noorderzon vertrokken. vertrokken. niet de de grootste grootste deugd deugd van van dezen dezen jongen jongen =_ = hij hij is is lui. Vlijt is niet Vlijt is met zijn zijn onderneming onderneming niet de Hij heeft met Hij heeft niet veel veel succes succesgehad gehad = de zaak hem groote groote verliezen verliezen berokkend. berokkend. zaak heeft hem Bult werd werdvermoord vermoord op opeen eenplaats, plaats,waarheen waarheen Godfried Godfried met met den Bult keizers te voet voet gaan. gaan. zelfs zelfs koningen koningen en en keizers

Alb. Thijm. Thijm. Portretten van den den schilder schilder Portretten van Vondel, zegt van H. Goltzius, Goltzius, die die aan aan dedetering teringleed leed: "Diebaardeman baardeman gegeH. : „Die bruikt het voedingsmiddel, waar de Romeinsche vrouw in bruikt het voedingsmiddel, waar de Romeinsche vrouw in de gevangenis haren haren vader vader mee meelaafde." laafde." de gevangenis § 39. 39. De ironie. Bij ironie zegt zegt men men 't De ironie. Bij de de ironie 't tegenovergestelde van van hetgeen hetgeen men men denkt denktenendoor dooranderen anderen wil wildoen doen denken. Ze dient dient hoofdzakelijk hoofdzakelijk tot tot bespotting bespotting en envernedevernede·· denken. Ze ring. Een afkeurenswaardige afkeurenswaardige zaak als heerlijk heerlijk en en ring. Een zaak wordt wordt als zóó, dat dat de deonwaarheid onwaarheid der der voorvoorschoon voorgesteld, maar maar z66, schoon voorgesteld, stelling duidelijk in in 't oog springt j; hoe grooter grooter 't contrast stelling duidelijk oog springt tusschen 't genoemde krachtiger zal zal de de genoemde en 't bedoelde is, des te krachtiger indruk op den den lezer lezer ofofhoorder hoorder zijn. zijn. De De ironie ironie kan kan de de uituitindruk op haatzelfs zelfs; drukking van wrevel, wrevel, afkeer, afkeer,minachting, minachting,haat drukking zijn zijn van ; dien bitteren, bijtenden spot noemt men sarcasme. Draagt dien bitteren, bijtenden spot noemt men sarcasme. van zekere zekere goedhartigheid, goedhartigheid, die die de ironie vaak vaak 't karakter de ironie karakter van

zelfs een glimlach glimlach op op 't gelaat van van 't slachtoffer te te voorschijn zelfs (zie humor, humol', § 105), 105), het sarcasrne sal'casme is grievend grievend roepen, (zie kan roepen, vlijmend, wordt wordt als alsmet meteen eengrijnslach grijnslachuitgesproken uitgesproken en en en vlijmend, niet zelden zelden onedel. onedel. Een Een enkele enkele maal maal wordt wordt de de ironie ironie aanis niet om te te prijzen prijzen door door schijnbaar te laken. laken. Zoo Zoo b.v. b.v. als als gewend om gewend stouterd moeder haar haar lieveling lieveling een ddeugnie eu g n iet, 0 u ter d t, een st een moeder over den als iemand iemand zich zich opopdedevolgende volgende wijze over noemt, of als zomer uitlaat: "De zomer is is toch een vervelend vervelend jaargetij jaargetij;; „De zomer buitenlucht ; geen je hebt hebt geen geen bals balsofofconcerten, concerten, tenzij in de buitenlucht; gezellig haardvuur, haardvuur, geen heerlijke heerlijke limge wordt avonden ; je wordt lange avonden; gezellig door zoo'n lange vacantie in je je bezigheden bezigheden gestoord", gestoord", enz. enz. Voorbeelden van Voorbeelden van ironie ironie vinden vinden we we in 't dagelijksch leven 1) en bij tal tal van van schrijvers; wapen der critiek en en in schrijvers ; vooral vooral als als wapen en bij punten hekeldichten komt ze vaak voor. Men zie b.v. voor. Men zie b.v. de punt- en hekeldichten komt ze epigrammen Huygens of of de de Leekedichtjes van De Gévan De epigrammen van van Huygens nestet, diens St. Nikolaasavond, Nikolaasavond, Watersnoodpoëten; Watersnoodpoëten; Beets, Camera Obscura en puntdichten; Bilderdijk, Het pensioen, penl$ioen, Camera Obscura De Ezel; J. Th. v. Rijswijck, De Franskiljons; enz. Een De Franskiljons, Th. v. De Ezel; enkele proeve moge nog plaats vinden. enkele proeve moge hier nog Gaf Gaf Aristoteles Eens deze wijze wijze les, les, Eens deze Dat een dramatisch dramatisch stuk, om tot model model te te strekken, strekken, Dat een stuk, om Het meelij en de l>ree.~ hoorders op moet moet wekken, wekken, en de vrees der der hoorders Triumf, geluk mijn recht moogt moogt ge ge uuverblijden, verblijden, Triumf, gelnk mijn land! land! met recht Waar ideaal in in al al zijn zijn glans glansontmoet ontmoet;; Waar men men dit ideaal Zie 'k uw van thans, thans, 'k heb uw tooneel tooneel van heb innig medelijden, medelOden, En vrees bevangt wat 't't worden bevangt mijn mijn ziel, ziel, denk denk ik, ik, wat worden moet. Ned. 1860. Holl. Holl. Dramatiek. Dramatiek. Ned. Spectator Spectator 1860. Wat was is men men heden heden fijn! fijn! was men men eertijds eertijds grof! grof! WlI,t Wat is 't maar zeven zeven wijzen, wijzen, 't Geleerde Geleerde Griekenland Griekenland en en had maar

\) Men denke denke aan aan spreekwoorden, spreekwoorden, als: „de "degekken gekken kri,jgen krijgen de de kaart," kaart,"„de, "de I) Men druiven aan wal," wal," enz. enz. druiven zijn zijnzuur," zuur," "de „de beste beste stuurlui staan aan

70 Ik er in in ons onsland landwel welzevenhonderd zevenhonderd wijzen, wijzen, Ik kan er 't zijn ik, en enraeenen, meenen, dat dat zij zij 't zijn. Die 't zijn zooveel zooveel als als ik, Huygens.

Sarcasme vindt men menvooral vooralininMultatuli's Multatuli'swerken werken—- Chreso.F, Chres~, Drnis, enz.; ; Busken Buskim Huet Huet noemt noemthem hemden denvirtuoos virtuoos van van 't Ornis, enz. sarcasme - ininVondels VondelsHekeldichten, Hekeldichten,Marnix' Marnix'Bijkorf Bijkorf der der sarcasme — H. Roomschel' Kercke, Kercke, enz. enz. Men Men leze lezeo.a. o.a.Vondels Vondels„Geuze"GeuzeH. Roomscher vesper" zijn „Roskam," "Roskam," waar waarhij hijden den„Gemeente-ezel" "Gemeente-ezel" vesper" en zijn troost met de dewoorden woorden:: troost met Vernoeg u, dat gij zijt zijt een een vrijgevochten vrijgevochten beest, beest, Vernoeg u, dat gij 't naar JIss 't lichaam niet, zoo is het het naar naar den den geest. geest. naar het het lichaam niet, zoo

Sarcastisch bitter waren waren ook ookde dewoorden woorden van van OldenOldenSarcastisch en en bitter het schavot: "D i t is een sc h 0 0 n e barneveld op op het schavot : „D it is een schoone bel 0 0 n i n gvo 0 r mijnen m ij n e n 43-jarigen 43-j a r i gen trouwen t rou wen belooning voor die n st, aan a a ndedeL a n den ge d a a Evenzoo n." Evenzoodedevolvoldienst, Landen gedaan." gende versregels versregels op op Vondel, Vondel, ingegeven ingegeven door door de deergernis ergernis over over zijn overgang tot het het Katholiek Katholiek geloof geloof:: zijn overgang Zoo rechtvaardig man geloove leeft, leeft, Zoo een een rechtvaardig man door door het het geloove gaat gij gij dan, dan, Heer HeerVondel, Vondel,boven bovenand'ren and'ren;; Hoe zeker gaat Hoe zeker Gij straks weer weer een een nieuw, nieuw, als als uuhet hetoud. oud begeeft, begeeft, Gij hebt hebt straks De beesten dijen dijen 't best, veel van van wei weiverand'ren. verand'ren. De beesten best, die veel V ollenhove. Vollenhove.

Niets overtreft in vlijmende vlijmende scherpte scherpte de de woorden woorden van van Niets overtreft Lucas vs.vs. 35:35: "A „Anderen n der e n h eheeft e ft hhij ij vverlost, e rl 0 s t, dat dat Lucas2323 hij n u zich z i c hzelven zeI ven ver los se," en van Mattheus hij nu verlosse," en van Mattheus 27 "Wees derJoden." Joden." 27vs. vs.2!:J: 29: „Weesgegroet, gegroet, gij gij Koning Koning der § 40. De litotes of ofverkleining. verkleining. De litotes stelt stelt het het op op De litotes De litotes zich zelf kleine kleine nog nogverkleind verkleindvoor. voor.ZeZeisisverwant verwantzoowel zoowel zich zelf met de ironie ironie als ah:; met met 't euphemisme. Men zegt minder minder Men zegt met de dan men meent, of stelt iets geringer voor dan het is. Zoo dan men meent, stelt iets geringer voor dan het is. Zoo noemt de Veer de deWas c h tob b e, e, en en noemt H. H. de Veerde deZuiderzee Zuiderzee Waschtobb G. Keiler de luchtballon een was chhG. Keller de schuit schuit van van een een luchtballon een wasc

71 71 m a nd.d.Een Een klein kleinschip schipwordt wordtdikwijls dikwijls eennot notedop man een e cl 0 P genoemd, een n dj e v 0 I genoemd,een een kleine kleine troepenmacht troepenmacht e enha handjevol vyolk; 0 Ik; men men vraagt vraagt iemand een e n b I i kj etetemogen mogen iemand eenoog oogenblikje spreken en en eeneen kie i n i g hei d voor 0 sj e te te spreken kleinigheid vooreen een po poosje lee n;van vaneen eenpersoon persoondie diemaar maarmoeilijk moeilijkrond rondkan kankomen, komen, le en; heet h ijhijb ebehoort h 0 0 I' t nniet iet tot de der ij kst e n, wat wat beethet: het: rijksten, leelijk iet onaardi 0 n a a I' d i g, wat veel veel isis Il iet leelijkis isheet heetIlniet g, wat niet weinig, wei n i g.enz. enz. d, Eigenaardig zijn zijn uitdrukkingen uitdrukkingenals: als iemand : iemandvan vansta stann d, geb 0 0 I'e,t wees e, wees waarbij menschijnschijnvan van geboort eeneen m aman, n, e.d.e.d. waarbij men baar niets of often tenminste minsteietsiets onbeduidendszegt zegt;; trots trots de de baar niets onbeduidends onvolledigheid de hoorder hoorder of of lezer lezer echter echter duidelijk duidelijk de de 'onvolledigheidvoelt voelt de bedoeling. bij De Génestet: Génestet: bedoeling. Zoo Zoo ook ook bij "Wees u-zelf," zei tot iemand. iemand. „Wees u-zelf," zei ik tot Maar hij was waB niemand. niemand. Maar hij hij kon kon niet, hij

§ 41. 41. De hyperbool. De hyperbool, overdrijving overdrijving of ververDe hyperbool, het tegenovergestelde tegenovergestelde van de litotes. litotes. Het Het op op grooting,' grooting, is is het van de zich zelf zelf groote groote wordt wordt nog nogvergroot vergroot voorgesteld. voorgesteld. Ook 'Ook de de zich "twaalfambachambachoverdrijving is vaak vaak ironisch ironisch van vanstrekking strekking; overdrijving ; „twaalf ten, dertien dertien ongelukken," ongelukken," zegt zegt men men van vanhem, hem,die diezonder zonder ten, baat op op twee twee ofofdrie driewijzen wijzen gepoogd gepoogd heeft heeft aan aan den den kost kost tete baat komen. Verstandig Verstandig aangewend, aangewend, verhoogt verhoogt de de hyperbool hyperbool de de komen. kracht van van den den stijl, stijl,doch dochoverdaad overdaad voert voert tot totgezwollenheid gezwollenheid kracht op Willem Willem wordt dus dus belachelijk belachelijk (b.v. (b.v. Hofstede's Hofstede's lofrede lofrede op en wordt IV, 24). In In de de charge (zie (zie § 105) 105) maakt maakt de de critiek critiek daardaarIV, §§ 24). gebruik. van gebruik. De Oostersche Oostersche letterkunde letterkunde is in inhaar haarbeeldspraak beeldspraak zeer zeer De Zoo vinden vinden we we ininden denKoran Koran: hyperbolisch. Zoo hyperbolisch. : .,Bidden voert voert halverwege halverwege tot God, God, vasten vasten brengt brengt tot tot aan aan den den ,Bidden ingang des des hemels, hemels, en enaalmoezen aalmoezen openen openen de depoort. poort. — - Het Het isis ingang voerendan dan7070jaren jarenthuis thuistetebidden; bidden; beter den den heiligen heiligen krijg krijg tetevoeren beter hij, wiens wiens voeten voeteninindede oorlogendes desHeeren Heerenbestoven bestovenzijn, zijn, zal zal hij, oorlogen

72 72 op den den dag dag des des gerichts gerichts verder verder wezen van de oorden oorden der der pijniging piiniging dan dan de de a,fstand Il.fstand bedraagt, bedraagt, dien dien de snelste snelste ruiter ruiter in induizend duizend jaren jaren kan afleggen. afleggen. kan Hyperbolisch Hyperbolisch is b.v. b.v. ook ook De De Génestet Génestet in in zijn zijn „Vrienden"Vriendenraad en enDichterantwoord"; Dichterantwoord"; evenzoo evenzoo dedepatriottische patriottischepoëzie poëzie road de 18de 18de eeuw eeuw (Bellamy)! (Bellamy)! Andere Andere voorbeelden voorbeelden zijn: zijn: uit de die tweelingslijn dien fellen tellen Salamander, Zie langs die in zijn buik, buik, die die rammelt over aard;; Vuur sist het in over de aard bevolkingen en legers legers in zijn zijn staart. staart. Hij voert bevolkingen

Costa, Wachter, er van van den den nacht nacht! Wachter, wat wat isis er Da Costa, Amsterdam de de wereld worden wilde, Het scheen dat Amsterdam (Zoo (Zoo sneeuwde 't menschen) of de wereld Amsterdam. Vondel.

Bekend zijn als: als: eeneen zeezee van n e II ; Bekend zijnuitdrukkingen uitdrukkingen vantra tranen; st r oom e n blo e d s ; Int r a n e n baden, bad e n, we w e gstroomen bloeds; in tranen ssmelten; mei ten; bliksemsnel; b I i k s ems nel; hemelhoog hem e I h oog de d e g ehe e lesstad ta dis e rvo van; ik i kzeg zeguuduizendd u i zen dis er volI van; heele m a a I dank; da n k;enz. enz. maal § 42. De gedachte-figuren. Deze wOl'den zoo zoo genoemd, genoemd, Deze worden De gedachte-figuren. omdat ze de de eigenaardige eigenaardige wijze wijze van van denken denken enengevoelen gevoelen omdat ze zij bestaan bestaan niet niet van den spreker spreker ofofschrijver schrijver uitdrukken uitdrukken;; zij van den in 't gebruik van woorden woorden inineen eenoneigenlijke oneigenlijke beteekenis beteekenis gebruik van maar in de deeigenaardigheid eigenaardigheid der der gedachte gedachte ofofder dergewaargewaarmaar in wording drukken in in een eentreffenden treffendenvorm, vorm, door dool' wording zelve; zelve; zij zij drukken uit, die kleur een verrassende constl'Uctie, als 't ware de kleur uit, die een verrassende constructie, als 't ware de gedachte of of de de gewaarwording gewaarwording vertoont vertoont ten ten gevolge gevolge van \'an de gedachte 't't bijzonder de persoonlijkheid persoonlijkheid van temperament, de bijzonder karakter, 't't temperament, met den den één met den steller. Zoo Zoo ergens, ergens, dan dan isis hier hierdedestijl. stijl één den steller. gezegde ophelderen mensch. Een enkel voorbeeld moge 't gezegde ophelderen: 't mensch. Een enkel voorbeeld moge hoezeer verschillen de gewaarwordingen der der menschen menschen bij bij hoezeer verschillen. de gewaarwordingen 't't ondervinden onbillijke bejegening, dus ook ook de bejegening, en en dus ondervinden eener eener onbillijke vormen zij aan aan hun hun gevoel gevoel uitdrukking uitdl'Ukking geven. De vormen waarin waarin zij geven. De

7~ 73

wordt treurig treurigen enweemoedig, weemoedig, de deander anderstuift stuiftop opin intoorn. toom. een wordt eenschandelijke schandelijkeonrechtvaardigheid," oDl'echtvaardigheid," zegt zegt de een een ;j "Dit isiseen „Dit "welk een een schandelijke schandelijke onrechtvaardigheid," onrechtvaardigheid," roept een ander „welk /os, "schandelijk, onrechtvaardig", onrechtvaardig", barst een een derde derde los, uit ;j „schandelijk, „is dit niet vraagt : "is een vierde vierde met metverontwaardiging verontwaardiging vraagt: terwijl een een schandelijke schandelijke onrechtvaardigheid onrechtvaardigheid?" ?" Zoo getuigen getuigen deze deze figuren figuren van van 't levendige, levendige, krachtige gegeZoo de besliste besliste meening meening en de de innige innige overtuiging overtuiging van van den den voel, de voel, spreker of of schrijver. schrijver. Uit Uit haar haareigenaardig eigenaardig karakter karaktervloeit vloeit spreker voort, dat dat ze ze vooral vooral ininredevoeringen redevoeringen en enrhetorische rhetorische gegevoort, schriften op haar haar plaats plaats zijn; zijn de de rhetorische rhetorische figuren figuren zijn ; zij zij zip' schriften op bij. uitnemendheid. bij uitnemendheid. zeergroot groot; wezullen zullen in in Het aantal aantal gedachte-figuren gedachte-figuren isis zeer Het ; we §§ slechts slechtsdedemeest meestvoorkomende voorkomendebehandelen. behandelen. de volgende §§ de volgende Sommige, zooals de inversie (omzetting), (omzetting), de climax (opklim8ommige, zooals de repetitie (herhaling), ming), de ellips (uitlating), (herhaling), de (uitlating), de ming), de asyndeton (niet-binding), (veelbinding) e. e. a. polysyndeton (veelbinding) (niet-binding), de polysyndeton zin, in in 't bestaan de eigenaardige eigenaardige constructie constructie van van den den zin, bestaan in de gebruik de rangschikking rangschikking der 0 I' den; den;andere anderezooals zooals gebruik en en de der w w 0oor de toegeving, de zelfverbetering, de vergelijking, de vooruitoppering, enz. bestaan in in dedeeigenaardigheid eigenaardigheid van van inhoud, inhoud,. enz. bestaan vorm d ach ten. Naarhaar haarbeteekenis beteekenis vorm en en schikking schikkingder derge gedachte n. Naar en 't doel waarmede ze ze aangewend aangewend worden, worden, verdeelt verdeelt men men doel waarmede ze in bewijzende (demonstratieve) en in hartstochtelijke hartstochtelijke en in ze in bewijzende (demonstratieve) is 't't doel duidelijkheid (pathetische) figuren; doel de duidelijkheid, figuren ; bij bij de de eerste is te bevorderen, de de aandacht aandacht tetespannen, spannen,teteovertuigen overtuigen;; de de te bevorderen, laatste zijn 't middel bewegen, te overreden overreden en mee mee middel om om te te bewegen, laatste zijn te sleepen, zij zij zijn zijn de deuitdrukking uitdrukkingvan vaneen eendiep, diep, krachtig krachtig te sleepen, gevoel. Tot de demonstratieve gedachte-figuren behooren gevoel. Tot de demonstratieve gedachte-figuren behooren o.a. tegenvergelijking, de de tegenschildering, de de vergelijking, beschrijving of of schildering, o.a. de beschl'ijving stelling, de de toegeving, de de zelfverbetering, zelfverbetering, de de toegeving, ontbinding, de de ontbinding, vooruitoppering, de voornaamste de voorbijgang voorbijgang j; de de vraag, vraag, de vooruitoppering, de de pathetische pathetische figuren figuren zijn zijn:: de de aanspreking, van uitroep. aanspreking, de de uitroep. van de

74 74

(wenseh, verwensching, vl?rwensching, enz.), de de verzwijging, ve~'zwijging, de ttvijfel. twijfel. Uit (wensch, voorbeelden blijkt blijkt dat dat deze deze figuren figuren echter echter niet nietaltijd altijd de voorbeelden uitsluitend demonstratief demonstratief of pathetisch pathetisch zijn, zijn, en en ook, ook, dat datzij zij uitsluitend steeds elk elkopopzich zich zelf, maar dikwijlsgemengd gemengdvoorvoorniet steeds zelf, maar dikwijls komen. (Verwant (Verwant zijn zijn ook ook de de periphrasis, peI'iphrasis, 't euphemisme, euphemisme, de komen. de hyperbool). (§ (§ 37— 37- §§ 44). 41). ironie, de litotes en de 43 De asyndeton asyndeton bestaat in in 't geheel weglaten, weglaten, de de po§ 43 van 't voegwoord. voegwoord. (Zie ook §§ 46). 46). ,lysyndeton in 't herhalen van (Zie ook ‘lysyndeton kwam, zag, zag, overwon. overwon. Ik kwam, Hij rent, rent, hij hij vliegt, vliegt, hij hij rukt, rukt,verwaten verwatenen enverwoed, verwoed, Hij Afgronden in gezicht en en bergen bergen te tegemoet. gemoet. Afgronden in 't gezicht IV enentwintig Costa, Vijf twint(r; jaren. jaren. Da Costa, 't Is alles leeg leeg en en stil stilen enonbezield onbezield en ennaar. naar. Is alles Toll ens, Overwintering. Tolleus, Dan de boezem boezem der der landouw landouw van van kruit kruit en en kleur kleur Dan zwelt de En knop en en telg telg en enbloem bloemen enallerhanden allerhanden geur. geur. En knop Lucifer. Vondel, Luc~f'er. Een dwaze hang, hang, met met gierige gierige oogen oogen Een dwaze Aan macht, of goud, goud, of of eer, eer, Aan roem, roem, of of macht, Tevreên haar toegewogen, toegewogen, lot, haar TevreAn in 't lot, Knielt wijsheid dankend dankend neer. neer. Knielt stille wijsheid geluk. Staring, Het geluk. Staring, Het Dit is een eenopstel, opstel,dat datnoch noch net, nochjuist, juist,noch nochrijk, rijk, noch noch Dit is net, noch V. Palm. bevallig V. d. Palm. bevallig is.

o0 zeker, zeker, zijn zijn vroegere vroegere vrienden vrienden beklaagden beklaagden den den ontslagen ontslagen gevangene; helpen, maar maar hem hem de dehand handreiken, reiken,maar maar hem hem vangene ; maar maar hem hem helpen, herkennen zelfs bij bij 't't toevallig toevallig passeeren, passeeren,dat dat was was nu nu toch toch niet herkennen zelfs van te vorderen vorderen!! van hen te §§ 44. De uitlating van van een eenofofmeer meerzinsdeelen zinsdeelen ellips isis de uitlating De ellips of zinnen zelfs, waardoor de gedachte, naar den vorm ten ten of zinnen zelfs, waardoor de gedachte, naar den vorm minste, onvolledig uitgedrukt wordt. uitlating mag mag aan aan rninste, onvolledig uitgedrukt wordt. Die Die uitlating de duidelijkheid geen schade doen doen;; ze ze moet moetintegendeel, integendeel, de duidelijkheid geen schade op de dehoofdzaak hoofdzaak gevestigd gevestigd wordt, wordt, aan aan doordat aandacht op doordat al al de aandacht

75 de uiting scherpte, scherpte, levendigheid, levendigheid, kracht krachtbijzetten. bijzetten. De Deaard aard de uiting der aandoening blijkt toon van van zeggen. zeggen. Ook Ook der aandoening blijktvooral vooraluit uitden den toon in 't dagelijksch leven komt de de ellips ellips vaak vaak voor, voor, in in 't bijleven komt zonder bij wenschen en enuitroepen, uitroepen,bij bijeen eengebod geboden enals alsantwoord antwoord bij wenschen op de een een ofofandere anderevraag. vraag.Evenzoo Evenzooininspreekwoorden, spreekwoorden,b.v. b.v.: op de : Zoo e won n e n, zoo zoo geronnen; gel' 0 n n en; Gedacht, G e d ach t, geg eZoo ggewonnen, ddaan; a a n; 'sLands 's L a n d swijs, wij R,'slands 's I a n deer. s eer. AnderevoorvoorAndere beelden zijn zijn:: Op, hulpe!! — - Vooruit Vooruit! vluchten? Ookgij, gij, Brutus? Brutus? Op, ter hulpe ! —- IkIkvluchten ? —- Ook Gelijk de zoo het hetboek boekzelf. zelf.De Defeiten, feiten,die dieWagenaar Wagenaar de inleiding, zoo a.a.nvoert, saamgeregen, niet nietverbonden verbonden;i opsomming opsomming van vanbijzonbijzonaanvoert, saamgeregen, derheden planteekening noch noch geleide geleide van vanbeginsel beginsel; hoofdderhedeni ; geen geen planteekening ; hoofdof regeerende regeerende en en ondergeschikte ondergeschiktegebeurtenissen gebeurtenissendooreengemengd dooreengemengd of op op 66ne ééne lijn lijn geplaatst. geplaatst. Thorbecke, Critiek op een geschied-werk. op een Het oor oor op op de de borst borst en en het hethart hartvan vanhet hetvolk volk! Daarontdekt, ontdekt, Het ! Daar A. Pi ers on. waar waar het hapert! hapert ! A. Pierson.

o0 dierbaar zeven jaren, jaren, dierbaar perk perk van van drie drie tot zeven Als ieder voorwerp voorwerp 't oog bekoort, het harte harte streelt streelt!! oog bekoort, Och, ze zonder zonder einde einde waren waren;i Och, of ze Als alles lacht lacht en en alles allesspeelt speelt! Als alles ! W. v. Haren, Haren, 't't lifensch. Mensch. leve . W. v. Dat 's Heeren daal' Heeren zegen zegen op uu daal' Zijn Sion uu bostraall bestraal'! Zijn gunst gunst uit uit Sion

Ps. 134. Ps. 134.

§ 45. De herhaling, hetzij van dezelfde, dezelfde, hetzij hetzij van van zinzinhetzij van verwante woorden, versterkt indruk en van een een verwante woorden, versterkt den den indruk en getuigt van ze aan aan de de uituitkrachtig opgewekt gevoel gevoel;; nu eens eens verleent verleent ze krachtig opgewekt drukking statigs en en ernstigs, ernstigs, dan dan weer weer iets ietswilds wilds en en drukking iets iets statigs hartstochtelijks. Op allerlei allerlei wijze wijze vindt vindt die dieherhaling herhalingplaats, plaats, hartstochtelijks. Op zooals de volgende volgendevoorbeelden voorbeelden genoegzaam genoegzaam blijkt. blijkt. zooals uit de a. Herhaling aan aan 't begin een zin zin:: a. Herhaling begin van een Vrede, vrede in Europa! Europa! vrede is is het in

76 aan 't ot begin van van verschillende verschillende zinnen zinnen:: b. Herhaling aan Holland groeit groeit weer, weer, Holland Holland bloeit bloeit weer, weer, Holland hersteld!! Hollands naam weer hersteld Hollands naam is weer Holland zijn stof stofverrezen, verrezen, Holland uit zijn Zal opnieuw ons ons Holland Holland wezen. wezen. Zal opnieuw gemeld!! Stervend heb heb ik ot 't IIu gemeld Aischeid. Bilderdijk, Bilderdij k, Ajscheid.

c. Herhaling aan aan ot een zin Zlll: 't einde einde van een : Men Waar is is 'tot?'( Men zoekt, zoekt, men naenroept: roept : Waar Waar isis ot 't ?? Waar Tollens, De De Brand. d. Herhaling aan ot van verschillende verschillende zinnen zinnen (Zie (Zie ookf): 't einde einde van ookf) : Herhaling aan

Ontwaakt! einde isisons onsgeduld, geduld,—- -Vlaanderen Vlaanderen! ! Ontwaakt ! ten einde Boeien knellen, alalzijn zijnzezeverguld, verguld,— - Vlaanderen Vlaanderen!! Boeien knellen, J. v. v. Droogenbroeck, Droogenbroeck, JIakamen. Malcamen. e. Terugkeer, herhfLling in in omgekeerde omgekeerde orde orde:: Terugkeer, herhaling

Zet de tering naar naar de de nering, nering, of of uw uw nering nering krijgt krijgtde de tering. tering. Zet de

f. het einde eindevan vanden denzin zinvan vande deuitdrukking, uitdrukking, aan het f. Herhaling aan die aan het begin begin van van den den zin zin staat staat:: die aan Die Javanen waren menschen! lijken, die die daar daar liggen liggen en en menschen ! De De lijken, Die Javanen dreigen de pest, pest, zijn zijn de de lijken lijken van van menschen! menschen ! Zij Zij wilden, dreigen met met de hoopten, vreesden als als wij, wij, hadden hadden aanspraak aanspraak op op levensgeluk levensgeluk als als hoopten, vreesden wij Lezer, het waren waren menschen, die Javanen! Javanen ! wij ... ..... Lezer,

Multatuli, Wijs mij de plaats waar ik gezaaid tvaar ilc gezaaid heb. mij de Multatuli, W0s g. Herhaling de uitdrukking uitdrukking die die op op het heteinde einde van van een een Herhaling van van de

zin aan het het begin begin van vanden denvolgenden volgenden zin zin:: zin staat, aan De boom van siddert overal overal De boom van Duitschland Duitschland kraakt kraakt en siddert vermaard een val val;; Van Van zoo zoo vermaard Van besterft de de vreugd vreugd en en hope hope Van zoo zoo vermaard vermaard een een val val besterft In 't aanschijn Europe;; aanschijn van Europe Euroopo slag;; ?;ij zit verdoofd verdoofd dien slag zij zucht zucht en zit Euroop' gevoelt dien Om Hoofd, ploffen van van dat Hoofd, 't ploffen Om ot

77 Dat Hoofd, dat heilig heilig Hoofd, dat spring- op op springvloed schutte, Dat Nassau's stutte, Dat Nassau's glorie glorie stutte, Dat Hoofd, dat Spanje, eer het het sloot slootzijn zijn gouden goudenmond, mond, Dat Hoofd, dat Spanje, Op gouden gouden bergen stond. Op stond. Jaargetijde van wijlen Vondel, Jaargetijde wijlen den den Heel' Heer Joan Joan van Vaderlands. Oldenbarne/Jeld, Oldenbarneveld,Vader Vader des des Vaderlands.

In § 85—§ 85-§ 88 beschrijven beschrijven we eenige dichtvormen, waarvan de bouw voor groot deel deel op op herhaling voor een een groot van de herhalibg berust. Voorbeelden men nog nog ininStaring: Staring : Voorbeeldenvan van deze deze figuur figuur vindt vindt men De Israëlietische Looverhut; Looverhut; Beets: Aan mijn mijn Jonathan; Jonathan; De Israëlietische Aan Gent; Ledeganck: Aan Gent; Multatuli: Ilumor ook Rumor (Ideën, zie zie ook De Gr., en R.) De Gr., Leop. en R) Saïdjah's lied; J. Th. v. Rijswijck: Saïdjah's lied; J. Th. Rijswijck : De VVatergeuzen; en in:: en in De Watergeuzen; Heilig, heilig, driewerf driewerf heilig, heilig, Heilig, heilig, Nog eens heilig, heilig, eer eer zij zij God. God. Nog eens Vondel, Lucifer. Helaas, hoe vlieden vlieden onze onze dagen, dagen, Helaas, helaas, helaas, hoe Hoe spoedt zich zich ieder ieder uur uur met met onzen onzen luister luister heen heen!! Hoe spoedt Hoe flauwe flauwe vreugd, vreugd, hoe hoe bittre bittre plagen, plagen, Hoe Hoe min min vermaak, vermaak, hoe veel veel geween geween! Hoe ! W. v. Haren, Haren, lIet ~rensch. leven, Ieeen. W. v. Het Hensch. Ach, wist gij, spreek spreek ik stille, stille, Ach, wist gij, Hoezeer gij wordt wordt bemind, bemind, Hoezeer gij Gij kind, om moeders moeders wille, kind, om Gij moeder, om kind. Gij moeder, om uw kind. De Cort, Cort, lJ,f oedel' en illoeder en kind. gmaf Floris, Floris, wee, wee,graaf graafvan vanHolland, Holland,wraak, wraak,wraak, wraak,wraak wraak! Wee, graaf ! Hooft, Ger. ~'. Velzen. Velzen. Ger. v. De Heer Heer is is groot, groot, Zijn Zijn naam naam is is groot, groot, De De luister luister Zijner Zijner deugden deugden groot, groot, Evang. gezangen gezangen 4. groot Zijn Zijn wezen. wezen. Oneindig groot God geeft den den mensch menschkruis kruisnaar naarkracht, kracht,enenkracht krachtnaar naarkruis. kruis. God Ik heb heb gespaard, gespaard, en en waarmede waarmede ik vrijgevig vrijgevig moge moge geweest geweest zijn zijn

78 of verkwistend, verkwistend, met mijne mijne denkbeelden denkbeelden was was ik iknooit nooitverkwistend verkwistend of vrijgevig. vrijgevig. Multatuli. Multatuli. Maarwilt wilt ge ge weten, Maar weten, wat wat ik wat ile ik ergerlijk ergerlijk vind? ilc bespottelijk, bespottelijk, wat Het zijn uwe uwewapenborden, wapenborden, uwe uwegrafnaalden, grafnaalden, uwe uwe eerzuilen eerzuilen in in Het zijn de kerk. Beets. de kerk. Beets.

Keert weer, oevers weer, weer, voor voor 't graf begeven begeven!! weer, naar naar de de oevers 't gapend graf wimpel, die uitstrekt in in de de lucht, lucht, Ziet, Ziet, ziet! ziet ! uw uw wimpel, die zich uitstrekt roek'loos vlucht. vlucht. Wijst Wijst u naar 't 't land land terug, terug, dat dat gij gij te roelfloos Tollens, Overwintering. Toll ens, OL'erwintering. Laat een koopman koopman koopmans koopmans waren, waren, kas en en goud, goud, Huis Huis en en hof en kas Wagen op het het schuimend schuimend zout, zout, Wagen op zeilen varen, varen, Daar de de witte zeilen groot gevaar, gevaar, — Varen maar maar met met groot Veemans rijkdom van daar. daar. rijkdom blijft blijft van Poot, Akkerleoell. _Alckerleven.

§ 46. 46. De climax. Bij deze figuur figuur worden worden zinverwante zinverwante Bij deze woorden zoodanig gerangschikt, gerangschikt, dat dat de deuitdrukking uitdrukking steeds steeds woorden zoodanig in kracht kracht toeneemt, toeneemt, en enhierdoor hierdoor ontvangt ontvangt men men een eentelkens telkens dieper wordenden indruk. indruk. dieper wordenden Door de de herhaalde herhaalde aanvallen aanvallen van van de de Arabieren Arabieren en en Turken Turken Door werd het Oost-Romeinsche Oost-Romeinsche rijk rijk verontrust, verontrust, geschokt, geschokt, gebeukt, gebeukt, werd het verpletterd! verpletterd ! zoo gezegend gezegend en en trotsche trotsche geslacht geslacht En 't 't eens eens zoo over 't veracht, Zwerft Zwerft thans over 't aardrijk, aardrijk, bespot bespot en veracht, gesmaad en en versmeten versmeten!! Kerstcantate. Gehaat Gehaat en gesmaad Kerstcantate. Arme misdeelden! den wrevel, wrevel, die dieuukenschetst, kenschetst, Arme misdeelden !niet ni etnu wijt wijt ik den -— den den nijd, nijd,die dieu verteert, u verteert,—- den den menschenhaat,waarvan waarvan gij gij menschenhaat, blaakt; ; de de roos roos der der liefde liefde geurt geurt uu niet niet: wiedurft durft eischen, eischen, dat dat blaakt : wie gij lief, lief, vroolijk, vroolijk, goedhartig goedhartig zoudt zoudt zijn zijn? gij ? Potgieter Proza 1837-1845. Potgieter :: l")'farie, Marie, Proza Maar wij, volharden wij dichterlijke tonen tonen Maar wij, volharden wij de dichterlijke waapnen tegen tegen de de Eeuw, Eeuw,totdat totdathaar haarlaster lasterzwijg' zwijg'!! Te waapnen ons miskennen miskennen moog', moog', bespotten, bespotten, haten, haten, hoonen, hoonen, Wie ons

79 Vrede des Heeren Heeren Naam Naam!! aan aan de de ongodisten ongodisten krijg, krijg, Vrede in in des Da Costa, Aan Aan Bilderdijk. Da Costa, Ook anti-climax komt voor voor:: climax komt Ook de de anti -

Aan allen verschaft verschaft de de handel handel ofofschatten, schatten,ofofovervloed, overvloed, of of Aan allen V. Palm. welvaart, of brood. brood. welvaart, of V. d. Palm. Wordt lezing gehouden, gehouden, dan dan stroomt stroomt er er een eengroot groot aanaanWordt er er eene lezing tal toehoorders toehoorders heen, nieuwsgierigheid, of uit uit welwillendwelwillendheen, of uit nieuwsgierigheid, heid, uit gewoonte, gewoonte, ofofuit uitgebrek gebrekaan aaneenig eenigander andertijdverdrijf. tijdverdrijf. heid, of uit Verbeeld dat gij gijininuw uwbinnenkamer binnenkamer en en alleen, alleen, een een vuurvuurVerbeeld u, u, dat werk aanschouwt. Roep, Roep, zeg, zeg, mompel, mompel, fluister werk aanschouwt. fluister ... ... 't onvermijdelijke hè-è-è ... Multatuli. 116-6-6 ... Multatuli.

§ 47. De inversie. Door inversie of of omzetting omzetting wordt wordt Door de inversie De inversie. van de gewone gewonewoordschikking woordschikking afgeweken afgeweken en en 't begl'ip van de begrip dat de schrijver schrijver vooral vooral wil wil doen doenuitkomen, uitkomen,op opden denvoorgrond voorgrond dat de geschoven. Deze figuur, die ook dient om eentonigheid in geschoven. Deze figuur, die ook dient om eentonigheid in den zinsbouw te te vermijden, vermijden, is is vooral vooral gepast gepast als als de deuitdrukuitdrukden zinsbouw king van een een sterke sterkemeening meening en eneen eenkrachtig krachtigopgewekt opgewekt king van gevoel, van bewondering, bewondering, verlangen, verlangen, weemoed, weemoed, toorn, toorn, enz. enz. gevoel, van Waakzaam, wij Waakzaam, werkzaam werkzaam wachten wij Dat het raadsel raftdsel zich zich ontknoope, ontknoope, Dat het Wftt korte leven leven zij. zij. Wat ons korte De Génestet, Weemoed Hope. De Génestet, Weemoed en Hope. Groot de Diana Dianft der derEfezeren Efezeren!! Groot is de

Handelingen 28. Handelingen 19 19 vs. vs. 28.

Zoet zftlig is de de stilte stilte van vanhet beteenzaam eenzaam nachtlijk nacht'lijk uur. uur. Zoet en en zalig De Génestet, Morgen dichter jarig! Morgen is mijn mijn dichter jarig ! De Génestet, Slecbt noem ik ik hem, hem, die die Freya Freyftlastren lastrendurft durft!! Slecht noem Emants, Godenschemering. De zeere zeere plek, plek, die diebroeder broeder Jonathan Jonathan niet nietgaarne gaarne blootlegt blootlegt(n.l. (n.l. met de zwarten-quaestie in Vereen. Staten) Stftten) John John Bull Bull legt legterermet de zwarten-quaestie in de Vereen. farizeïsch op. farizeïsch leedvermaak leedvermaak den den vinger op. Gids, Jan. (Black America). America). Jan. '92 (Black

80 Voor mij, één mijn leven, leven, slechts heeft mijn één doel slechts Voor mij, F.én vult geheel geheel mijn ziel!! mijn ziel Eén uitzicht uitzicht vult Da Costa, Vrijheid. Da Costa, Oud ge, 0o Wolfert, Wolfert, en is uw uw schedel, schedel, en wit is Oud zijt ge, hem een een jongeling jongeling aan. aan. Dns Dus sprak sprak hem Vrouwe Vrouwe K. K. W. Bilderdijk, De Crijsaan] Grijsaard en de Jongeling. • Jongeling. Schamen ge u over zoo onwaardig onwaardig gedrag! over een zoo gedrag ! Schamen moest ge De was drukkend benauwd. (Cam. (Cam.Obsc.) drukken.d geweest geweest en benauwd. De dag was Obsc.)

§ 48. De beschrijving. Door figuur tracht tracht de de schrijschrijDe beschrijving. Door deze deze figuur 't beeld ver ons in een min of meer uitvoerige schildering ver ons in een min of meer uitvoerige schildering af te malen malen van van de de personen personen die die hij hij opvoert; opvoert; van van 't 't tooneel W>1ar optreden;; 't geluk dat zij zij smaken smaken;; de degevaren gevaren zij optreden geluk dat woar zij ,die bedreigen, enz. is duidelijk duidelijk dat dat hij hij zich zich daarbij daarb\i The hen hen bedreigen, enz. Het is van andere figuren, figuren, inin't'tbijzonder bijzondervan vanvergelijkingen, vergelijkingen, ontontvan andere bindingen, personificaties e.e. d. d. kan kan bedienen. bedienen. bindingen, personificaties 't Was De held're maan bescheen de de breede vlakte, maan bescheen Was nacht. De Waarlangs de kronk'lende Ur nederzakte, Ur al kabb'lend nederzakte, Waarlangs de En strooide strooide 't rimp'lend met zilviren zilv'ren looverglans. looverglans. rimplend nat met Het koeltje ging door door 't woud op hupplend groen ten dans, hupplend groen de golfjes voor henen, Of joeg met lnchte vlerk de voor zich henen, luchte vlerk En kuste Elpine's wang boezem onder onder 't weenen. wang .en en boezem En kuste Bilderdijk, Ondergang eerste waereld. Ondergang del' der eerste Nooit werd vreugde, tot dronkenschap dronkenschap opgevoerd, opgevoerd, op op zoo zoo verNooit werd ieders aard aard vertoond. vertoond. Hier Hier deed deed zij zij de de schillende wijzen, wijzen, naar naar ieders zij ze ze met met den den zoeten zoetendauw dauw der der 'oogen benevelde zij daar benevelde oogen schitteren, daar natuur; men wezenloos, wezenloos, geworteld geworteld in den den grond, grond, als als ginds stond men natuur ; ginds geloofde wat men men zag. zag. Dezen Dezen gloeide gloeide het het gelaat, gene geloofde men men niet wat gelaat, gène verbleekte; een borst borst los los in gejuich, des des anderen anderen stem smoorde de een verbleekte ; de in het snikken snikken der der overkropte borst. Den als Den ouden ouden was was het, het, als overkropte borst. in het zij een kind kind uit den dood dood wedergekregen, wedergekregen, de de mannen mannen een hadden hadden zij jongelingen een een vader! men zag en en hoorde hoo~de op op broeder, Wat men vader ! Wat broeder, de jongelingen de straten, waar waar een een schaterende schaterende menigte menigte geen geen plekje plekje ledig ledig liet, de straten, hoeven noch noch raderen raderen ontzag ontzag voor voor .golvend en hoeven golvend zich voortstuwde, en

81 81 een glimlach van van den den Geliefde, Geliefde, dit dit was was nog nog nooit nooit aldus aldus gezien gezien een glimlach of gehoord;; maar maar aandoenlijker aandoenlijker nog, nog, verheffend verheffend en en verteederend, verteederend, of gehoord wat men zag zag aan aan de de vensters vensters der der woningen, woningen, waar waar de de bloem bloem der der wat men beide seksen zich zichininrijen rijenenentrapsgewbze trapsgewijzevoorwaarts voorwaarts drong, drong, en beide seksen duizend met tranen besproeid! ....maar maarterug ,duizenddoeken doekenzwaaiden, zwaaiden, met tranen besproeid terug ongemerkt zou ~ ongemerkt gevoel ons ons wegsleepen, wegsleepen,om omhet hetonbeschrijonbeschrijzou het gevoel felijke te felijke te beschrijven. beschrijven. Intocht Den Haag, Haag, V. V. d. d. Palm, Palm, Intocht van van Willem Willem II in Den Oedenksch1'ljt l'an Nederlands Nederlands herstelling. herstelling. Gedenkschrift van

V oorbeelden zijn de beschrijving beschrijving van: van: de destoomkracht stoomkracht Voorbeelden zijn nog nog de (Da Costa: Vijf en (Da Costa: Vijf' Jaren); Nederland en twintig jaren); Nederland onder onder Alva's (Da Costa Costa:: De Nieuwpoort, of Hooft: Hooft: Ned. bestuur (Da De slag slag bij Nieuwpoort, Historiën); den bloei van van Amsterdam Amsterdam (Vondel: (Vondel: Zeemagazijn); Hist01'iën); den bloei Zeernagazijn); Java en de de St. St.Paulusrots Paulusrots (B. (B. ter terHaar: Haar: De Paulusrots); Java en De St. Paulusrots);

§ 49. 49. De Dc vergelijking. vergelijking. De vergelijking dient dient tot tot verfraaiverfraaiDe vergelijking totopheldering opheldering;; daarom daal'om moet moet 't beeld gepast en beeld gepast ing ofoftot zuiver zijn, zijn, en en aanschouwelijker aanschouwelijker dan dan dedehoofdgedachte, hoofdgedachte, waarwaarhetdoor dool'een een onmiskenbareovereenkomst overeenkomstden den indruk indruk van het van onmiskenbare worden tal tal van van ververmoet versterken. versterken. In In 't dagelijksch leven worden 'poet gelijkingen als gebezigd: a I'arm m a als I s Job; Job; gelijkingen alspasmunt pasmunt gebezigdzoo : zoo zoo oud 0 ti d als a I s Methusalem; Met h u s a I e m; praten p I' a ten als a I sBrugB I' U gzoo man; b e ven a I s een r iet; zoo bIe e k, zoo wit man; beven als een riet; zoo bleek, zoo wit a I s de cl emu u 1'; zoo zoo blij b I ij als a I s een een engel; eng el;zoo zoo als muur; z war t als a I s roet; roe t; zoo zoo helder hel derals a I skristal; k ris t a I;enz. enz. zwart Treffend zal zal een eenvergelijking vergelijkingslechts slechtszijn, zijn,als alszij zijuitmunt uitmunt Treffend door frischheid frischheid en enkracht. kracht. Zie Zie o.a. o.a, ininhet het„Rijksmuseum "Rijksmuseum te tI'! door Amsterdam" Potgietet"s van Cats, Cats, Huygens, Huygens,Hooft Hooft Amsterdam" Potgieter's teekening van en Vondel Vondel (De (DeGr., Gr"Leop. Leop,enenR.). R.). Onzemoderne moderneschrij schrij ers en Onze 6

82 bezigen voorliefde vergelijkingen, vergelijkingen, mooi mooi vaak vaak en en typisch, typisch. bezigen met voorliefde gezocht. maar maar ook ook wel gezocht. Gelijk een hert schreeuwt naar de waterstroom en, alzoo schreeuwt waterstroomen, mijn U, o0 God. God. Psalm VB. 1. 1. mijn ziel ziel tot U, Psalm 42 42 vs. 't Geen wond,dat datis is (FrederikHendrik) Hendrik)onzen onzenstaat. staat. Geen olie isisdedewond, hijhij(Frederik Vondel, Be,groetenis Pred. Hendr. Hendr. Begroetenis van van Fred. Rij zon gelijk gelijk en zij zij de de klare klare maan, maan, een zon Hij scheen een Al d'andren starren, vreugd ten reie reie gaan gaan Al d'andren starren, die die met met vreugd En juichen om omdeez' deez' twee, twee,daar daarzij zijhaar haarglans glansuit uitscheppen.. scheppen. En juichen Vondel, Gij$br. van Ainstel, Amstel, Vde Gijsbr. van Vde bedriif. bedrijf. 't Naburig Arbal zag hun hun benden benden nederzakken nederzakken Naburig Arbal onderscheiden takken takken Als stroomen, van 't gebergt' in onderscheiden Als stroomen, Afvlietend, één vloed, vloed, Afvlietend, maar maar omlaag omlaag hereenigd hereenigd tot tot 66n Die, door den den wind wind gezweept, gezweept, alalbuld'rend buld'rend zeewaart zeewaart spoedt, spoedt, Die, door En herder, hut hond, en en lamm'renkooi, lamm'renkooi, en wolven wolven En herder, hut en hond, Op 't hoofd sloopt en enmoordt, moordt,enenomkeert omkeertininzijn zijngolven.. golven .. hoofd stort, sloopt Bilderdijk, Onder,g. eerste waereld; waereld; Onderg. der eerste der Reuzen. Reuzen . inval der . ' .. hulpelooze weeze, aan 't muschje gelijk, de sperwer,. sperwer,. gelijk, wien de hulpelooze weeze, nog zelve zelvezijn zijnaas aas kan kan zoeken, zoeken,zijne zijne oukens oukens ontroofd ontroofd heeft. heeft. Vóór V66r het nog Van Beers, De Bestedeling. Bestedeling. Van Beers, De avond valt op op de de stad, stad, als als een een lijkwa, huiveringwekkend,. huiveringwekkend, De avond Kil motregenend neer. Kil motregenend neer.. . .. . . . . . . . . . . . . Doch, een roepstem roepstem uit uit de deonpeilbare onpeilbare diepte dieptedaarboven, daarboven, Doch, als als een op eens eens eene eene klok klok aan aan 't luiden. Valt Valt er op Van Beers, Begga. Van Beers, Zoo beurt aan aan 't bar Sint-Relena bar Sint-Helena Zoo kwam kwam ... . . . de de beurt en 's dan de de oude, oude, Keizers droeven droeven dood; dood ;en en telkens telkens bleef dan 's Keizers met stommen blik blik en enmond, mond, een een poos poos ten tengronde gronde schouwen schouwen met stommen gelijk zoon, die dietranend tranend's'svaders vaders dood dood gedenkt. gedenkt. gelijk een zoon, Pol de de Mont, Mont, De Invalide.. Invalide •. Mijn door diepe diepe nachten nachten denken dwaalt dwaalt tot uu door Mijn bleeke denken Als moede moede schapen schapen naar naar haar haar eindelijken eindelijken stal. stal. Boutena. Boutens.

83 En zijn wenschen wenschen als als lokomotieven lokomotieven En zijn stoomden door, zooals zooals de de lieve lieve stoomden de de luchten luchten door, dauwen eenen warmen warmen dag dag dauwen doen, doen, die die na eenen eene langgerekte langgerekte schach. Bchach. drij ven in drijven in eene H. Gorter.

§ 50. De (antithesis). De tegenstelling isis bijbijDe tegenstelling (antithesis). De tegenstelling zonder meening of een een gevoel gevoel krachtig krachtig en en zonder geschikt geschikt om om een een meening duidelijk uiten;; door door twee begrippen begrippen tegenover tegenover elkaar elkaar te te duidelijk te te uiten plaatsen, men van van zelve zelve tot totvergelijken vergelijkenuit uitenendaardoor daardoor plaatsen, lokt lokt men komt de juistheid juistheid ofofdedeongerijmdheid ongerijmdheid eener eenel' gedachte gedachte duiduikomt de delijk aan den den dag. dag.Dikwijls Dikwijlskrijgt krijgtde dezin ziniets ietszonderlings zonderlings delijk aan dat de aandacht aandacht trekt trekt;; men men denke denke aan aan de de woordspelingen, dat de en aan de de paradoxen, b.v. die van van Ds. Ds.Bol Boluit uit„Klaasje "Klaasje b.v. die en aan Zevenster"; in den vorm een er ongerijmdheid bevat zoo'n Zevenster" ; in den vorm eener ongerijmdheid bevat zoo'n gedachte toch vaak vaak een eenfijne fijnewaarheid waarheid; aanden denanderen anderen gedachte toch ; aan de zucht zucht tot tot 't maken van tegensteltegenstelkant echter verleidt vedeidt de kant echter maken van lingen dikwijls gezochtheid en Soms is is dikwijls tot tot gezochtheid en valsch valsch vernuft. vernuft. Soms de tegenstelling tevens tevens een eenherhaling herhaling. Voorbeelden: de tegenstelling . Voorbeelden : Een groote kleinigheid. Een groote Op thuisreis!! Zielverheffende Zielverheffende klank klankvoor voorden deneindelijk eindelijk terugterugOp de thuisreis hetverre verreland, land,en enalles alles keerenden niets achterliet achterliet in in het keerenden balling, balling, die die niets te vinden vinden. .... thuis!! hoopt hoopt weer te . . . thuis Rousseau was een eenonnatuurlijke onnatuurlijke natuurvriend, natuurvriend, een een menschliemenschlieRousseau was vende menschenhater. menschenhater. Schoone wanhoopt, als men men altijd altijd hoopt. hoopt. men wanhoopt, Schoone Fillis, men spreekt luider luider dan dan een een geheele geheeleredevoering. redevoering. Uw zwijgen spreekt Uw zwijgen Een goed vijand vijand is is mijn mijn vriend, vriend, een eenslecht slechtvriend vriendmijn mijnvijand. vijand. Een goed niet de de wetenschap wetenschap in in een een De wetenschap vulgariseeren vulgariseeren isis niet De wetenschap vulgair kleed steken. steken. Straf een kwaad kwaad dat dat in ingoed goedverandert. verandert. Straf is een Papieremaker, schaf papier, papier, Daar glorie op op mag magschrijven, schrijven, Daar ik ik uw glorie dat ontvonkt ontvonkt mijn mijn vier. vier. Uw water dat Uw water Vondel, De Rijnstroom. Rijnstroom.

84 dubbel onverstand onverstand heeft over u n gebied gebied:: Een dubbel Een weetniet zijt zijt ge, ge, vriend vriend!! en gij en weet weet het het niet. niet. Een en gij .T. de Dekker. J. Dekker. niet, ik wreek geen geen kwaad, kwaad, maar maar dwing dwing tot tot goed goed:: Schrik niet, mijn hand, hand, maar maarlieflijk lieflijkmijn mijngemoed. gemoed. Straf is mijn Hooft. Aan sneeuw. Aan de sneeuw. Droog water, koele wol, roet, gehakte gehakte veeren, Droog water, koele wol, wit roet, Weest welkom welkom boven mijn besten besten hoed hoed en en kleeren :: Weest boven op op mijn zie niet, niet, hoe hoe men men u met reden haten haten zou, zou, Ik zie met reden de warmte warmte met met de de kon. boven brengt de van boven Die ons van Huygens. ln eene eeuw, alle menschen in alle dingen met heftigheid eeuw, toen toen alle In men geen geengoed goed burger burger scheen scheen tetekunnen kunnenzijn, zijn, en men partij kozen, en zoo men niet niet Of vóór of vierkant tegen öf zwart, vierkant v6ör öf wit of zoo men was, Erasmus met met ongeëvenaarde geestkracht zich voor voor uitergeestkracht zich was, wist Erasmus sten een werelddeel het woord woord richtte, hij tot een hoeden, en gelijk hij sten te hoeden, een werelddeel te staan. staan. De De Lutheranen hebben hem verweten verweten hebben hem een werelddeel onverbeterlijk Roomseh, Roomsch, de Roomschen meer dan een halve Lutheraan te zijn. zijn. Humanisten hebben hem gehavend als een afvallige, hebben hem en theologen wegens wegens zijn zijn humanisme humanisme hem hem uitgemu,akt voor een uitgemaakt voor en theologen libertijn. 't Land l'an Deel I, blz. 266. I, blz. van Uernbrand, Rembrand, Deel

Men leze verder verder deze dezeschoone schoonebladzijde, bladzijde, eindigende eindigende met met Men leze de treffende tegenstelling tegenstelling: : "Hij was misschien misschien de de wijste wijste de treffende „Hij was man van zijn zijn tijd, tijd, enenzou zoublijven blijvenleven levenals alstype typevan van den den man van lofredenaar dwaasheid." lofredenaar der dwaasheid." ~§ 51. De ontbinding enumeratie). Deze Deze figuur figuur ontbirding (opsomming, cmi.memtie). is vooral vooral geschikt geschiktom omde devoorstelling voorstellingaanschouwelijk aanschouwelijk te te maken, maken; zij de verbeelding, verbeelding, daar zij zij in in plaats plaats van vaneen eenalgemeealgemeezij treft de nen naam tetenoemen noemen en endaardoor daardooreen eenvage vagevoorstelling voorstelling te te nen naam geven, den lezer lezer de desamenstellende samenstellendedeelen deelenachtereenvolgens achtereenvolgens geven, den Vim den den omvang omvang en en 't't voor indruk van voor den den geest geest roept, roept, en en den indruk gewicht van 't geheel vergroot;; vooral bij de de paraphrase pal'aphrase geheel vergroot vooral bij wordt zij vaak vaak aangewend. aangewend. wordt zij

85 85 In den winter winter gelijk gelijk in in de de lente, lente, in in den den zomer zomer gelijk gelijk in in den den In den herfst, was de de beukeboom beukeboom de de vergaderplaats vergaderplaats van van de de schooljeugd schooljeugd herfst, was en jongelingschap. Snieders. en de de jongelingschap. Snieders. In zoo'n toko verkoopt In zoo'n toko alle soorten soorten van van goederen, goederen, alle alle goeverkoopt men men alle deren, alles. alles. Vraag deren, schoensmeer, rolpens, rolpens, tandpoeder, tandpoeder, muzenmuzenVraag naar schoensmeer, almanakken, domineesportretten, bonhommes, almanakken, bonhommes, dnikelaartjes, duikelaartjes, schaatinineen of of kuitgespen ..... dat dat sen, sen, rouwlint, rouwlint,aandeelen aandeelen eenschip, schip, kuitgespen alles levert uu een ,tlles een rechtgeaarde rechtgeaarde toko. toko. Mllltatuli, Ideën. Multatuli, }JumOl', Humor, Ideën.

Noeh kerk, noch noeh klooster, klooster, noch noch ander ander Godshuis Godshuis of eenige eenige gegeNoch kerk, wijde ongewijde plaatse, plaatse, die die van van schenden, schenden, van van plagen, plagen, van van wijde of ongewijde pijnigen, moorden of bernen bernen verschoond verschoond bleef bleef!! pijnigen, moorden Hooft, Ned. Ilistorii;n. Ned. Historiai. In Oost en en West, West, in in Zuid Zuid en en Noord Noord In Oost Werd Holland om om die leus leus geprezen. geprezen. Werd Holland Heye, Een man, een een man man — - een eenwoord, woord,een eenwoord. woord. Een man, Geweld wallen, dubb'l dubb'l e gracht, gracht, Geweld van van wallen, bij wacht, wacht, Ontruste honden, honden, wacht bij Beslagen poorten, ijz'ren boomen, boomen, poorten, ijz'ren Geknars slotwerk, breede breede strooruen, strooruen, Geknars van slotwerk, de onvermurwde onvermurwde kastelein kastelein En de Verzekerden op Loevestein Loevestein Verzekerden buiten duchten duchten Den grooten grooten Huigen, Huigen, buiten Den der eeuwigheid eeuwigheid te te ontvluchten. ontvluchten. Van in der Van IIu~q de de Groot's Groot's verlossing. verlossing. Vondel, Huig

§ 52. 52. Ten Ten einde einde zijn zijnhoorders hoorde!'s ofoflezers lezers van vande dejuistheid juistheid zijner eigene eigene meening meening en envan vandedeonjuistheid onjuistheid van vandie diezijner zijner zijner onderstelde of werkelijke werkelijke tegenstanders tegenstanders te te overtuigen, overtuigen, zal zal onderstelde redenaar of of schrijver schrijver vaak vaak niet nietbeginnen beginnen met met op op een een een redenaar hoogwijzen, apodictischen apodictischen toon toon zijn zijnoordeel oordeelteteverkondigen verkondigen; hoogwijzen, ; om zijn zijn pleidooi pleidooi te te winnen, winnen, vangt vangthij hijaan aanmet metde detegentegenom op tetesommen, sommen, het hetongeongewerpingen die die hij hij verwacht, verwacht, zelf zelfop werpingen rijmde rijmde ervan ervan in in 't't licht te te stellen stellen en enzezealdus aldustetevoorkomen voorkomen (de (de vooruitoppering). vooruitoppering). Een ander ander maal maal bestrijdt bestrijdt hij hij ze ze niet, niet, maar tracht tracht door door op openkele enkelepunten puntenvan vanondergeschikt ondergeschiktbelang belang maar

86 toe te geven, geven, de dewaarheid waarheid zijner zijnerhoofdstelling hoofdstelling des des te te duideduidetue te lijker in 't oog lijker doen springen springen (de (de toegeving). Of ook, hij h~i oog te doen Of ook, laat schijnbaar schijnbaar aan aan zijn zijn hoorders hoorders de debeslissing, beslissing, door door hun hun een een twijfelachtig vraag te stellen, stellen, waarop waarop 't antwoord echter niet twijfelachtig vraag te is (de vraag) en heeft zoodoende zoodoende gelegenheid gelegenheid zijn zijn eigen eigen bebeis (de en heeft weringen gevoelens te doen doen zegevieren. zegevieren. Immers, Immers, de de posiposiweringen en gevoelens tieve (rhetorische) vraag dwingt den den hoorder hoorder a. h. h. w. w. tot tot tieve (rhetorische) vraag dwingt een ontkennend, de de negatieve negatieve tot toteen eenbevestigend bevestigendantwoord. antwoord. een ontkennend, Niet altijd altijd echter echterisisdeze dezefiguur figuureen eenoneigenlijke oneigenlijke vraag vraag;; ze ze Niet wordt ook ook aangewend aangewend als als middel middel om omeen eentwijfel twijfelofoftoegeving toegeving uit te te drukken, drukken, of of ze ze dient dient als als inleiding inleiding om om de de aandacht aandacht te tt, spannen, waarna de schrijver schrijver of of spreker spreker dan dan zelf zelf 't antwoord spannen, waarna naar 't ware ware woord woord te te zoeken, zoeken, hij hij geeft. Soms schijnt schijnt hij hij naar geeft. Soms weerterug, terug,orn om gebruikt een uitdrukking, uitdrukking, maar maar neemt neemtzezeweer gebruikt een ze vervangen door doorkrachtiger kmchtigerwoorden, woorden,enenmaakt maaktdaardoor daardoor ze te vervangen des grooter indruk indruk op op 't gemoed hoorder (de (de gemoed van van den hoorder des te grooter 'Zelfvei'beter'ing). einde den den een eenof'ofander anderzijdelings zijdelings te te zelfverbetering). Ten Ten einde hekelen of of ook ook om omafwisseling afwisseling in in den den stij1 stijl te te brengen, brengen, bebehekelen spreekt redenaar vvel wel eens eens een een zaak, zaak, terwijl terwijlhij hijden denschijn schijn spreekt de redenaar te willen willen laten, laten, en en vindt vindt hierhieraanneemt haal' onbehandeld onbehandeld te aanneemt haar door gelegenheid op op enkele enkelebijzonderheden b\izonderheden de de aandacht aandacht te te door gelegenheid vestigen, zonder ze ze van van de de hoofdzaak hoofdzaak af te te leiden leiden (de (de VOOl'voorvestigen, zonder bijgang). Een andermaal veinst veinst hij hij overstelpt overstelpt te te zijn zijn door door Een andermaal 't buitengewone, 't grootsclle of't aandoenlijke den rijkdom, den rijkdom, 't buitengewone, grootsche of 't vun zijn onderwerp onderwerp en en niet niet teteweten, weten,hoe hoetetebeslissen, beslissen, hoe hoe van zijn vangen of ofvoort voort tetezetten zetten(de (de twijfel); de behandeling aan de behandeling aan te vangen of hij hij breekt breektplotseling plotseling zijn zijnrede redeaf,af,schijnbaar schijnbaarorndat omdat hij hij wegens 't schokkende, zaak niet schokkende, of 't on onbetamelijke betamelijkevan van de de zaak _verder kan wil gaan gaan (de (de verzwijging). Nerder kan of wil verzwijging). Al deze figuren figuren verhoogen verhoogen de de kracht krachten endedelevendigheid levendigheid Al deze van den stijl stijl;; door door haar haarbrengt brengtdede sprekerzijn zijnhoorders hoorders van den spreker onder zijn invloed invloed;; in in 't bijzonder zijn de de uitj'ocp uitrocp onder zijn bijzonder echter zijn en de aanspreking geschikt om hen aan te grijpen en te te en de geschikt om hen te grijpen en

87 vervoeren, wanneer de deredenaar, redenaar, als alsware warehij hijtooneelspeler, tooneelspeler, vervoeren, wanneer zijn gevoelens onbedwongen onbedwongen uit, uit, zijn zijn hartstocht hartstocht den den teugel teugel zijn gevoelens viert, de personen personen en de zaken zaken die die hij hij behandelt, behandelt, als als tegentegenviert, de en de woordig voorstelt, aanspreekt, tot tot getuigen woordig voorstelt, aanspreekt, getuigen roept, roept, en en zijn zijn wenschen klachten, zegeningen zegeningen en envervloekingen vervloekingen over over wenschen en klachten, uitstort. hen uitstort. nu Van der in indit ditoverzicht overzichtgenoemde genoemdefiguren figurenvolgen volgennu Van elke der een paar paar voorbeelden. voorbeelden. Daaruit Daaruit blijkt, blijkt, dat dat ze ze zooals zooals we we reeds reeds opmerkten, altijd elk elk op op zich zichzelf zelfvoorkomen, voorkomen,en entevens, tevens, opmerkten, niet altijd dat ze, schoon schoon vooral vooralininredevoeringen redevoeringen op op haar haar plaats, plaats, ook ook .dat ze, in werken werken van van anderen anderen aard aard aangewend aangewend worden. worden. ~ §

53. 53.

De vooruitoppering (occupatie).

Wie isis er erwider onderons, ons,die diebijbijdede beschouwingder der krijgsverrichbeschouwing krijgsverrichtingen van vanDe DeRuyter Ruyternaar naardedeverborgen verborgendrijfveer drijfveer zijner zijner werkwerkvraagt?? Van Van onedele onedele winzicht winzicht zal zal niemand niemand licht licht den den zaamheid zaamheid vraagt fleren krijgsheld verdenken verdenken;; hij in vier vierzeeslagen zeeslagende de gewichgewichfieren krijgsheld hij had in tigste diensten diensten aan aan den den Staat Staatbewezen, bewezen,eer eerhem hemeene eenejaarwedde jaarwedde naar eer eer en glorie, glorie, die die in in de de werd toegekend! ! Maar zucht naar werd toegekend Maar de de zucht heldenborst zal ook ookDe DeRuyter's Ruyter'sziel zielontvlamd ontvlamdhebben hebben? heldenborst gloeit, gloeit, zal ? De waardigheden moesten moesten den denzedigen zedigenman manworden worden De, aanzienlijkste waardigheden Dochwaartoe waartoezoude zoudeikikverder verdergaan gaan? Neen, opgedrongen! opgedrongen.... ! . Doch ? Neen, geen onzer onzer vraagt vraagtnaar naarhet hetroersel roerselzijner zijneredele edele werkzaamheid; werkzaamheid ; want bij bij die dievraag vraagzweeft zweeftreeds reedsbet hetantwoord antwoordop opaller allerlippen lippen: want : was liefde, liefde, warme warme liefde liefde tot tothet hetvaderland vaderland! het was ! Des Amorie van der der Hoeven Hoeven: Inhuldingsrede Des Amorie Inhuldingsrede De Ruyter's Ruyter'sStandbeeld. Standbeeld. van van De

Ontveinzen wij wat onheilen onheilenhet hetmisbruik misbruikder dervrije vrijedrukdrukwij niet, wat pers heeft aangericht. aangericht. Betreuren Betreuren wij wij het, het,zoo zoodikwijls dikwijls zij zij door door pers heeft onwaardigen een werktuig werktuig der der boosheid boosheid wordt wordt vernederd vernederd om om onwaardigen tot tot een hetgeen heilig isisten tendoel doel der spotzuchttetestellen stellen; driften hetgeen heilig der spotzucht ; dededriften te ontvlammen, ontvlammen, de de zeden zeden teteverwoesten, verwoesten,laster lastereneneerroof eerrooften ten dienste te staan, staan, en endoor door pijlen, pijlen, uit uitliet hetduister duistergeschoten, geschoten,diepe, diepe, dienste te brengen! Betreurenen enverfoeien verfoeien vaak wondentoe toetetebrengen va,ak ongeneeslijke wonden ! Betreuren wij, maar dulden dulden wij wij het, het, gelijk gelijk wij wijalalhet hetkwade kwadedulden duldenmoeten moeten wij, maar waarin door des dès menschen menschen verkeerdheid, verkeerdheid, het het goede goede helaas helaas!! te te waarin door

88 dikwijls ontaardt, ontaardt, en en edeler edeler is, is, getuige getuige zij dikwijls en naarmate naarmate het het beter beter en het gezegend gezegendChristendom, Christendom, tetedieper dieperenenjammerlijker jammerlijkerontaarden ontaarden kan!! Op Op den den vruchtbaarsten vruchtbaarsten akker akker schiet schiet ook ook het hetonkruid onkruid het het kan op;; wee wee de de roekelooze roekelooze hand, te wieden, wieden, weligst op hand, die, die, om om het het uit te kneust en en knakt, knakt, en en vertrapt, vertrapt, en en baldadig baldadig uituitde rijpe rijpe halmen halmen kneust de rukt! ! IVIaar Maar dubbel dien, die die het het edelste edelste graan graan voor voor rukt dubbelwee wee over over dien, een schadelijke schadelijke giftplant giftplant verklaart, verklaart, en en het het onkruid onkruid wassen wassen laat laa't een om hetgeen hetgeen waarachtig waarachtig voedsel voedsel is te te vernielen. vernielen. om V. d. d. Palm, Palm, [ofrede het vierde vierde eeuwjeest eetlwJee..t van van de de Lofrede op het V. uitvinding der der Boekdrukkunst. Boekdruldwnst.

§ 54. 54. De toegeving toegeving (concessie.) (concessie.) Toegegeven, dat Shelley zijn zijn vertalers vertalers schier schieronoverkomelijke onoverkomelijke dat Shelley moeilijkheden in legt;; — - maar maar isis het hetzoo zoomoeilijk moeilijk hem hem moeilijkheden in den den weg legt onvertaald laten? onvertaald te laten ? Noem' deez' aard' aard' een van Eden, Eden, Noem' hij hij deez' een hof van Die altijd mocht mocht op op rozen rozen gaan, gaan, Die altijd Ik wensch geen stap stap terug terug te te treden treden Ik wensch Op afgelegde levensbaan. levensbaan. Op de de afgelegde Borger, Aan den Rijn. Bijn. Aan den "Bezigheid," "is het hetonfeilbaar onfeilbaargeneesmiddel geneesmiddel der der „Bezigheid,"zegt zegt men, men, „is van liefhebberij." liefhebberij." — - Een Een verveling: van beroep beroep of van bezigheid van verveling : bezigheid geneesmiddel? het is mij mij wel, wel, maar maar onfeilbaar! Ik heb niet niet noodig noodig onfeilbaar ! Ik het is allerlei bezigheid op te noemen noemen en en tetebeproeven beproeven hoe hoesterke sterke allerlei bezigheid op te middelen zijn. Ik Ik herinner herinner uuslechts, slechts, dat dat men men dikwijls dikwijls van van middelen zij zij zijn. hoort spreken. vervelend werk, vervelende verllelende bezigheid, bezigheid,vervelende vervelendeambten ambten hoort vervelend werk, J. Geel, Verhandeling reizen. Verhandeling over over het reizen. J. Geel,

§ 55. 55. De (inten'ogatie, De vraag vraag (interrogatie,

1), 1).

Wat doet ons ons reizen reizen?? Wij Wij willen zien, zien, wat wat buiten buiten den den kring kring Wat doet is, waarin wij wij ons ons gewoonlijk gewoonlijk bewegen. bewegen. is, waarin 1) ook Vondel Vondel:: „Wie "Wie isishet, het,die diezoo zoohoog hooggezeten" gezeten"(Lucifer), (Lncifer)",Waar Men leze leze ook „Waar 1) Men werd t.rouw" (Gijsbrecht (Gijsbrecht v. Amstel); Hooft Hooft: "Wienzitzitdedewreedheidl wreedheid werd oprechter trouw" v. Amstel); : „Wien in Nieuwland : "Wie met statelijke statelijkepracht" pracht" (Orion); (Orion); „Wie heft met gebeent," (Baeto); (Baeto); Nieuwland: 't gebeent," in 't Ledeganck: ,,0,heeft beeftditdit. schiju t' (Aan Gent); Schaepman: "Waarmeester meester Ledeganck „O, schijn?" (Aan Gent); Schaeprnan ; „Waar peinst zelf, gij gijheerscher heerócheren enprofeet profeet?" '~ .. op ?" (Vondel) (Vondel)of of "Gelooft „Gelooft gij gij in in u zelf, a op?" peinst gij (Aya Sofia), (Aya Sofia).

89 Wanneer zullen de de menschen toch eens inzien dat er iets iets Wanneer zullen toch eens dat er dan eereposten, iets beters beters dan wa,arwaar~ hoogers bestaat dan eereposten, n.l. de de eer, iets digheden, n.l. de waardigheid, iets iets onomstootelijkers dan dan alle digheden, n.l. de waardigheid, rechten, n.l. het recht? Wie zou het het mogelijk hebben, dat de de verheffing verheffing van van geacht hebben, Wie zou m.ogelijk geacht het huis huis van van Oranje, Oranje, weleer weleer een een twistappel der verwijdering, de leus zou worden worden der der vereeniging ?? En de leus leus alleen, ma'ar ma'ar leus zou En niet de krachtig werkend werkendmiddel middel ter teruitroeiing uitroeiingvain va"n. verdeeldheden, het krachtig het braafste braafsteenenvreedzaamste vreedzaamste die nimmer opgehouden opgehouden hadden hadden het verscheuren;; het brandpunt, brandpunt, waarin waarin al al hunne hunne partijschap~ volk partijschapvolk te verscheuren pen zouden zouden verteren verteren en en wegsmelten! bestond, wegsmelten ! Dit wonder nochtans bestond. V. Palm, Uedenkschnft Nederlands Herstelling. Herstelling. Gedenkschrift v. Nederlands V. d. Palm, Hfld hij Holland Holland dan dan gedragen gedragen Had hij Onder 't hart Tot zijn zijn afgeleefde afgeleefde dagen dagen Met veel smart, Om 't meineedig zwaard te laven Met zijn bloed, Met zijn En raven kraai en raven En te mesten kraai Met zijn goed?? zijn. goed Vondel Geuzevesper. "Vooreerst," antwoordde Quernlus, "moet ik u zeggen, zeggen, dat Querulus, „moet dat ik „Vooreerst," antwoordde den naam (n.l. bastaardwoorden) onhebbelijk vind. den naam (n.l. bastaardwoorden) onhebbelijk en en ongepast vind. Is iemand een een bastaard, bastaard, omdat omdat hij hij een een vreemdeling is? is ? of omdat Is iemand hij zich aan aan een eenNederlandsche Nederlandsche familie familie vermaagschapt? hij zich vermaagschapt ? Laat ons dan zeggen: uitheemsche woorden." zeggen uitheemsche Beets, Verscheidenheden.

§ 56. De zelf'verbetering zelfverbetering (correctie). (correctie). Geheel Nederland -— wat zeg ik -— geheel wat zeg geheel Europa treurt over Geheel Nederland dit verlies. neen!! om Eene vloot wordt toegerust om over de baren baren -— neen Eene vloot wordt toegerust over de over velden en akkers Leiden Leiden te te komen komen spijzigen. spijzigen. en akkers V. Palm, Redevoeringen. V. d. Palm, Aan U draag mijn boek boekop, op,Willem WillemdedeDerde, Derde,Koning, Koning, Aan U draag ik mijn Groothertog, Prins, Groothertog, Groothertog, Koning Koning .... Groothertog, Prins ... meer .. meer dan Prins,

90 00 Keizer prachtig rijk rijk van vanInsulinde, Insulinde,dat datzich zichdaar daar slingert ~lingert Keizer van van het prachtig om evenaar als als een een gordel gordel van van smaragd. smaragd. om den den evenaar Multatuli, Jlfax HaveZaar. Max Havelaar.

§ 57. De voorbijgang (preteritie). (preteritie). De voorbijgang Nu, de wet, wet, gedurende gedurende 't be't onderzoek, onderzoek, uitsluitend uitsluitend ten beNu, nadat de nu nog nog eens eens te te trachten trachten hoeve der mindérheid mindèrheidzoozeer zoozeergewijzigd gewijzigdis, is, nu hoeve der meer te verkrijgen, verkrijgen, gaat gaatniet nietwel welaan. aan.Die Diewijze wijze van vandoen doen zou zou meer te te veel veel herinneren herinnerenaan aanzekere zekerecategorie categorie van van handelaren, handelaren, die die ik ik niet wil wil noemen, noemen, omdat .omdat men men mij mij dan dan beschuldigen beschuldigen zou zou niet gegehebben voor voor kruideniers. kruideniers. 2de 2deKamer, Kamer,23/8 23/8'89. '89. noeg noeg eerbied eerbied te hebben Maar al hadden hadden wij wij de de bekwaamheid bekwaamheid van van Hooft Hooft en Vondel Vondel te Maar al zamen, 't ons aan aan moed moed ontbreken ontbrekenom ominineen eenbreede breedebeschrijbeschrij't zou zou ons ving treden van van de dedeerlijke deerlijke gesteltenis gesteltenis der derSchouwplaats, Schouwplaats, in in ving te treden dat allerijselijkst allerijselijkst geval. geval.Wat Watis is ooit vreeselij kerdan daneen eenweerlooze weerlooze ooit vreeselijker zijn voor voor het het alverslindend alverslindend vuur? vuur? Wat Watisiszoo zooakelig akeligals als prooi prooi te zijn worstelen in in eenen eenendikken dikkennevel nevelvan vanscherpe scherperook rook blindelings blindelings te worstelen en gloeiende dampen, dampen, omringd omringd van van afgematte afgematte zieltogenden, zieltogenden, daar daar en gloeiende 't geween, door door schelle schelle of ofschorre schorre noodkreten noodkretensomsom't gejammer gejanamer en en geween, tijds afgebroken, echter echter niet nietdan daninindoodstuipen doodstuipen eindigt eindigt? Wat tbds afgebroken, ? Wat is in 't uiterste is in 't gevaar des des levens levens wreeder, wreeder, dan dannaet met één één elk elk uiterste gevaar oogenblik den dood uwer uwer waardste waardste vrienden, vrienden, of of dierbaarste dierbaarste panpanoogenblik den dood verwachten?Ouders, Ouders,kinderen, kinderen,zusters, zusters,broeders, broeders, echtgeechtgeden, te verwachten den, nooten, elkander laatst vaarwel vaarwel met met eene eene gebrokene gebrokene stem stem tete nooten, elkander het laatst hooren aanhijgen aanhijgen ?? Vruchteloos uwen om om te te zien, zien, terwijl terwijl hooren Vruchteloos naar naar de de uwen de een een voor vooruwe uwevoeten voetenbezwijkt, bezwijkt,de deander, ander,om omuwen uwenbijstand bijstand de smeekende, door door den den drang drangvoor vooruuongenaakbaar ongenaakbaaris,is,eneneen eenderde, derde, smeekende, gij zoekt, zoekt, nergens nergens gevonden gevonden wordt wordt? Wiezou zouniet nietin inangstig angstig dien gij ? Wie zulk een eentafereel tafereel met metzijn zijn ware ware doodzweet versmelten, doodzweet versmelten, zoo zoo hij hij zulk kJ euren geschilderd geschilderd zag zag? kleuren ? S. Stijl, Brand van van den denAmsterdamschen Amstel'damschenschouwburg schouwburg S. Stijl, leven van J. Punt. Punt. in 1772, uit: Het Ilet leven lk Ik zal van van geene geene bijzondere bijzondere rampspoeden rampspoeden gewagen, gewagen, zelfs zelfs niet niet Van den den nooit nooitvergeetbaren, vergeetbaren,die dieu, u, 0, Leiden! voorzeventien zeventien van o, Leiden ! voor jare n, n, in in rouw rouwen jammerdompelde, dompelde,toen, toen,door doordederoekeloosheid roekeloosheid jare en jammer van éé nen, nen, uwe uwe stad stad tot toteen een schouwspelder derakeligste akeligsteverwoesting verwoesting schouwspel werd;; toen toen .. .... maar neen neen! ikzal zalgeen geentafereel tafereelmalen, malen,bij bijwelks welks werd . . maar ! ik

91 aanschouwing nauwelijks geheelde geheelde wonden wonden weder weder openopenaanschouwing zoo zoo vele nauwelijks gerukt zouden worden, worden, zoovele zoovele harten harten opnieuw opnieuw zouden zouden bloeden bloeden gerukt zouden en daaronder .... het .... doch ik ikzwijge. zwijge. en daaronder . ... gij gij weet weet het . ... doch V. d. Palm. Palm. V. d.

§ 58. 58. De twijfel (verlegenheid, (verlegenheid, dubitatie.) dubitatie.) De twijfel De vader zal zaldan danzijn zijnkind kindwederzien wederzien;; maar maar hoe hoe zal zal hij hij hem hem De vader ontvangen? hem met met verwijtingen verwijtingen overladen, overladen, hem hem ververontvangen ? Moet Moet hij hij hem Of zou zou hij hij hem hemalles alleskunnen, kunnen,alles allesmogen mogenvergeven vergeven? stooten stootenr? Of ? In dezen strijd strijd behoudt behoudt het het vaderlijk vaderlijk gevoel gevoel gemakkelijk gemakkelijk de de In dezen V. d. Palm, Leerredenen. overhand. overhand. V. d. Palm, Doch, het waar waar? Doch, is het ? Hangt ge vaar Hangt een gevaar U dreigend boven 't verborgen onder onder rozen rozen? dreigend boven 't hoofd, hoofd, verborgen ? En schoon ge er licht licht in inmocht mochtvergaan, vergaan, En schoon ge er Is 't waarheid, gij 't achtloos aan aan?? waarheid, ziet gij En vermaak een slang slang aan aan 't hart koozen ?? En is 't u een een vermaak hart te koozen gij juicht, bij bij 't delven van uw uw graf? graf? ... Is 't waarheid, delven van waarheid, dat dat gij Dit zij niet niet zoo zoo!! dit dit keere keere uw uwschutsgeest schutsgeest af. af. Dit alles zij Gent. Ledeganck, Aan Gent. Hoe zal ik ikuubeschrijven, beschriiven,machtige machtigestortvloed stortvloedvan vanhet hetgebergte gebergte;; Hoe zal 11 vergelijken, vergelijken, reus reus van van water, water, die die wegvoert wegvoert wat wat waarmee waarmee zal zal ik ik u u tegenstaat, tegenstaat, die die boomen boomen ombuigt ombuigtals alshalmen halmenenengeheele geheelewouden wouden gladstrijkt! hoe natuurlijk natuurlijk isishet, het,dat datalle allevolkeren volkerenherinnering herinnering gladstrijkt ! 0, hoe hebben van watervloeden watervloeden uit uit de dekindsheid kindsheidhunner hunnergeschiedenis. geschiedenis. hebben van Multatuli, De mij de mij de De Hanjir, Banjir, uit: uit: Wijs ff plaats, tvaar u'aal' ile ik gezaaid gezaaid heb. heb. plaats,

§ 59. 59. De Ve1'zwijging (reticentie.) (reticentie.) Zie voorDe verzwijging Zie ook 't laatste voorden voorbijgang. voorbijgang. beeld van van den Een hunner hijgt naar naftr lucht lucht;; zijn ziin Plakkers makkers moeten moeten 't weten: Een hunner weten : Hoe ziin vrouw vrouw hem hem heeft, heeft, hoe hoe alalzijn zijnkindren kindrenheeten, heeten, Hoe lief zijn bij elk elk vertrek vertrek naar naar boord, boord, Hoe hem 't scheiden Hoe bang hem scheiden valt bij Als ze in in mijn mijn armen armen hangt hangt en enininhaar haartranen tranensmoort smoort; Als ze ; Hoe de oudste oudste knaap knaap hem hem lijkt, lijkt, en, en, schoon schoon pas pas zeven zeven jaren, jaren, Hoe de Reeds reis om om met met hem hem mee mee te tevaren varen;; Reeds plaagt, plaagt, bij bij elke elke reis En zijn droeve droeve vrouw, vrouw, terwijl terwijl de de jongen jongensmeekt, smeekt, En hoe zijn

92 Den lach geen meester meester is, is, die die door door haar haar tranen tranenbreekt breekt; Den lach ; Hoe laatstvaarwel, vaarwel, zoo zoo zuur zuurhun hunopgebroken, opgebroken, Hoe bij bij het laatst De zuigling aan aan haar haar borst, borst, met met de dearmpjes armpjesuitgestoken, uitgestoken, De zuigling Hem Hem nareikte nareikte om om een een kus kus en en toeriep toeriep honderd honderdkeer keer.... .. Hier houdt de de spreker spreker stil stil:: hij hij snikt snikt;; hij hij kan kan niet niet meer. meer. Hier houdt Tollens, Overwintering. ,,'t vreeselijk Machteld Machteld!! maar 't is waar, ?vaar, ls vreeselijk „'t Is Ik wilde wilde 't u verzwijgen, verzwijgen, maar Ik kön kón het het niet. niet. Het Hetisisgesproken. gesproken. 't Woord zijn kerker kerker nitgebroken uitgebroken! .... Woord is is zijn En bet.er is het, het, dat dat gij gij 't weet, En beter Gods vonnis vonnis tegentreedt tegentreedt!! Voor Voor gij gij Gods Wij zijn _., Wij zijn Hij zweeg. Niet andermaal andermaal Hij zweeg. Kon schrikbre klanken klanken uiten. uiten. Kon hij hij die schrikbre Beets, (Jy,y Vlaming. Gwy de de Vlaming.

§ 60. De De uitroep (exclamatie). Groot was de droefheid, droefheid, waarin waarin 's Prinsen rampzalig rampzalig omkomen omkomen Groot was ontsteltenis! schrik! geheel Nederland dompelde. dompelde. 00 dag dagvan vanontsteltenis geheel Nederland ! o0 schrik oo verwarring verwarring!! toen, toen, gelijk gelijk een eendonderslag donderslag nit uiteen eenonbewolkten onbewolkten hemel, de mare mare door doorDelft Delftklonk klonk: "DePrins Prinsisisvermoord vermoord!! De De hemel, de : „De Prins is doorschoten doorschoten !'; I'; — - „Is "Is het het waar waar? Is hij hij dood dood?" riep de de Prins is ? Is ?" riep eene burger verbleekt verbleekt den denanderen anderentoe, toe,terwij1 terwijlelks elksmond mond ververeene burger op den den booswicht, booswicht, die die het het licht licht van van NeNevloekingen vloekingen uitbraakte uitbraakte op derland voor eeuwig eeuwig had uitgebluscht. uitgebluscht. derland voor Lulofs, Lofrede op Willem Willem den denZwijger. Zwijger. Lofrede op Hoe 't lieve kind genoot, genoot, als als deze deze zich zich verbaasde, verbaasde, gene gene haar haar lieve kind toejuichte, Diane zelfs zelfs behagen behagen scheen scheppen in in het hetwilde wilde toejuichte, Diane scheen te scheppen spel! Potgieter, Marie. Marie. spel ! Potgieter, Helaas, helaas, waar is is ons ons heil heil gevaren gevaren! Helaas, helaas, helaas, helaas, ! Vondel, Lucifer. Luczfer. Ach, menschen wijs, wijs, Ach, waren waren alle menschen En wilden wilden daarbij daarbij wel wel!! Deez' aarde een Paradijs Paradijs;; aarde waar' een Nu ze vaak vaak een een Hel. Hel. Nu is ze .•Camphuyzen, morgenMond. Camphuyzen, ~feische Illeische morgenstond.

§ 61. De aanspreking (apostrophe). (apostj·opl1e). De aanspreking Wee u, gij gij geveinsden geveinsden!! want want gij j:!ij zijt zijtden denwitgepleisterden witgepleisterdengragraWee u, ven gelijk, die die van van buiten buitenwel welschoon schoonschijnen, schijnen, maar maarvan van binnen binnen ven gelijk, zijn volvol doodsbeenderen. Mattheus vs.27. 27. zijnzijzij doodsbeenderen. Mattheus 23 23 vs. -— Licht! Licht ! Wat licht? VVat is licht ? Diepten der hemelen, der hemelen, Diepten der zeeën, zeeën, Diepten der En gij, o0 aarde, aarde, En gij, Antwoordt mij, antwoordt antwoordt mij, mij, Antwoordt mij, Wat, is licht licht? Wat, wat is ? Van 13eers. Heers.

o0 Kerstnacht, schooner dan de de dagen dagen Kerstnacht, schooner Blinkt in eeuwigheid eeuwigheid Uw Uw licht licht!! Blinkt tot in Uw schenkt krachten om om te te dragen, dragen, Uw gloed gloed schenkt Tot voor voor Uw Uw glans glans het het duister duisterzwicht zwicht!! Na negentien maal maal honderd honderd jaren jaren Na Ruischt nog Uw jublend Englenkoor Englenkoor nog Uw bij duizend duizend krijgsgevaren, krijgsgevaren, Den mensch bij Den mensch Het hoopvol lied des des vredes vredes voor. voor. Het hoopvol Kerst-Cantate. dichterloofs, wat te zaam zaam mocht mocht garen, garen, Is 't WeInIg weinig dichterloofs, wat ik te Gij om mij mij heen, heen,bedwongen bedwongenwoestenij woestenij!! Gij velden om mijn krans krans en en Ceres' Ceres' gouden gouden aren, aren, Vlecht pijngroen in inijn Vlecht pijngroen Dat hij hij mijn mijn vaderland vaderland een eenwaardig waardigoffer offerzij zij!! Staring Staring.. • Vrede, vrede is is het hetininEuropa Europa; gejuich weeqj'almevan vanla,nd land Vrede, vrede ; ditdit gejuich weergalme tot land, land, van vankust kusttottot kust,enendedeecho echoder derbergen bergenkaatse kaatse het het kust, door bosschen en en valleien valleienterug terug! Schijnvroolijk, vroolijk,lentezon lentezon!! op op door bosschen ! Schijn de akkers, die die niet nietmet metbloed bloedzullen zullengedrenkt gedrenktworden worden!! Heft Heft uu de akkers, op uit uit de depuinen puinenuwer uwerverwoesting, verwoesting,vruchtbare vruchtbarevelden! velden!Gij Gij wordt wordt niet andermaal andermaal verdelgd, verdelgd, want want de deverwoester verwoester isisgevallen gevallen! Open ! Open uw milden schoot, schoot, o0 aarde aarde!! uwe uwe groenende groenende halmen halmen zullen zullengoudgouduw milden gele aren worden, worden, niet nietdoor doorbaldadige baldadigehanden handengeschonden, geschonden, niet niet gele aren vertrapt door den den hoef hoefvan van het hetoorlogsros oorlogsros !! Verheugt zeeën! vertrapt door Verhengtu,zeeën ! want gij ziet ziet weer weer de de veelkleurige veelklenrige wimpels wimpels van van alle alle natiën natiënzich zich want gij

94 spiegelen in uwe uwe golven golven!! Geene Geene zee zee isis meer meer onveilig, onveilig, geene ge enehahaspiegelen ven meer meer gesloten gesloten; voert, voert voert den den overvloed overvloed der der volken, volken, vult vult ven ; voert, zolders, schuren, schoren, magazijnen, magazijnen, bindt Noord Noord en en Zuid, Zuid, Oost Oost en en West zolders, aanéén, door door nijverheid, nijverheid, kunst kunst en enbeschaving beschaving! Zingtvroolijk, vroolijk, aandén, ! Zingt dorpen!! Voor Voor aller allermond mondisisbrood, brood,voor voorde deeerlijke eerlijke ararsteden, dorpen steden, moede ondersteuning, ondersteuning, voor de deugd deugd belooning, belooning, rust rust voor voor den den moede voor de matten ouderdom ouderdom! ! Opent Opent uw uw armen, armen, vaders, vaders,moeders, moeders,zusters, zusters, matten echtgenooten, verloofden verloofden voor het het altaar altaar der derliefde liefde! Daarkomen komen echtgenooten, ! Daar uwe zonen, zonen, uwe uwebroeders, broeders,uwe uwemannen, mannen,uwe uwebruidegoms bruidegoms; wat uwe ; wat nog gespaard gespaard is, komt terug, terug, en en rust rustaan aanuw uwhart, hart,enenwordt wordtniet niet is, komt meer moorddadig moorddadig daarvan daarvan afgescheurd afgescheurd! ! Denkt aan den den afafmeer Denkt niet aan scheidsgroet, bange tranen tranen verstikt verstikt; deblijde blijdewelkomkus welkomkus ververscheidsgroet, in bange ; de Redevoeringen, kondigt u den vrede!vrede ! V. d. V. Palm, d. Palm, Redevoeringen. kondigt u den

TWEEDE BOEK.

I. DE LEER DER DERDICHTVORMEN. DICHTVORMEN. DE LEER

§ 62. Inleiding. De beteekenis beteekenis der der woorden woorden proza proza en en Inleiding. De poezte. Boven, § 6, 6, verdeelden voortbrengselen der der poëzie. verdeelden we we de voortbrengselen letterkunde den vorm, vorm, in in proza proza en en poëzie, poëzie, of of ongebonletterkunde naar den De beteekenis dier laatste namen namen den en gebonden gebonden stijl. stijl. De den en dier laatste poëzie is men niet niet vrij vrij in de de keuze keuze en en is duidelijk. Bij de is duidelijk. de poëzie is men de rangschikking zijner zijner woorden woorden en en zinnen, zinnen, men men is is gebonden de rangschikking aan maat en en rijm rijm enenmoet moetzijn zijn gedachten geda,chten vaak vaak in deelen aan maat ditt bij van bepaalden omvang, omvang, strofen, samenvatten. van bepaalden sarnenvatten. Dat di 't proza uit;; 't is woord zelf zelf reeds reeds uit proza niet 't geval geval iR, is, drukt 't woord n.l. een van proversa, of liever van oratio oratio proversa, proversa, een afkorting van d.i. rede, rede die niet in verzen d.i. aan één stuk voortgeschreven rede, is afgedeeld. afgedeeld. 't Woord poëZie Griekschen oorsprong poëzie is is van Gl'iekschen en komt van een eenwerkwoord, werkwoord, dat dat maken of scheppen bekomt van teekent naam zelve zelve wijst wijst dus dus 't rijk rijk der verbeelding als teekent ;; de de naam aan. 1.) dat der der poëzie poëzie aan. 1) 1) Evenzoo 't woord poëet. Vergelijk andere namen voor dichter, dichter , als: als : 1) Evenzoo Vergelijk de de andere zanger, (sprook)spreker, zegger, troubadour, trouvère, minstreel, bard, zegger, vinder, troubadour, skald.

96 Een strengeafscheiding afscheiding tusschen tU.3schen 't gebied proza Een strenge gebied van van het proza en dat van van de de poëzie poëzie is niet niet te te maken. maken. Terwijl Terwijl in in de de eerste eerste en dat periode onzer letterkunde bijna bijna uitsluitend uitsluitenddedeberijmde berijmdevorm vorm periode onzer in gebruik was. was. is is langzamerhand langzamerhand het het gebied gebied van van 't rijm gein gebruik krompen dat van van 't proza poëzie is krotnpen en en dat proza uitgebreid. De De poëzie is niet voor de de voortbrengselen voortbrengRelen der del'letterkunde, letterkunde,hetzij hetzij meer de vorm vorm voor die tot 't gebied die van 't schoone, de kunst, of tot tot de de wetenwetengebied van de kunst, schap behooren; ; het proza proza is niet niet rneer meel' alleen alleen de de taal taal van van schap behooren 't dagelijksche leven, keuren, het is is de de taal taal leven, van van wetten wetten en en keuren, ook de wetenschap, wetenschap, van van den den geleerde, geleerde, den den redenaar, redenaar, in in ook van de 't algemeen van van elk elkdie diewil willeeren, betoogen,verklaren, verklaren, 1 algemeen leeren, betoogen, zich dus in in de de eerste eerste plaats plaats richt richt tot tot 't verstand zijn zich dus verstand van zijn waarlezers hoorders. Maar, de vorm vorm isiswaarlezers of hoorders. Maar, schoon schoon de de poëzie pazie de zoomen menv66r vóóralles alles 't van men zich zich bij bijvoorkeur voorkeurbedient, bedient,zoo van men gemoed de verbeelding verbeelding wil wiltreffen, treffen,zoo zoomen menwil wilbewegen bewegen gemoed en de en meesleepen, meesleepen, ook ook ddArtoe dáártoe wordt het hetproza prozagebezigd gebezigd;; doch doch zich van van 't gewone, dagelijksche, en dan onderscheidt het clan onderscheidt het zich gewone, dagelijksche, proza door doormeer meergloed gloed en en verheffing, verheffing, van 't wetenschappelijke wetenschappelijke proza €n heet dichtedijk proza. en heet dichterlijk proza. ~§ 63. 63. De woorden proza en poëzie, en poëlisch poëtisch poëzie, prozaïsch en De woorden zien ook lang altijd op op den den vorm. vorm. Wat vVatpoëzie poëzie dan dan zien dan dan ook lang niet altijd is, is moeilijk moeilijk te teomschrijven. omschrijven. Spreken Sprekenwe wevan van„het "hetproza prozavan van is, is 't leven", dun bedoelen we we daarmede daarmede 't stoffelijke, de koele, de koele, dan bedoelen haaralledaagsche alledaagschezorgen, zorgen, koude, werkelijkheid met met haar koude, nuchtere werkelijkheid haar geestdoodende geestdoodende sleur, sleur, haar haarharde hardenoodzakelijkheid. noodzakelijkheid. De De "poëzie is 't ideale, 't verhevene, 't't liefelijke, liefel~ike, 't „poëzie van 't leven" leven" is reine, 't tragische; zij omvat omvat onze onzedroomen, droomen, onze onze herinnerinherinnerintragische ; zij gen, onze onze wenschen, wenschen,onze onzeillusiën iJlusiën; ookons onslijden, lijden, onze onze teleurteleur; ook stellingen. Doch eigenlijk eigenlijk zijn zijn niet de de hier hiel'genoemde genoemde zaken zaken stellingen. Doch op zich zelve zelve poëzie. Hoe vol poëzie poëzie is is niet niet de de inrichting inrichting op zich Hoe vol en van heteerste eerstehuisje. huisje,met metalaldede prozavan. vanvloerkleeden vloerkleedenen. van het proza gOl'dijnen, kachels en waschtafels, waschtafels, enz. enz. Al Al die die dingen dingenop op zich zich gordijnen, kachels los van van ons, ons, zijn zijn proza proza;; maar maar poëzie is de indruk, indruk, de zelf, is de zelf, los

-stemming wekken, en en de deuiting uitingdaarvan, daarvan,die diegeboren. geboren -stemming die die ze wekken, in de deontroering ontroeringder derwaarneming', waarneming~ in in staat staat isis ook ook anderen anderen aan te grijpen aan grijpen en en te te bewegen. bewegen. Poëzie is leven, krachtig krachtig is het leven, en diep diep en entevens tevensfijn fijngevoeld, gevoeld,enenweergegeven weergegevenininschoonheid schoonheid van taal. Daarom Daarom is is prozaisch prozaïsch koel, koud, hard, hard, nuchter, nuchter, van taal. koel, koud, onverschillig, realistisch;; poëtisch daarentegen warm, teer, teer, onverschillig, realistisch daarentegen warm, innig, verheven, idealistisch. idealistisch. Uit Uit dit ditverschil verschil ininbeteekenis beteekenis innig, verheven, ,kan men verklaren, verklaren, hoe hoe er er vaak vaak veel veelproza proza ininde depoëzie poëzie kan men \vooral in didactische didactische verzen), verzen), maar maar gelukkig gelukkig ook ook poëzie poëzie in (vooral in 't proza menig werk, werk, schoon schoon in in ongeongeproza gevonden gevonden wordt. wordt. En En menig stijl geschreven, geschreven, behoort behoort tot tothet hetgebied gebiedvan vande depoëzie, poëzie, bonden stijl iZooals in 't algemeen de fabel, fabel, 't sprookje, zooals in algemeen de sprookje, de de roman, roman, beschrijvingen, ontboezemingen, d., en en in in 't bijzonder schrijvingen, lyrische on tboezemingen, e. d., verschillende bladzijden van Eeden, v. v. Deyssel, Deyssel, Couperus, Couperus, verschillende bladzijden van v. Eeden, Marie Metz-Koning, Virg. Virgo Loveling, Loveling,Styn StynStreuvels, Streuvels,Teirlinck, Teirlinck, Marie Metz-Koning, e. V. a. v. a. Een minder ruime ruime opvatting opvatting van van 't we~en poëzie Een minder wezen der der poëzie toont Da Da Costa Cos ta ininzijn zijnbekend bekendvers vers:: De Gaaf der der Poëzij ; voor bem slechtsdededichter-strijder, dichter-strijder,de dedichter-profeet dichter-profeetwaarlijk waarlijk hem isis slechts dichter; naast gevoel en verbeelding acht hij in de eerste dichter ; naast gevoel en verbeelding acht hij in de eerste plaats heldenmoed heldenmoed een eennoodzakelijke noodzakelijke eigenschap eigenschap;; dit ditzien zienwe we .reeds uit de de eerste eerstestrofe strofe:: reeds uit Gevoel, Verbeelding, Heldenmoed, Heldenmoed, Gevoel, Verbeelding, tot één één ondeelbre ondeelbre kracht krachtverbonden, verbonden, te zaam gesmolten gesmolten tot één één gloed, gloed, te zaam en door den den boezeni boezem uitgezonden uitgezonden en door op vleugelen van van melodij, melodij, op vleugelen wat adenit ademt tetebetoov'ren, betoov'ren, om om al wat wat hart hart heeft heeft teteverov'ren, verov'ren, om oin al wat gaaf der der poëzij. ziedaar ziedaar de de gaaf pazij.

Voor vertellers, zangers van van 't gevoel, voor moderne moderne gevoel, voor vertellers, voor voor zangers stemming-dichters klankschilders, isis bij bij deze dezeopvatting opvatting stemming-dichtersen en klankschilders, 7

98 geen of ofmaar maareen eenbescheiden bescheidenplaats. plaats.Maar Maar bemoedigend bemoedigend zong zong 1) 1) De Génestet De Génestet (Jong-Hollandsch (Jong-Hollandsch binnenhuisje) : Poëzie overal, Overal Overal mijn mijn vrinden! Poëzie schuilt overal, vrinden ! Is de 't Is de vraag maar, ze niet niet kan vinden. maar, wie wie haar haar al, al, Wie Wie ze Voor het hoog hoog verheven, Menig Menig boezem boezem blaakt blaakt alleen alleen Voor Mij alles, groot groot en en kleen, in Mij trekt trekt alles, in dit lieve leven.

en Vondel (zie (zie Alb. Alb. Thijm: Thijm: Hymne Hymne aan aan de de Poëzie): en Vondel Pazie):-

o0 Poëzij, Poëzij,

hoe uw tred! hoe lieflijk lieflijk is is uw tred ! Waar gij de de voeten zet, Waar gij en geuren, geuren, Daar Daar wassen wassen leliën leliën en Een regenboog van schoone Een regenboog schoone kleuren' kleuren En hartverkwikkend kruid.

en Bilderdijk Bilderdijk (Ziekte der geleerden, Voorafspraak): der geleerden, Voorafspraak):. Geen is dor, dor, waar waar dichtkunst dichtkunst zich zich vertreedt, vertreedt, Geen veld veld is Het bloempje wast, waar slechts slechts haar haar voeten voeten drukken. drukken. Het bloempje wast, waar

§ 64. 64. De dichtkunst dichtkunst behoort behoort evenals evenals de deschilder-, schilder-, de de beeldbeeldhouwkunst en de muziek, muziek, tot totde deschoone schoone kunsten. kunsten. Zij Zij ook ook houwkunst en de streeft naar de de voorstelling voorstelling van van 't schoone, d.i. zij schept schept streeft naar d.i. zij en vormen, wier beschouwing beschouwing verstand verstand en verbeelding verbeelding treft treft en vormen, weldadig en welgevallig is. is. Hierbij Hierbij bedenke bedenke men mell 't gemoed gemoed weldadig en welgevallig evenwel, dat zooals zooals Bilderdijk Bilderdijk het het uitdrukte uitdrukte „ook "ook wat wat ververevenwel, dat op zich zichzelfleelijk zelfleelijk scheurt, kan streelen streelen en en verrukken". verrukken". Wat op scheurt, kan is, een eenterugstootende terugstootende werking werking uitoefent, uitoefent, walging walging wekt wekt is, b.v. een eenverweerde verweerde oude-visscherskop, oude-visschel'skop, een een ontleedkundige ontleedkundige b.v. een van van pijn pijn verwrongen verwrongen gelaat, gelaat, 2) 2) een eenvieze, vieze,ininlompen lompen les, een gehulde bedelaar, kan "zoo de hand den rechten toongreep gehulde bedelaar, kan „zoo de hand den rechten toongreep weet" door door den den kunstenaar kunstenaar worden worden afgebeeld afgebeeld op op een een wijze, wijze, weet" die juist juist aantrekt aantrekt en enboeit. boeit. Het Hetleelijke leelijke zien zien we we niet nietmeer meel' die 1) Zie ook ook Multatuli Multatuli:: Daar Daar is een kracht, kracht, uit uit hooger kracht gesproten. is een (Vorstenschool.) (Vorstenschool.)

Men denke aan aan Laokoort. Laokorm. 2) Men

99 99 alleen als leelijk leelijk ;; de de ziel zielvan vanhet hetkunstwerk kunstwerkdoordringt doordringt en en alleen als vervult onze onze ziel, gewaarwordingen vervult ziel, waarin waarin gedachten gedachten enengewaarwordingen worden meevoelen en meeleven, meeleven, niet niet alleen alleen het het worden gewekt gewekt van van meevoelen moment voor ons ons hebben, hebben, maar maar het heele heele zijn. zijn. Zoo Zoo moment dat dat we voor is het gebied gebied van van de de schoonheid schoonheid en de de poëzie poëzie wat wat den den rijkrijkis het dom van onderwerpen onderwerpen aangaat, aangaat, onbeperkt. onbeperkt. De De geheele geheele wewedom van reld, 't geheele rijke menschenleven staat staat tot tot haar haar dienst. dienst. rijke menschenleven Waar dichter zijn zijn stof stofook ook kieze, kieze, 't't hangt slechts Waar de de dichter slechts van zijn opvatting en en wijze wijze van van behandeling behandeling af, af, ofofhij hijpoëzie poëzie zijn opvatting schept niet. Orion van P. Nieuwland is geen les de schept of niet. van P. Nieuwland is geen les in in de sterrenkunde, Costa's politieke politieke poëzie poëzie geen geen kroniekmatig kroniekmatig sterrenkunde, Da Costa's zij zijn zijn de de uitstorting uitstorting der der overzicht der wereldgeschiedenis wereldgeschiedenis;; zij overzicht der gewaarwordingen, door 't beschouwen sterrengewaarwordingen, die, door beschouwen van van den sterrenhemel of de deoverdenking overdenking der derwereldgebeurtenissen wereldgebeurtenissen in in 's dichhemel of ters gemoed verwekt, geuit geuit worden worden met meteen eengloed gloed en en een een bebegemoed verwekt, aan wier wier invloed invloed men menzich zichniet nietkan kanonttrekken. onttrekken. zieling, zieling, aan Daarentegen b.v. Maerlant's Maerlant's Spieghel Historiael" en Daarentegen hebben b.v. Spieghel Historiael" A. Hoogvliet's A. Hoogvliet's "Abraham de Aartsvader", Aartsvader", op enkele „Abraham de op een enkele berijmde plaats na, na, niets niets van vanpoëzie poëziedan danden denvorm vorm;; 't is berijmde plaats geschiedenis, geen dichterlijke dichterlijke schepping. schepping. geschiedenis, geen § 65. 65. Het deel deel der der stijlleer stijlleer dat datover overde deuitwendige uitwendigevormen vormen bevat der dichtkunst handelt, handelt, heet heet versleer of metriek; der dichtkunst metriek ; het bevat de leer leer van van de de maat, maat, metrum metrum en rhythmus, van 't ,'ijm de rijm en den strofenbouw. strofenbouw. van den

11. RHYTHMUS RHYTHMUS

METRUM.

66. De verschillende verschillende lettergrepen lettergrepen van een een woord woord en ende de §§ 66. woorden die te zamen zamen een eenzin zinvormen, vormen,worden worden niet niet met met woorden die te dezelfde kracht, kracht, snelheid snelheid en enhoogte hoogteuitgesproken uitgesproken; juistdoor door dezelfde ; juist 't verschil in toon worden de lettergrepen tot een woord 't verschil in toon worden de lettergrepen tot een woord

100 de woorden tot toteen eenzin Zlllenendede zinnenonelerling onderlingverbonden. verbonden. de woorden zinnen De van een een woord woord hangt hangt af afvan vanzijn zijnbeteekenis beteekenis en en De toon toon nu van op 't onderscheid zijn plaats in in den denzin. zin.Men Menlette letteslechts slechts op zijn plaats dat ontstaat, als als men menden dentoon toonofof plaatsder derwoorden woorden dat ontstaat, dedeplaats wijzigt b.v. in: Niet Niet in in de de kerk kerk heb heb ik ik uu gezien; gezien; wijzigtb.v.in: V I' i end, vol m g ijmnij raad! n I' a ad! de Germaansclwtalen talen Vrien d, volg I) In1)deInGermaansche berust de rhythmus rhythmus op op den den toon, toon,dus dus op op de de plaats plaats en en de de berust de beteekenis lettergreep in in den denzin zin(men (mennoemt noemtdit ditwel wel beteekenis van van de lettergreep de qualiteit van lettergreep). De De rhythmus rhythmus toch toch ontstaat ontstaat van de lettergreep). door de afwisseling van sterker en zwakker geaccentueerde door de afwisseling van sterker en zwakker geaccentueerde lettergrepen; de golfachtige golfachtige klankbeweging, klankbeweging, veroorzaakt veroorzaakt lettergrepen ; 't is is de door de opeenvolging opeenvolging van van lange en korte 2), of door de of beter 'Zware zware en lichte lettergrepen (heffingen (heffingen en endalingen, dalingen,arses arsesen en theses) theses) métden denklemtoon, klemtoon,ook ookmeewerkt meewerkthet hetverschil verschil maar waartoe, waartoe, tat in snelheid, snelheid, toonhoogte toonhoogte en timbre. timbre. InIn't 'tproza prozaisisde de rhythmus rhythmus vrij; wordt hij hijslechts slechtsbeheerscht beheerschtdoor doordedealgemeene algemeene vrij ; daar wordt derhythmus rhythmusmeer meer wetten der der welluidendheid. welluidendheid. In In de depoëzie poëzieisisde gebonden lengte der regels regels en en van vandedestrofen strofensoms, soms, gebonden door door de de lengte en een een vaster vaster metrum, d. de regelmatige afwisseling d. i.i. de afwisseling van heffingen en dalingen.'t dalingen.'t Verschil Verschil tusschen tusschen rhythmus en metrum blijkt bij bij't een vers. vers. 't zeggen en 't scandee)'en van een scandee eren van § 67. 67. Een verbinding van van een een of ofmeer meertoonheffingen, toonheffingen, met met Een verbinding een of meer meer toondalingen, toondalingen, heet heet voet of versvoet. Doorgaans een of 1) de parodieën die verkeerd-lezers maken, maken, b.v. Wie Hildebrand Hildebrand b.v. in: Wie 1) En op de te logeeren logeeren vraagt, heeft geen geen al te te lastigen lastigen gast gast aan aan hem hem;; maar op één ding vraagt, heeft is hij hij zeer gesteld; hij moet moet niet alleen een afgeschoten hoekje hebben waar gesteld ; hi,j hij maar ook ook een afgeschoten waar hij hU alleen alleen kan kan zitten. (Cam. afgeschoten hoekje, waar hij slaapt, maar Obsc.) En komt niet de de dominee partii te schaken schalwn? (id.) Te Te hulp, hulp, te dominee om een ? (id.) een partij En komt De Redhulp, een sloep, sloep, een koord! schaap verdrinkt verdrin1

101 401 heeft een een vetsvoel heffing. Elke Ell~e versregel versregel of ofvers versvoet slechts slechts één heffing. vers teltnaar naar 't't bestaat uit een een zeker zeker aantal aantalvoeten, voeten, die die men men telt bestaat uit aantal heffingen. heffingen. Een Een versregel versregel in in versvoeten versvoeten verdeelen verdeelen heet heet 8candeel'en. aantal voeten, voeten, waaruit waaruit een een vers vers bestaat, bestaat, is is scandeeren. Het Het aantal zeer verschillend men vindt vindt er er met zeer verschillend; ;men met een, twee, drie, drie, enz. een, twee, tot acht voeten toe. Bij Bij 't be~list doorgaans voeten toe. 't scandeerell scandeeren beslist doorgaans de aanvangslettergreep, stijgend of of dalend dalend metrum metrum aanvangslettergreep, of of lIlen men met stijgend te doen heeft heeft;; 't eerste men als als de debeginlettergreep beginlettergreep te doen eerste heeft men licht, 't laatste als ze ze zwaar zwaar is is;; hierbij hierbij dient dient men men echter echter in in laatste als aanmerking lIemen, dat dat ook ook bij bij dalend dalend metrum metrum Wel wel aanmerking te te nemen, eens een thesis thesis voorafgaat voorafgaat als als „voorslag" "voorslag" (§ (§ 72), 72), wat wat wel wel eens een is er als een „dichterlijke "dichterlijke vrijheid" vrijheid"beschouwd beschouwd wordt. wordt. Somtijds Somtijds is als een op 't eind van den regel regel een een thesis te veel en dan dan heet heet het het eind van te veel vers overtallig; er een een thesis te kort en is de overtallig, soms soms komt komt er te kort is de regel onvolledig; dus een een versregel, versregel, waarvan waarvan onvolledig ; volledig heet heet dus 't einde einde samenvalt samenvalt met met 't einde van een versvoet. versvoet. van een § 68. 68. Tot de de meest meestbekende bekendeversvoeten versvoetenbehooren behooren:: de de jambus, de trochaeus, de spondeus, de dactylus, de anapest, anapest, de amphibl'achys. zooals de de spondeus, spondeus, komen komen nooit nooit amphibrachys. Sommige, Sommige, zooals op zich zelf, zelf, maar maarsteeds steedsvermengd vermengdmet metandere andereversvoeten versvoeten op zich een toonheffing toonheffing door door 't teevoor. In 't volgende voor. volgende stellen stellen we een ken - , een een daling daling door door 't teeken — "-' voor. ken —, § 69. 69. De jambus. De een thesis, thesis, gegeDe jambus jambus bestaat bestaat uit een volgd door door een een arsis, arsis, — "-' —. -. Hij Hij behoort behoort tot tot de de meest meest gegevolgd bruikte voetmaten voetmaten en komt ininverzen verzen van vanallerlei allerleilengte lengte bruikte en komt De vijfvoetige vijfvoetige jamben jamben worden worden o.a. o.a. veel veel gebruikt gebruikt in in voor. De voor. helden- en en hekeldichten hekeldichten (Staring, (Staring, Jamben.) en drama's heldenen in drama's (Vondel, Jephta Jephtct;; v. v. Eeden, Eeden, Minnestral). is ook ook 't geiVlinnestral). Dit Dit is val met met den den alexandrijn 1) of zesvoetigen jambus. Over 't 1) zesvoetigen Over algemeen geeft de jambus jambus den den rhythms rhythmuseen eenregelmatigen, regelmatigen, algemeen geeft de 1) De De naam werd werd ontleend ontleend aan aan een middeleeuwsch middeleeuwseh gedieht gedicht over Alexander Alexander Groote;; later noemde men men verzen verzen in in dezelfde maat maat als dit dit gedicht geden Groote den held hel cl van van 't voorbeeld. schreven naar den

102 ernstig en, waardigen waardigen gang. gang. InInlangere langeregedichten, gedichten, waarvan waarvan ernstigen, bij Cats, Cats, Vondel Vondel (zijn talvan vanvoorbeelden voorbeelden vinden vinden bij (zijn treurwe tal e.a., wordt Bilderdijk, Feith, Feith, Tollens Tollens e.a., wordt de de spelen, Roskam) Bilderdijk, alexandrijn dikwijls dikwijls eentonig, vooral vooral als de rust rust als de de dichter de alexandrijn (caesuur achter den den derden derden voet voet plaatst plaatst (caesuur of of diaeresis) regelmatig achter hieronder de aanhaling uit Cats). Cats). Die Die eentonigheid kan (Zie hieronder de aanhaling veel verminderd verminderd of ofgeheel geheel voorkomen voorkomen worden worden door door 't echter veel verplaatsen der en 't enjambeeren. Dit Dit laatste laatste beteekent beteekent verplaatsen der rust en letterlijk overstappen en heeft plaats, zin niet niet met met plaats, als als een een zin op den den volgenden wordt voortden versregel eindigt, eindigt, maar maar op den versregel Hagar: gezet, zooals we zien in in deze deze regels regels uit uit Da DaCosta's Costa's Hagur: gezet, zooals we zien -

't Wes- iI tersch de Turk Turk Inog nog tot tot zich I zich nene-I1 men lllag mag 't Is Westersch wat wat de van levan leII ven, 1111 en de dag dag beIbe-vesves-!tigq tigt, aan aan II den dag 1111 en Ide wat NaNa- II vari-I eenslmetluid!ka-non-Ige-don-Ider no eens met luid ka- non- ge- don- der ri- I no ve maan maanI gaat onon- Ider. aan verkon II dig- de: 1111 de der. aan d'aard d'aard 1verde Hal-I Hal- I ve •■■•■

zijnIge-preHet is II een def- II tig werk 1I en zijn ge-pre- Izen. zen. en waard waardi te een defen een il11 ook rijk II te lllOwe-I zen. Godmo- II gen we-1 ook rijk God- za- II lig en I met met een Het gond II is schoon II in glans, 1111 maar is lgege- welwel- II dig zwaar zwaar;; maar is Ach! ooit 1I dan met:; een groot Igevaar. gevaar. dan met Ach ! wie wie I be- zit I het ooit Cats, 82-jarig 82-jarig leven.

Voorbeelden van jamben vinden nog in in:: vinden we we nog Nu rust I Wiens Eu vreugd deugd vreugd I Was Was deugd Wiens lust II En En 't waar, Hoe zwaar zwaar II 't Ook viel;; I Ook viel waar, IIHoe Nog ge- schrijf; schrijf ; I Maar 't't lijf Zijn dicht- II geNog sticht II Zijn Hier God heeft heeftI IDe De ziel. ziel. I Hier bleef bleef 't, 't, IGod IJ. r. Spieghel, Gmfsc1mft Coornhert. Ir. Coornhert. op D. Grafschrip op -

Als hethart hartI Itot totsprespre-I Iken ken dringt, dringt, Als nu Ihet Zoo Zoo spreek. De G~nestet, Aan iedereen. "fan iedereen. De Génestet, 't Gedicht, Uit Uit plicht, Ge-lukt Ge-lukt II niet niet licht,

103 hinkt II aan aan ijij- II z'ren z'renboeiboei-I en. IVIaar hinkt Maar en. 't Heeft vier Heeft vier Noch zwier, Noch zwier, N och bloei II noch tier, tier, Noch En kruipt in plaats plaats Ivan En kruipt IIin van vloeivloei- II en. en. Elianes jaarfeest. jaarfeest. Bilderdijk, Elianes ••■•••

Reeds blon- I ken he- IImel mei Reeds blonken aan aan II den den heDe sta\'- IIren van I den I dennacht nacht De starren van En viel I hetschesche-mer-duis I mer-duis IIter ter viel I het Op gracht. Op marktmarkt- IIplein, plein,straat straatI en gracht. De Rop, Vrouw(je Ulebuut. Vrouwtje Ulebuut. De Rop,

§ ~

70. 70. De trochaeus. De trochaeus wordt wordt gevormd gevormd door door De trochaeus. De trochaeus heffing en en één één daling, daling, — - —, ~, en en heeft heeft ('t woord heffing woord beteekent looper of danser) danser) een een lichter lichter gang gang dan dan de de jambe jambe (slin(slinkent looper regelonvolledig onvolledig; ookzijn zijndedetrochaeische trochaeische geraar). Soms isis dederegel geraar). Soms ; ook verzen dikwijls met met andere andere voeten, voeten,spondeën, spondeën, ofofdactylen, dactylen, verzen dikwijls v.ermengd. vermengd.

~én 4én

U- ren maan-den II ja-ren ren I da-gen da-gen IImaan-den Vliegen II als een een II scha-duw Bcha-duw II heen. heen. Feith. •••

■■■■

land is I Iopop-gege-I Irere-zen zen N e-der- II land Ne-derUit slijk, Uit het het IIslijk, En be- I Ihoeft hoeftniet nietI Imeer meer te te IIvreezen vreezen En be't Spaansche II rijk. V. Alphen, Volkslied de aj ajkondiging V. Alphen, Volkslied na de kondiging oan den vrede vrede van van Munster. Munster. van den Schuch-ter kijkt het II maagd-lijk maagd-lijk II roos-je II uit Schuch-ter Ikijkt uit heur II rij-pen II bloe-sem- 1I knop. knop.

Bilderdijk, Het Roosje. Roosje. ~ spondeus. -— —. -. Deze voet bestaat bestaat uit twee twee •§ 71. De De spondeus. Deze voet de eerste eerste of ofde de zware lettewrepen, lett6{grepen, waarvan waarvan somtijds somtijds echter zware echter de tweede iets krachtiger krachtiger wordt wordtuitgesproken uitgesproken dan dan de de andere; andere; tweede iets daardoor wordt de de spondeus spondeusdan dantrochadisch trochaeïschofofjambisch jambisch;; daardoor wordt

104 men gebruikt gebruikt hem hem nooit nooit alleen, alleen,wel weleens eensinineen eendeel deelvan vaneeneen regel, om het heteffect effectdat dateen eenrijrijvan vannagenoeg nagenoegeven evensterk sterk regel, om uitgesproken woorden woorden veroorzaakt veroorzaakt;; hij hij wordt wordtvooral vooral in in GriekGriekuitgesproken sche vel'smaten (§ (§ 75 en en §§76) 76)aangewend. aangewend. Een Een eigenaardig eigenaardig sche versmaten rhythmus heeft Dautzenberg's Dautzenbel'g's ,Ode "Odeaan aanVlaanderen" Vlaanderen": rhythmus heeft : Toen 't hief II tete- gen gen den den franfmn- schen schen wind,. wind, 't Vlaamsch lied tied zich ver- hief Toen 't goudlakenalal-hier hier I drachtvan vanden den lanlan- de de was, was, la- ken I dra,cht -

••••-,

Toen den vrijvrij- en en bobo- dem dem Toen woonwoon- de de op op den Een ge- slacht slacht dat bebe- gragra- ven ven ligt. ligt. Een ge-

Voorbeelden spondeën zijn zijn:: Voorbeelden van spondeën -

Looft God den troutrou- I Iwen wen OpOp- I Iper perheer heer! God II den ! Geeft, roem I en eer. eer. Geeft, geeft 1I Hem Hem vroovroo- II lijk lijk roem Psalm 106. 106. -

door 't ijs I en zer dardar-Ide de strestre-Iven,,. ven, Heems-kerck, I die die dwars, dwars, 1door en 't ij-I ij- zer d'eer Iaan 't IvoorGi-1 Ie-II ven. ven Liet d'eer 't land,1 hier 't't lijf Ivoor Gi- bral-tar I bral-tari het het leHooft. Hooft.. Trouw, u zan-gen, Trouw, 1 wijd wijd ik ik II mij-ne mij-ne I Izan-gen, schatten IIwaard. waard. Vriend-schap I gij gij zijt zijt IIschatten

§§ 72. 72. De dactylus bestaat een arsis arsis gegeDe dactylus bestaat uit uit een De dactylus. De volgd door twee twee theses theses -— ~ heeft vroolijken, volgd door — ;~; hijhij heeft eeneen vroolijken, rasschen gang, gang, komt komt ook ookvermengd vermengd met metspondeën spondeën en en trotrorasschen chaeën voor, en en isisvaak vaakvan vaneeneen voorslagvoorzien, voorzien, doch doch chaeën voor, voorslag dan moeilijk teteonderscheiden onderscheiden van vaneen een jam bisch-anapestidan moeilijk jambisch-anapestisehe voetmaat. De De hexameter en de pentametm' zijn twee pentameter zijn en de sche voetmaat. uit dactylen dactylen samengestelde samengestelde versmaten. versmaten. (Zie 76.), (Zie §§ 75 75 en §§ 76.), Voorbeelden : Voorbeelden : Elsj en, lief liefI IElsEls- jen! jen!wat watIIis is Els- jen, Dat g'u zoo zooI vroeg I vroeg uit de I IveveDat g'u uit de

er ge- I beurd, I bemd, er gederscheurt? der- tjens II scheurt

105 ____

.......

...._,

.....,

.......

—

......

....-,

......,

pelt, 1 drupDat ge ge zoo II vroeg vroeg in den IIdauw, dauw, die er 1 in den die er Dat pelt?' vel- den den door door II hupSprin-gend en II zin- gend de 1I velLief Elsjen. EL-fen. Kate, Lief Ten Kate, '-' '-'

snoe-ven-de ii Dons, u het II hart hart in in de de!I schoenen '( Zonk I snoe-ven-de ree ? Spanje om II schuts aan een een II En-gel-sche II ree? Vraagt 11 Spanje bij Duins. De Slag Slag bij Bogaers, De •-■

Neder-lands I vlag. 1) 1) schit-tren-de II kleu-ren van II Neder-lands Gij I1 schit-tren-de Heye, Vlaggelied.

—

Geen II ne- veBeII dekt meer Geen I blin- kenkenDie 't II beek- je

—

duis-ter lig II duie-ter het veld ; I1 veld; de II kluister, de knelt. ~) meer meer II knelt. 2) Staring, Lentezang.

§ 73. 7:3. De anapest. De anapest is is 't tegenovergestelde De anapest De anapest. van den dactylus dactylus en bestaat be~taat dus dus uit uittwee tweelichte lichtelettergrepen lettergrepen van den '-'— '-'—. -.Ook Ookdeze dezevoet voetwordt wordt gevolgd gevolgddoor dooreen eenarsis, arsis, niet altijd alleen alleen gebruikt, gebruikt, maar maar dikwijls dikwijls vermengd vermengd met met niet altijd den rhythmus rhythmus iets vlugs vlugs en en iets ietswegwegjamben; jamben ;hij hij geeft geeft aan aan den sleepends. Voorbeelden:: sleepends. Voorbeelden -

In eeuw, IItoen toen MaMa- ri I1 a's heera's ver- heerIn d'd'eeuw, Nog d' aarbe- trad, be- schimschimtrad, 11in in beaar- II de de beBestond I1 er een man, wetnan, II van vande de ween gul, gul, IIen en PhiPhi-Ie Blij- moemoe- II dig dig en le

I1 lijkzoon I1 lijk- te te zoon ping en hoon, II I1 ping ver- gege- I ten, I reld reld verI mon mon gege- heehee- I ten. Tollens, Philemon. Tollens, Philemon.

te, ruisch- I te, Kan zijn II dat die sinds sinds Ilang lang Iniet niet meer meer ruischdat de de lier, lier,i die Kan het zijn kunnen 1) ook aldus, èoch minder don rhythmus, rhythmus, kunnen minder juist juist naar don aldus, Coch 1) Men Men zou zou ook 8candeeren scandeeren::

Gij vÏag• ron v';;'n van NeNe- II d-;-la~s der-lands vlag. trei.-de kï;ukleu- II;;;n Gi,j 8chitschit- II t;;I.-d'; 2) Geen neve- lig enz.1'1 lig duic-I dull:- Iter, ter, enz. 2) Idem. Idem. Geen ne- I Ive-

106 106 ••••■.,

Die sinds lang lang tot I totgeen geen harhar- Iten ten inindichtI dicht-muI mu-ziek zieksprak, sprak, Die sinds Weer op van verver-ruk-I ruk- king en II heWeer op eens eens II van ImeI-lust hemel- lust bruis-I bruis- I te, te, En ininstroo En stroomen-de I men-de galgal-Imenhet brak?? I menhet stil I zwijzwij- gen gen brak Da Jaren. Da Costa, Costa, VOj Viif en en twintig jaren. Met het Met hethoofd hoofd II in in ken, de wol- IIken, de wolde kol- I Iken, Den ken, Den voet voet II in de kolge- klots, klots, Staat bij gol- IIven ven gerots. Naakt een-I zaam I zaamdede., rots. Naakten en eenDa Costa, De bal'l'e Rots. Rots. Da Costa, De barre

amphibrachys bestaat § 74. De amphibrachys twee korte korte letterletterbestaat uit uit twee grepen, met een lange lange in in 't midden, .....- .....-, en met een —— en komt doorgaans andere voeten voeten voor. voor. doorgaans gemengd gemengd met andere In

ven en hoehoe- ven, ven, ven II en

ho-

in 't goed goed zijn zijn II te Moog 't te toetoe- ven, ven, te II zoo Geen plekzoo heihei- lig, Geen plekje geen vreed- zaam zaamII en en veivei- lig lig Zoo Zoo vreedals

Oost

of in West, West, of I Iin:

huis

kerk

of geenkluis, kluis, of I Igeen

II het best. het best.

't vreed-zaam huis. vreed-zaamI ITeTe- huis. Beets, Oost JVest, thuis thuisbest. best. Oost West,

•••■■•■

Ik heb heb ze ze IIzien zien bloeibloei- en enI Ibij bij 't uch- tend en. tend II ontont- gloei- en. Bilderdij k, De Rozen. Rozen. Bilderdijk, ren De jaOnt- varen snel en en II zoo vlug;; Zoo snel zoo vlug z'ons En zijn zijnz'ons I ontgle-den, den, En I ontglebe- den, den, Geen macht macht van ge- beGeen van II gemer IIterug. Roept z'imRoept z'im- mer te- rug. en Vreugd. Vreugd. Boxman, Deugd en

75. De hexameter. De De hexameter hexameter is is een een weinig weinig aan§ 75. gewende versmaat. versmaat. Men hem vooral vooral in vertalingen vertalingen en en gewende Men vindt vindt hem

107 107 b. v. v. Vosmaer Vosmaer (De (De Ilias Rias navolgingen van Grieksche Grieksche dichters, dichters, b. navolgingen Homeros ;; Londinias). Londinias). Ook Ook Dautzenberg Dautzenberg (De (De LandLandvan Horneros schreven in bouw) en en Van Van Beers Bp.ers (Begga; De De Bestedeling) Bestedeling) schreven bouw) hexameters. Het de maat maat van van 't antieke heldendicht heldendicht;; hexameters. Het isis de hij bestaat bestaat uit uit 66dactylen, dactylen,waarvan waarvandede6de 6desteeds steedsonvolledig onvolledig hij de kunnendoor doorspondeën spondeën is;; alle alle dactylen, dactylen, behalve behalve de de5de, 5 ,kunnen is De rust rust kan kanopop verschillendeplaatsen plaatsen vervangen worden. worden. De vervangen verschillende vallen. Men kan kan den den hexameter hexameteraldus aldusvoorstellen voorstellen: Men :

-t

s•-•,

I ----......" 2

;{ I ---

---4

Dronk-aard, II g\l die den gij die den Nocb om u II kloek met bet Noch om methet Nocb om in in II heim- 1\1 ke Noch om lij ke lIebt Ilebt gU gu den I moed, want

II blik van een blik van II Ieger ten ten le- ger Ilagen te te I la- gen I zoo zoo iets

II bond, maar het bet hond, maar II slr\lte strij- de I1 gaan de gaan met met de II scbUnt sellout u een

6 -

hart van van een I1 ree hebt, II bart II dosnas, dos- sen sen in 't II harhar-nas, II koen-ste A- II chai-ers, chai-ers, II doo·de· doo-de- lUk II nood-lot

't dan ook ook zeker 't Is dan 't breede AchaÏsche Achaïsche krijgskamp zeker verkieslijk in 't Elk zijn zijn geschenken geschenken te rooven, die u zou weerspraak ; zou tarten tarten met weerspraak Volkenverdervende vorst, nietswaardigen immers immers regeert gij. regeert gij. Anders, Atreide, het ware voor 't laatst, dat dat gij gij zulkeenenhoondeedt. zulk eenenhoondeedt. betuig u voorwaar, voorwaar, en krachtigen eede Doch eede bezweer bezweer ik ik 't't en met krachtigen Doch ik ik betuig Bij dien noch bladeren bladeren ooit ooit meer meer dien scepter, scepter, zoo zoo waar waar als als hij hij tak noch Voortbrengt, eens in in het hetbergland berglandsneed sneedvan vanden den Voortbrengt, sinds sinds men men hem hem eens [boomstam; [boomstam ; koper Nooit hij in in bloei, bloei, want want rondom rondom sneed sneed hem hem het koper Nooit meer meer staat hij Schors en weg; thans dragen zonen Achaia's Achaia's dragen de zonen en gebladerte weg; Rem de handen, handen, de de rechters rechtersbestemd bestemdter terbewaring bewaringder derwetten, wetten, Hem in de Naar de bestelling bestelling van van Zeus Zeus;; dit zij u een bezwering:: groote bezwering een groote dit zij Naar de Eenmaal de zonen Achilles, weer naar Achilles, zonen Achaia's weer Eenmaal smachten smachten de Allen uw hulp hulp blijft smart zij. zij. groot hunne hunne smart ijdel, hoe groot blijft ijdel, Allen te te zaam; en en uw zoo velen, Rektor, Als er zoo mannenverdelgenden Hektor, geveld door door den mannenverdelgenden Als er velen, geveld Sterven, rijt ge ge vergramd vergramd uw uw boezem boezem vanéén vanéén in in uw uw binnenst, binnenst, dan rijt Sterven, dan Daar man der Achaiërs. Achaiers. dappersten man Daar gij gij in 't den dappersten 't minst minst niet niet eerdet eerdet den aarde, Alzoo de Peleide scepter ter ter aarde, zijnen scepter Alzoo sprak en wierp zijnen sprak de Peleide en Kunstig zich neder. neder. en hij hij zette zich versierd, en Kunstig met nagels versierd, met goudene goudene nagels C. van Ilomeros. Ilomeros. De Ilias Ilias van Vosmaer, De C. Vosmaer,

108

§ 76. 76. De pentameter. De komt slechts slechts voor voor De pentameter. De pentameter komt een tweeregelige als tweede regel regel in in 't distichon, een tweeregelige strofe strofe als tweede die vooral voor voor elegieën, elegieën, epigrammen epigrammen en enxeniën xeniën(hekelende (hekelende die vooral De regels, regels, waarvan waarvan de de eerste eerste puntdichten) gebezigd wordt. wordt. De puntdichten) gebezigd altijd een hexameter hexameter is, is, rijmen rij men doorgaans doorgaans niet. De pentapentaaltijd een niet. De meter bestaat uit uit 2 2dactylen dactylenofof2 spondeën 2 spondeën en eneen eentoontoonmeter bestaat heffing, dactylen en en een eentoonheffing: toonheffing: heffing, gevolgd gevolgd door door weer weer 2 dactylen - "-'"- ' - " II - " - "- '-'" I IIn den Nederlandsehen Spectator Spectator verschenen verschenen indertijd indertijdnog nog den Nederlandschen al disticha, waarvan waarvan we we hier hiel'een eenproeve proeveovernemen overnemen;; 't al disticha, andere eerste strofe strofe van van een een xenie xenie van van andere voorbeeld voorbeeldisis de de eerste Dautzenberg. I

't Gaat Zijt

■-•■••

vanden den I Imensch menseh meI met den den II koers koers van gij vraagd en ge-I Iwild, wild, gij gege- II vraagd en ge-

Zelfs is I so- tidi- I Iteit teit li- di't Schreeu-wen der zen bebe-I Ihoedt hoedt der II dwadwa- zen 'tSchreeu-wen

·1_ I

'-""'

'-'"

'-'" "-'"

I-

als met II dien pa- II pie· reil ter ter I IBeur-ze; Beur-ze; als met diender der papie- ren 1I sl\jprijs; st1j-gen,1 gendbe-I be- I weegt weegt zich zichuw uw II prUs;

11II

voor 01'- gang gang I nauw eisctHe, voor uw uwIopnauw eon een verver- II eisch-te, Ilangvooreen wed'-lijk banban- IIkroet. kroet. langvooreen Izeed'-lijk

Xenie. ~

Trotsche gege- II berg- ten zijn z\jn II imim- mer merhet hetI voor-werp I voor-werp II alIer bebe-I Iwon-dring, won-dring, al- ler Tro - t- sche Had men ze ze I look naI I141blj- I1 nooit ven gege- IIzien. zien. zijn II Icle- ven Had men ook van na nooit in ziJn

§ 77. 77. Sommige Sommige dichters schreven ininzoogenoemde zoogenoemde vrije dichters schreven verzen; hielden ze ze zich zich niet niet aan aan een eenbepaalde bepaalde versversverzen ; daarin daarin hielden maat, zoodat zoodat 't gedicht soms veel van van proza proza krijgt krijgt;; door door de de soms veel woordschikking, door kernachtige kernachtige aanvangsaanvangs- of ofslotslotwoordschikking, vooral vooral door woorden deafdeeling afdeeling in in versregels, versregels, ontstaat ontstaat echter echter een een woorden bij de eigenaardig afwisselend rhythmus. Geheel iets iets anders anders zijn zijn eigenaardig afwisselend rhythmus. Geheel de kreupelverzen, waarin onbewust of ofopzettelijk opzettelijk metrum metrum waarin onbewust en rhythmus rhythmus zijn zijnverwaarloosd verwaarloosd;; alleen alleen in in 't komisch komisch genre is dit te verdedigen. verdedigen. In Inde de gedichten gedichtenvan vanden den "Schoolmeester", „Schoolmeester", bij bij, Brederoo Langendijk, zal zal men menererovervloedig overvloedigvoorbeelden voorbeelden Brederoo en Langendijk, van vinden. „Vrije "Vrije verzen" verzen" schreven schreveno.a. o.a.: :Van VanBeers Beers:: „"Licht"; Licht" ; Vosmaer: „Niet ongedeerd," "Zondagmorgen „Zondagrnorgenaan aanhet hetstrand", strand" en , Yosmaer : "Niet

109 109

't't liaapt Raapt al kogels. al kogels. (2 (2 Aug. Aug. 1870.) 1870.)

spel De vorsten De vorsten spelen 't't hooge hooge spel 't't Plundrende, volken vermoordende spel. Plundrende, volkenvermoordende spel. Waar 't't krijt gekozen is, wordt al krijt gekozen is, wordt Wat oogst oogst beloofde beloofde weggemaaid;; Groen Groen weggemaaid 't 't Rinderlaagbiedende Hinderlaagbiedende struikgewas struikgewas En ·t geveld;; 't breedgekruinde hout geveld Bloemrijke nijvere hoeven hoeven geslecht geslecht;; Bloemrijke villa's villa's en nijvere En vóór den den oorlog oorlog En v6ór Is reeds het het schoone schoone land landgeschonden, geschonden, Is reeds Natuur verkracht. verkracht. Dan woedt de krijg krijg op op 't leeggevluchte land. Dan woedt vrede wedijverend, wedijverend, Volken, Volken, in vrede en verstand, verstand, Vrienden Vrienden door door kunst en -— Vrienden weer na de de bedwelming bedwelming — Vrienden weer Storten, waanzinnigen, waanzinnigen, Opgezweept verdwaasd Opgezweept en verdwaasd en bedrog, bedrog, Door Door heerschersgeweld en lijf. Elkander op het lijf. Elkander op Trompetten en en trommen trommen verdooven verdooven 't gevoel; De vuige deern, deern, De glorie, vuige Meestbiedenden, meest bloedoffrenden bloedoffrenden veil, veil, Meestbiedenden, de beestlijke beestlijke tochten. tochten. Viert de Uit bloedroes bloedroes en en kruitwalna kruitwalm ontwakend, ontwakend, Riet één één de dezegevierende zegevierende! Heet !

Versplinterd Ligt het het vernuftige vernuftige moordtuig; moordtuig; Des vredes vredes werk verwoest; verwoest; verminkt verminkt Des duizenden; De duizenden; Wee! wee! wee! wee! wee! over over der der duizenden duizenden Wee! Kinderen, vrouwen vrouwen en en ouders. ouders. Kinderen, ginds raapt raaptwelbewaakt, welbewaakt, En ginds Ret keizerskind keizerskind van van 't slagveld Het kogels spelend spelend op Wat kogels op...• .... lacht. En lacht.

110 110 lIl. HET HET

RIJM.

78. Het eindrijm. Twee Twee versregels versregels rijmen, rijmen, indien indien de de § 78. tweeklank en en de de sluitmedeklinkers sluitmedeklinkers van van de de laatste laatste klinker of tweeklank klinker toonheffing bij bij beide beide dezelfde dezelfde zijn zijn;; bovendien bovendien moeten moeten de de toonheffing dalingen die op de de laatste laatste arsis arsisvolgen, volgen, geheel geheel overeenovereendalingen die nog op Men onderscheidt onderscheidt mannelijk komen. Men rijm: glans glans komen. mannelijk of staand rijm: vrouwelijk of - krans; k r a n s; verschijnt ver s c h ij n t — - ver d w ij n t; vrouwelijk — verdwijnt; 0 ren -—ver lor en; treuren t reu ren — slepend rijm: rijm:geb geboren verloren; geb e ure n; krachtig kr ach tig— - machtig; m ach tig;en en glijdend rijm: gebeuren; onmetelijk - onvergetelijk; onmetelijk — onvergetelijk, bekrachtiging bekrachtiging -— ma c h tig ing. volgen op de de rijmende rijmende letleteerste volgen machtigin g. Bij 't eerste bij 't tergrepen geen theses theses;; bij bij 't tweede tweede telkens telkens een een en bij tergrepen geen derde twee. Onzuiver heet 't rijm, als de de klinker klinker of of de de rijm, als derde twee. sluitmedeklinkers van de betoonde lettergreep niet volkomen sluitmedeklinkers van betoonde lettergreep niet volkomen ts - — gek n ers; ttoorts oor t s — overeenstemmen: s c her overeenstemmen: scherts gekners; oor s c h; berouwen b e rou wen — - klauwen; k I a uwe n;wijs w ij s— - bijb ijM Moorsch; tijds; slank slank— - zang; zang;glans glans lands; enz.WanWan—- lands; enz. neer in de de eindlettergrepen eindlettergrepen der derversregels versregelsalleen alleendedeklinkers klinkers neer in assol1overeenkomen, men van van assonnem'end assonneerend rijm, rijm, assonovereenkomen, spreekt spreekt men nance, b.v. e ven -—vel en; loop I0 0 P— - koor k 0 0 I' —stoot; st oot; b.v.I leven velen; tehuis - geluid. tehuis — Op verschillende wijzen verzen door door 't't rijm rijm Op verschillende wijzen worden worden de verzen verbonden. 't Getuigt van de de virtuositeit, virtuositeit, de de kunstvaardigkunstvaardigGetuigt van de taal, taal, heid van den den dichter, .dichter,van vanzijn zijnmeesterschap meesterschap over over de heid van zoo hij om ommaat maatofofrijm rijmtottot geen zoogenoemdestoplappen stoplappen zoo hij geen zoogenoemde zijn toevlucht behoeft nemen en en 't't vers bouw vers noch noch in in bouw zijn toevlucht behoett te te nemen noch in gedachte gedachte eenige eenigegewrongenheid gewrongenheid ofofgezochtheid gezochtheid noch in verraadt. Soms rijmen rijmen niet niet slechts slechtsde delaatste laatstelettergrepen, lettergrepen, verraadt. Soms maar ook andere, in 't midden of aan 't begin van 't begin van den regel. 't midden of maar ook andere, §§ 79. Hier volgen enkele enkele voorbeelden voorbeelden van de meest meest Hier volgen van de

111 voorkomende rijmverbindingen. rijmverbindingen. De gelijke rijmklanken duiden. duiden wij door door dezelfde dezelfde letter aan. aan. wij

1) het gepaarde gepaarde rijm. a a b b. I) Nog hield hield het het schrikkIlijk schrikk'lijk pleit van van dwang dwang en en vrijheid aan, droeg der der vad'ren vad'ren erf erf de deSpaansche Spaanschelegervaan legervaan Nog droeg En dronk dronk om om strijd strijd het bloed bloed van van landzaat landzaat en en van van vreemden;. vreemden,. En kneuzende oorlogsvracht oorlogsvracht doorploegde doorploegde Vlaand'rens Vlaand'rens beemden beemden De kneuzende Neerlands weeke weeke grond grond hijgde hijgde onder onder 't wee. 't wicht wicht van wee. En Neerlands Tollens, Overwintering. Overwintering‘

2) gekruiste rijm. rijm. a b a b. 2) het gekruiste Wij vliegen, warm warm gedost, Wij vogels vliegen, Gerust van op tak; tak ; van tak op De hemel schaft schaft ons ons drank drank en en kost, De hemel De hemel is ons ons dak. De hemel Vondel, Wildzang. Wildzang.

3) het omarmend rijm. rijm. a b b a. het omarmend 't Is zwaar te doen, doen, en en ras ras vergeten, vergeten, Is zwaar Al wat gij gij goeds goeds voor voor 't oog der wereld wereld doet, oog der Al wat Maar terwijl zij zij 't merkt, Maar struikelt struikelt eens, terwijl merkt, uw voet, 't Is ras gedaan, gedaan, maar maar nooit nooit vergeten. vergeten. Is ras

4) gebroken rijm. abc 4) het gebroken a b c b. Het scheepsvolk lichtte de de ankers ankers Het scheepsvolk En een kreet kreet van van heil; hell; En hief een Het schip schoot schoot door door de golven, golven, Het schip De zeewind zong zong in 't zeil. De zeewind R. Loveling, Het Huisjen in de duinen. duinen, in de R. Loveling,

5) 8lagrijm. Dezelfde rijmklank wordt verscheiden 5) het het slagrijm. wordt verscheiden malen herhaald. zijn in §§ 33, zijn, herlaaald. Zie 'Lie ook Bilderdijk's "Winter" „Winter" in Uitvaart, enz. Uitvaart, Wij leven vrij, wij wij leven leven blij leven vrij, Op dierbren grond; Op Neerlands dierbren grond Ontworsteld Ontworsteld aan aan de slavernij Zijn door eendracht eendracht groot groot en en vrij. vrij. Zijn wij wij door

112 412 Hier duldt de de grond grond geen geen dwinglandij, dwinglandü, Hier Vrijheid eeuwen eeuwen stoni! Waar Vrijheid stonl! Mr. Brandtvan vanCabAu. Cablu. Mr. J. Brandt

'6) middenrijm. f6) het middenrijm. glij 1en en snijden door 't ijijs, s, Zij rijden en g101en En ijlen en zeilen het spiegelpad spiegel pad grijs, grij s, haar vooruit vooruit met met een eenzwierenden zwierendenzwaai, zwafti, Hij snort snort haar En vangt vangt haar haar weer weer op op met meteen eenkrassenden krassenden draai. draai. En

Zij wiegen en vliegen het baantje baantje ten ten end', end', En zwenken zwenken op de tent; tent; En op eens eens van van het het ijs ijs in in de leggen reis reis aan aan Zij klinken en leggen Llinken en drinken en En u'aaien de baan. baan. waaien en zu'aaien zwaaien opnieuw opnieuw langs langs de Tollens, De op 't't ijs. Os. De liefde op

7) het dubbelrijrn. dubbelrijm. 1). Iemand, die op de de grammaire grammaire niet nietzoo zoo bijzonder bijzonder gevat gevat is, die op Zal raden, dal dat poes de vocatief van van kat is. kat is. de vocatief Zal niet niet licht raden, De Schoolmeester. De Schoolmeester. En moge, als de vrienden vrienden niet niet wonder wonder 'l'el'ra.~t verrast Zijll, En moge, als de Mijn zotheid geen geen kwast Z{jll. zOn. Mijn hoogheid hoogheid geen geen prins prins en en jou zotheid De St-Nicolaasavond. De St-Nicolaasavond. De Génestet, De 8) vool'l'ijm. voorrijm. Uuischellde schitt'rende zalen, zalen, wanden en schitt'rende Ruischende wftnden Bruisende bekers ramm'lende schalen, schalen, bekers en rammlende 1) Vele men bij bij de de Rederijkers Rederijkers(§(§ 80) 80) in in hun hunzoogenoemde zoo genoemde Vele voorbeelden voorbeelden vindt vindt men (1533-1599) in zijn zijn „Pegasides "PegasidesPleyn Pleynofte ofte "dobbelsteerten" o.a.bi,j bij Houwaert Houwaert (1533-1599) „dobbelsteerten":: o.a. -den Lusthof der derMaechden" Maechden"(§(§103) 103) :: tden Lusthof Wilt dan in desen desen pleyn pleyn der der deuchden deuchden wandelen, Wilt dan Daar zalleeren zeedbaerofficiën, officiën, Daar ick uu zal leeren zeedbaer En vreuchden handelen mot vreuchden En wilt hier in 't ghemeyn met De bloemkens van goeder goeder conditiën. conditiën, De zoete zoete bloemkens Ende voor u eerste eerste exercitiën, exercitiëu, Ende voor violetten van ootmoedicheyt, Zoo ootmoedicheyt, Zoo pluct hier violetten En leliën zonder zonder vitiën, vitiën, (d. (d. i.i. ondeugden) ondeugden) En zuiver leliën wijze voorhoedich'yt, Penseekens voorhoedicheyt, Penseekens van wijze Met kersoukens van van rijper rijper vroedicheyt, vroedicheyt, Met kersoukens Die voor schoon schoon sonneschijn ontpluickende

113 lJ3lin7c,nde toortsen toortsen in flonk'rend flonk'rend kristal, kristal, Blink(nde Klinkende kelken kelken en en jubelgeschal! jubelgeschal ! Klinkende Schaat'rende buien buien van van lachen lachen en en zingen, zingen, Schaaerende Klaat'rende stroomen en kurken kurken aan aan 't 't springen; Klaaerende Spreien van 1,an dons dons voor voor het uitgerekt uitgerekt lijf; lijf; Spreien neien van vrinden vrinden in 't verblijf. 't zalig verblijf. 1?eien

De Génestet, Génestet, hpikuristisch jeestgezang. Epilcuristisch feestgezang.

§ 80. 80. Er Er bestaan bestaan nog nog vele veleandere andererijmverbindingen rijmverbindingen ; vaak vaak echter kunstgekunsteldheid gekunsteldheid geworden geworden en ende depoëzie poëzie echter isis dedekunst zoeken. Daarvan Daarvanleveren leverenons onsvooral vooraldedeRederijkers Rederijkers ver te zoeken. de de uit de 15 en 16 eeuw bewijzen te over. Ze maakten en 16de eeuw bewijzen te over. 'Le maakten 15de uit de o.a. ketendichten, waarin elke volgende volgenderegel regel moest moest beginnen beginnen waarin elke met 'tzelfde 'tzelfde woord woord of met met 'tzelfde 'tzelfde rijm, rijm, als alswaarop waarop de ynet voorgaande eindigde eindigde;; kreef'dichten kreefdichten of retrograden, retrograden, die die even,.. evengoed van achter achter naar naar voren voren als alsomgekeerd omgekeerdgelezen gelezenworden worden;; goed van aldichten, waarbij woord van van den deneenen eenenregel regel rijmde rijmde waarbij elk elk woord den volgenden regél; echo's, waarvan met 't onderstaande in in den volgenden regel ; Vondel's Gesprek op 't graf' van wijlen wijlen den den Heer graf van Ileer Johan Johan Gesprek op van Oldenbarneveld een voorbeeld is: is: een voorbeeld Wat zal zal men men Barneveld, Barneveld, die die 't zocht af af te te keeren? keeren? 't juk juk zocht Eeren! Wat wordt de de Dwingeland, Dwingeland, die recht tetemachtig machtigwas was? Wat wordt die tt recht ? Ailch! Agch!

Zie ook §§ 85—§ 85-§ 88, 88,waar waarnog nogenkele enkeledichtvormen dichtvormenbesprobesproZie ook ken worden. Een Eenvoorbeeld voorbeeld van vanketendicht ketendichtenenretrograde retrograde ken worden. te gelijk gelijk vinden vinden we we bij bij Anna Anna Bijns: Bijns: Retarnelijc u, schepper schepper alrnachtich, almachtich, ic u, Betamelijc vreese ic Warachlich woort, gheboren gheboren lichameliJe eeuwich woort, lichamelOc ; Warachtich eeuwich Rlarnelfjc ghecroont onsachtich, onsachtich, Blamelijc ghegeesselt, ghecroont ons, verlosser verlosser namelije Ghedachtig namelijc weest ons, Ghedachtzq weest

§ 81. 81. Ofschoon 't rijm welluidendheid en schoonrijm de de welluidendheid en de schoonbeid van vorm vorm verhoogen, verhoogen, en en den den indruk indruk van van 't gedicht held van gedicht 88

114 114 sterker, blijvender sterker, blijvender maken maken kan, kan, is is 't toch geen noodzakelijk noodzakelijk toch geen vereischte; immers de de klankschoonheid klankschoonheid van een vers vers hangt hangt vereischte; immers van een niet alleen af van van de de einden einden der der regels, regels, maar maar van van de de melomeloniet alleen dische schikking van van alle alle woorden. woorden. In In 't't rijm de .poëzie poëzie dische schikking rijm ligt de niet, het maakt maakt geen geen prozaische prozaïsche gedachte gedachte tot tot poëzie. poëzie. Sedert Sedert niet, het de 't laatst del' 18de 18 eeuw hebben vele vele dichters, dichters, op op 't voetspoor laatst der eeuw hebben van Duitschers als Klopstock Klopstock e.a., e.a., rijmlooze rijmlooze verzen verzen gemaakt. gemaakt. van Duitschers de rijmkunstenaars rijmkllnstenaal's van van zijn zijn tijd tijd veel vee} Bellamy wekte bij bij de Bellamy o.a. o.a. wekte ergernis door verzen verzen als als:: De Rijmers;; Aan Aan de deLente Lente; j Het Het ergernis door De Rijmers onweder, Vele gedichten, gedichten, vooral vooralhekeldichten hekeldichtenen endrama's drama's onweder, e.a. e.a. Vele zijn in zoogenoemde zoogenoemde blanke, metrische verzen zijn in blanke, metrische verzen of accentverzen geschreven, b.v. b.v. in inrijmlooze l'ijmlooze vijfvoetige vijfvoetigejamben jamben;; ook ook verzen geschreven, de gedichten gedichten in in antieke antieke ofofininvrije vrijeversmaat versmaatzijn zijndoorgaans doorgaans rijmloos, vertalingen of of navolgingen navolgingen der der rijmloos, blank; blank ; evenzoo evenzoo vele vele vertalingen oudgermaansche poëzie, b.v. b.v. Staring Staring:: Odins Helavaart, Het Het oudgermaansche poëzie, Odins Helavaart, weefgezang der der Walkyren Walkyren; j Emants: Etnants : Godenschemering Godenschemering (§(§ 82.), Een fraai fraai voorbeeld voorbeeld van van accent-vers in:: accent-vers vinden vinden we in Als deinende zee zee is is het hetleven leven:: Als de deinende Steeds rusteloos wentelt en en stuwt stuwt Steeds rusteloos Nu de vloed vloed dan dan de de ebbe ebbe der der wereld wereld Nu de Golf golf, als geslacht geslacht op op geslacht. geslacht .. Golf op op golf, Zoek niet naar naar de debronnen bronnendier dierwaatren,, WllIatren,. Zoek el' er niet Of veer, die die het het alles alles beweegt; beweegt; Of de de veer, De verschijnselen, nooit de de verklaring, verklaring, De verschbnselen, schamelen oogst. oogst. Zijn denker ten schamelen Zijn den den denker C. Vosmaer, Vogels diversepluimage: pluimage,. C. Vosmaer, Vogels van diverse

§ 82. Over de assonnance en de de alliteratie Over de alliteratie spraken spraken we § 22. Over de laatste volge hiel' nog eenenkel enkel reeds in reeds in § 22. Over de laatste volge hier nog een woord; in in dedeoudgermaansche oudgermaansche poëzie poëzie vindt vindt rnen men geen geeneindeindwoord; rijm. In In 't Hildebrandslied, Hildebrandslied, uit de Sste en ininden den1-16Hêrijm. 8ste eeuw, eeuw, en liand, uit gde, worden worden de de regels regelsverbonden verbonden door door stafrijm Hand, uit de 9de, stafrijm alliteratie; de de meest meest betoonde betoonde lettergrepen lettergrepen beginnen beginnen met met. of alliteratie; de de 10 eeuw komt 't einddenzelfden medeklinker. Sedert denzelfden medeklinker. de 10de eeuw komt

115 115

rijm meer meer algemeen algemeen iningebruik gebruik en enwordt wordt de dealliteratie alliteratie — rijm behalve in reproducties reproducties en in in navolgingen navolgingen van vanoudgermaanoudgermaanbehalve poëzie ----verdrongen verdrongendoor door 't eindrijm. Vaak Vaak wenden sche poëzie sche echter ook ook nieuwere nieuwere schrijvers schrijvers — - in in proza prozazoowel zoowel als als in in echter hunstijl stijleen eeneigenaardige eigenaardige - stafrijm stafrijmaan, aan,waardoor waardoorzezehun poëzie — kracht weten geven. (Zie (Zie ook ook de de voorbeelden voorbeelden in §§22.) 22.) kracht weten te geven. Zoo deed dwaze, met met mijn mijndichterdroom, dichterdroom, Zoo deed ik, dwaze, Mijn leven leende ik a,an aan de de lieve lieve pop. pop. Mijn leven leende De pop. H. Swarth, H. Swarth, De

Maar is om lief, lief, om om lijf, lijf, om om leven, leven, Maar is om Om om zoon zoon van van vaders vaders naam, naam, Om kind, kind, om Zoo veel, op veer na, te geven geven op veer na, niet te Zooveel, Als om een een glorierijke glorierijke faam, faam, Als om Zoo met uu rijde, rijde, Zoo gun gun mij, mij, dat dat ik met Door door heet, heet, Door koud, koud, door En voer voer mij mij bij bij 't rapier op op zijde, zijde, Waar gij treedt. treedt. Waar dat gij Hooft, Klachte der Prinses van van Oranje Oranje over over der Prinses het oorlog voor voor 's-Hertogenbosch. 's-Hertogenbosch. het oorlog 't Was feest in Haraldsheim, Haraidsheim, de de hechte hechte burg burg; Was feest ; Held Haraid huwde huwde Hilda, Hilda, 't Koningskind, Held Harald De jonkvrouw. . . . . . . . . De blonde jonkvrouw Want Haraid was was de de liev'ling liev'ling van van zijn zijn volk, volk, Want Harald Zijn barden lied, lied, Zijn heldenmoed heldenmoed bezong bezong der der barden De hem om om zijne zijne schoonheid, schoonheid, De maagden maagden minden hem De om zijn zijn steeds steeds standvast'ge standvast'ge trouw, trouw, De mannen mannen om Die dan 't't hout sterkste stammen. stammen. hout der sterkste Die hechter hechter hield hield dan H. G. G. Nederburgh, Nederburgh, Twee Rozen. Ned. Twee Rozen. Ned. Spectator, Spectator, H.

§§ 83. 83. Ook van 't't dagelijksch dagelijksch leven leven vinden vinden we Ook in in de de taal van tal van allitereerende allitereerende uitdrukkingen: uitdrukkingen: iemand tal van iemandheeft heeftkin kindd noch r a a i j hij hij verlaat verlaat hhuis u i s en en hhof enha h avve; e j we we nochkkraai; of en bekijken van t en en bekijkenhem hem vantop t o ptottottee t e n, e n,slaan slaanhem hembon bont bblauw, I a u w, zonder zonder b Iblikken i k k e Dof z e D, w i 11 e n s en eD of blo blozen, willens

116 116 wet e n s; we deelen lief I i e fen enleed; lee d;dwalen dwalen door door wee weerI' wetens; en wind, win d, door door bosschen bos s c hen en beemden; b e e m den ; vroom v I' oom en eH en e n, en laten v roe dvreezen vreezen we we Ilisten i s tennoch noch lag I a gen, laten taal t aa1 vroed we1 tee ken van ons ons hooren hooren;; we zitten warm war m en en wel noch teeken thuis te praten over koe tj en kal fj es; sommigen ko etj es en k alfj es; sommigen thuis te praten over zwo e gen en zweeten zw eet e n voor voor hun hun dagelijksch moeten zwoegen moeten tot het hun ggroen ros sen, het hun roe n n, tot e n en rosse brood, anderen rrijij dden geele 1voor voordedeoogen oogenwordt wordten enbrengen brengen de degeheele geheele stad stad en ge in rep en roe r. In 't voorbijgaan vestigen we hier de de vestigen we in r e p en r o e r. In ook op op vele vele rijmende rijmende uitdrukkingen die de die in in de aandacht ook gewone spreektaal spreektaal in in zwang zijn. spreken van van:: houw hou W zijn. We spreken gewone en tI' 0 U w, wijd wij d en en zij d, ggrauwen r a uwe n en en sn a uwe n, snauwen, zijd, en trouw, rrecht e c h t en en slecht, s 1 e c h t,hoog h oogen en droog, d I' oog, steen s tee nen en been b een klagen, c h I' ij ven en en w I' ij ven, h a n del en en wanw a nhandel wrijven, klagen,s schrijven del, beter blot') blo Ó man dan dan doe) d 0 Ó man, man, gissen gis sendoet doet del, beter mis sen, in in nood n 0 0 den endood d 0 0 dgetrouw, getrouw, schot s c hot en en lot, lot, missen, wijntje en enz. en plassen; plassen; enz. en trijntje, trijntje, wasschen en

IV. DES T R 0 F E. DE STROFE.

§ 84. De strofe. Twee of meer meer versregels versregels die die naar den Twee of De strofe. ook naar den inhoud, een afgesloten vorm en (meestal) en (meestal) ook naar den inhoud, een afgesloten geheel uitmaken, noemt men men strofe. Bij die voor Bij gedichten die geheel uitmaken, den zang bestemd men doorgaans van couplet doorgaans van bestemd zijn, zijn, spreekt spreekt men (letterlijk 2-regelige strofe). Ook in den den strofenbouw strofenbouw isis veel strofe). Ook merken. Werken van van grooteren verschil grooteren omvang, meest verschil op op te te merken. zooals Tollens' epische, dramatische gedichten, gedichten, zooals epische, didactische didactische en dramatische Overwintering, Buitenleven, Bilderdijk's Buitenleven, Overwintering,Klam Klara en en Ewoud, Bildel'dijk's zijn strofen afgescheiden. worden verdeeld verdeeld afgescheiden. De De strofèll strofen worden zijn niet niet in strofen naar 't regels. Men van 22 tot aantal regels. Men vindt vindt er van tot 14 14 regels, regels, 't aantal zelden is 't aantal grooter. Van de twee-regelige strofe, Van de grooter. twee-regelige aantal strofe, 't zelden

'117 147 waartoe ook ook 't distichon (§ (§ 76) behoort, o.a. Beets Beets ons ons behoort, geeft o.a. Janszen" :: een yoorbeeld in in 't bekende "Jan „Jan Janszen" een voorbeeld "Eer brengt een een arme arme vader vader met met vrengd' zes kind'ren groot, „Eer brengt zijn nood. nood. Dan Dan dat zes rijke kind'ren hem koest'ren in zijn

Om eentonigheid en en eenvormigheid eenvormigheid te te voorkotnen, voorkomen, laat laat Om eentonigheid de dichter somtijds somtijds langere langere en en kortere kortere strofen strofen en endaarin daarin de dichter langere en kortere kortere regels regelselkaar elkaarafwisselen. afwisselen.Voorbeelden Voorbeelden langere en vinden we inindedecantaten cantaten(§(§106) 106); DaCosta Costa: barre vinden we ; ininDa : De De barre Rots; des Atnorie Amorie van van der derHoeven Hoeven:: De Maasstroom ; De Maasstroont A. des Rots ; A. Tollens: handschoen,.; .T. Th.v.v. Rijswijck Rijswijck:: De J. Th. De Torenbrand; Torenbrand; s : De De handschoen Staring Kameleon;; De iedereen;; LedeStaring :: lIet Het Kameleon De Génestet: Aan iedereen ganck: Gent, enz. ganck : Aan Gent, In 't bijzonder moeten we we hier hierenkele enkelekunstige kunstige strofenstrofenbijzonder moeten vormen als als:: referein, terzine, sonnet, sonnet, vermelden. referein, terzine, § 85. Het referein. In vele romances, romances, balladen balladen en en andere andere Het referein. In vele liederen zang bestemd, bestemd, vindt vindt men men aan aan 't eind eind van liederen voor voor den den zang iedere strofe één één ofofmeer meerregels regelsherhaald, herhaald,die diedikwijls dikwijls de de iedere strofe uitdrukken, en en bij bij 't zingen hoofdgedachte van 't vers zingen in hoofdgedachte van vers uitdrukken, koor aangeheven worden. worden. Die Die terugkeerende terugkeerende regels regels noemt noemt koor aangeheven de eeuw, men 't referein. De liederboeken uit de de 17 eeuw, Starter's Starter's De liederboeken 1.7de Friesche Lusthof, Brederoo's BoC/,tig, AmOUl'eus en AanBoertig, Amoureus Friesche Lusthof, dachtig Groot-Liedboek Groot-Liedboek e.a., en ook die uit later tijd, tijd, bevatbevate.a., en ook die uit later te over. over. Trouwens Trouwensmen menhoort hoortererop opde de straat. straat. voorbeelden te ten voorbeelden We noemen hier hiernog, nog,behalve behalveonze onzevolksliederen, volksliederen,Heye Heye:: We noemen Zee, Een EenMan Maneen een Man Man — - eenWoord een "H'oordeenWoord, een Woord, e. e. v. aa;; Naar Zee, Potgieter : Oranjeliedje, De Senator, Een wonder nieuwe De Senator, wonder is de nieutve Potgieter : Beurs; Vondel: 't lied boersche paar" paar" uit uitde de Geboortelied van van "het „het boersche klok van Willem Willem11; 11; Multatuli: van Saidjah Saidjah den den Javaan Javaan Multatuli : Lied van klok van "Ik weet niet niet waar waarikiksterven stervenzal" zal"; 8nellaert:: Vlaanderen; „Ik weet ; Snellaert Vlaanderen; De Cort:: In Vlaamsch; Guido Gezelle:: Hoort, Hoort, 1-11 Vlaanderen Vlaanderen Vlaamsch; Guido Gezelle De Cort Gewijde Klok; J. Th. van Rijswijck: Politieke Refereinen. J. Th. van Rijswijck : Gewijde Klok ; Refereinen. Een paar andere anderevoorbeelden voorbeeldenzijn zijn:: Fen paar

118 GEVONDEN.

Een bloem stond stond op de de dorre dorre hei, hei, Een bloem Zoo Zoo eenzaam. Een vlinder darteld' darteld' op de de wei wei Een vlinder En zweefde, om de prille prille Mei Mei En zweefde, om wat wat de en deed deed opengaan, opengaan, Deed Deed spruiten en En kuste kuste bloem bloem en enbloesemblaan bloesemblaan!! bloempje van hei Maar 't arme arme bloempje van de hei verlaten staan, staan, Bleef Bleef treurend treurend en verlaten Zoo Zoo eenzaam. Een dwaalde langs de de hei, hei, Een dichter dwaalde Zoo Zoo eenzaam. Hij zag het rijke rijke veldlivrei veldlivrei Hij zag Der bonte bloemen bloemen op de de wei wei Der bonte En 't dart'len van vlinder aan aan .... van den vlinder En is in inhaast haastvoorbijgegaan voorbijgegaan!! En is Maar bloempje van van de de heij hei] Maar bij bij het bloempje stil verrukken verrukken staan, staan, Bleef Bleef hij hij in stil Zoo Zoo eenzaam. IJDELE HULP. IJDELE HULP.

Als Als u 't geluck geluck toelacht, En niet hoeft hoeft te te klagen, klagen, En ghy niet ghy hoogh hoogh geacht geacht Dan Dan wordt ghy Van en van van Maghen Maghen ;; Van Vrienden en eens wend, wend, Maer Maer zoo zoo dat dat rad eens En d'Hemel uu verlienden verlienden En d'Hemel Het alderminst elend, elend, Het alderminst Adieu van Vrienden Vrienden!! Adieu dan, dan, hulp van Van die u roem, roem, uu eer, eer, Van die U deughd, u wetenschappen, U deughd, Verhieven soo seer seer Verhieven eerst soo Tot lofs lofs verheven verheven trappen, trappen, Wordt ghy soo soo afgemaeld afgemaeld Wordt ghy Dat het nau nau slimmer slimmer diende diende;; Dat het Ach! voorspoed faelt, faelt, Ach ! als als u voorspoed van Vrienden Vrienden!! Adieu dan, hulp van Adieu dan,

119 119 Men dan nauwlijks nauwlijks een een;; Men vind vind dan Dus des noods noods bedroeven bedroeven Dus is des AUeenigh de toetsteen, toetsteen, Alleenigh de Om op te te proeven proeven;; Om vrienden vrienden op Dan men door door die bril bril Dan siet siet men Hoe sy haer haer vriendschap vriendschap mienden mienden;; Hoe sy Ach! wil, Ach ! als 't geluck niet niet wil, Adieu dan, hulp hulp van van Vrienden Vrienden!! Adieu dan, Dus zyn staet, staet, Dus yeder yeder stel stel zyn Syn handel en leven, Syn handel en syn leven, Dat hij na na vrienden vrienden baet, baet, Dat hij Geensins geven. Geensins behoeft behoeft te geven. Elck help sich sich soo soo hy hy mach, mach, Elck help Dat's het iende iende: Dat's beter beter op op het Want komt ghy met met beklagh, beklagh, Want komt Adieu dan, hulp van van Vrienden Vrienden!! Adieu dan, Starter, Friesche Friesche Lusthof.

Iets anders is is 't referein of de Fransche Iets anders Fransche refereinballade refereinballade de de 16 eeuw. eeuw. Matthijs Matthijs de de van de rederijkers rederijkers der der 15 van de 1.5de en en 16de zijn Konst van Rhetoriken Rhetoriken ook voor deCasteleyn stelde in in zijn Casteleyn stelde ook voor hij en en o.a. o.a. Anna Anna zen dichtvorm dichtvorm de de bijzondere bijzondere regels regels vast; vast; hij zen Bijns dichtten dichtten tal tal van vanrefereinen, refereinen, „zoowel "zoowel in in 't vroede; als Bijns in 't amoureuse." eigenaardige in 't 80tte sotte en en in amoureuse." Behalve Behalve door eigenaardige l'ijmschikking onderscheiden zich deze gedichten vooral,doordoorrijmschikking onderscheiden zich deze gedichten vooral, dat de slotregel slotregel van van de de 1lete ste strofe, keervers, refrein of stok dat de genoemd, op op't van de de andere andere herhaald herhaald wordt, wordt, ook ook in genoemd, 't eind eind van de kortere laatste laatste strofe, strofe, envoi of opdracht geheeten. De de kortere geheeten. De zich gewoonlijk gewoonlijk aan aan 't slot van een een lyrisch lyrisch rederijker richtte rederijker richtte zich slot van gedicht tot tot den denbeschermheer beschermheerofofvoorzitter, voorzitter, den den Prins gedicht Prins van Kamer j; vandaar vandaar dat dat· hij hij ook ook als als 't vers ander de Kamer vers aan aan een ander was,dezen dezendaarin daarinaansprak aansprakals als„prince" "prince"ofof„princesse." "princesse." gewijd was, Vondel:: Schriftuerlyck SchriftuerlyckBruylofts BruyloftsReffereyn Reffereyn (1605), NieuwZie Vondel Nieutvjaarsliedt (1607), Oorlo/liedt (1607). Van A. Bijns zijn o.a. jaarsliedt Oorloiliedt (1607). Van A. Bijns zijn o.a. bekend die die op op den den stok stok:: "Och, schoon moet moet hij hij zijn, zijn, die die bekend „Och, hoe hoe schoon heeft geschapen geschapen!" "Eendobbel dobbeltonge tongeis isvermaledijd vermaledijd;"j" 't al heeft !" „Een

120 120 "Noch Rossem de beste van van tweet)" tween» „Noch schijnt schijnt Mel'tp.n Merten van van Rossem de beste M. Luther) Luther);; „Onghebonden "Onghebondenbest, best,weldich weldich(gelukkig) (gelukkig) (tegenover M. zoo vele andere andere kunstige kunstige vormen vormen man sonder wijf." wijf." Evenals Evenalszoovele man sonder hebben der jongere jongere generatie generatie ook ook 't'trefrein refreindoen doen hebben de de dichters der herleven, b.v. Pol de Mont (Refrein "Fladderende (Refrein van achten, achten, in in „Fladderende Kloos en vertalers van van Cyrano Vlinders") Vlinders") en en Kloos en andere vertalers Cyrano de de Bergerac's gerac's duel-ballade. De terzine. De § 86. De is een een drieregelige drieregeligestrofe strofe; de De terzine terzine is ; de vormen. regels, die gewoonlijk gewoonlijk uit uitvijfvoetige vijfvoetigejamben jambenbestaan, bestaan,vormen, regels, die voortgaande strofe de de voortgaande gekruiste gekruiste rijmen, rijt-nen,zoodat zoodatinin iedere iedere strofe eerste regel rijmt rijmt met metden denderden, derden, en ende detweede tweede met met den den eerste regel a, eersten den derden derden der dervolgende volgende strofe; strofe;aldus aldus:: aabba, eersten en den b c b, enz. Aan Aan 't slot vindt men men één die b, ccd d c, c, enz. slot vindt éért versregel die, met den tweeden tweeden der der laatste laatstestrofe stroferijmt. rijmt.Dante's Dante's Divina met den Commedia de vertalingen vertalingen daarvan daarvan door door Joan J oan Bohl, Bohl, Ten Ten Conmedia en en de ~ate. en Boeken Boekenzijn zijnininterzinen terzinengeschreven. gescht·even.Evenzoo Evenzoo PotPotKate en gelegenheid der der Dantefeesten Dantefeesten in in FloFlogieter's Florence, Florence ter gelegenheid rence in 1865 1865 edicht gedicht; Couperus' Een Dag van Weelde;. rence in ; Couperus' Een Dag Weelde V. Eeden's Eeden's Lied Lied van Schijn Schijn en en Wezen. V. Wezen. Door de eeuvege eeuw'ge stad stad der derklachte klachte; Door mij nab de de weg weg naar de ; Door weg naar naar 't eindloos-smartlijk diep diep;; Door mij mij de de weg mij de de weg . Door Door mij weg naar naar 't reddeloos geslachte. reddeloos geslachte. Gerechtigheid bewoog bewoog Hem Hem die die mij mij schiep schiep;; Gerechtigheid Hij, in wien wien hoogste hoogste Liefde Liefde en en Wijsheid Wijsheid paren, paren, Hij, die mij mij tetevoorschijn voorschijn riep. riep. De Almachte Almachte was De was 't, die waren:: V66r mij mij geen dingen, dingen, die die geschapen geschapen waren V66r Slechps 't eeuwge was. was. Ook Ook ik duur duur eeuwig eeuwig voort. voort. Slechts alle hoop, hoop, gij gij die die hier hier intreedt, intreedt,varen varen! Laat alle ! Opschrift van Poort der der Hel Hel;; naar Ten Ten Kate's Kate's Opschrift van de de Poort 3rle zang. vertaÜng,3,1e vertaling, het henen, henen, Langs dien geheimen geheimen weg weg 1) Langs 1) nu nu ging het 1) n.l. n.l. langs de de Lethe, Lethe, die naar Dante's Dante'd voorstelling voorstelling van van den den Louteringsberg, Louteringsberg. 1) néerstroomt en alle allezonden :zonden inet met zich zich voert voert ter ter Helle, Helle, waarin ze, ze, voor eeuwig eeuwig néetstroomt vergeten, verzinlien. verzinken. vergeten,

121 gemoet : Het lieve licht der der wereld wereld te te gemoet: Het lieve Het denken zelfs zelfs aan was verdwenen. Het denken aan ruste was

Wij stegen -— hij 1)1) voorop - ik volgde volgde .op. voet, voorop — op , den den voet, 'Toen, door een een oopning, straalde 't Toen, door 't glansgewemel mij te te gemoet. Van 't 't firmament firmament opnieuw opnieuw mij daar rees 'Vij traden uit: Wij traden uit : da,ar rees de starrenhemel. Dante's Hel. Hel. Slot Slot van Dante's ~§ 87. Het sonnet. 't Sonnet of klinkdicht klinkdicht(klinkerd) (klinkerd) is. i", Het sonnet. Sonnet of evenals de terzine terzine aan aan de de Italiaansche Italiaansche poëzie poëzie ontleend ontleend (Pe(Peevenals de trarca). Het isis een eenkunstige kunstige vorm, vorm, die dieinindede17de 17 de eeuw eeuw trarca). Het vooral, hier zeer geliefd was en ook in de laatste jaren weer vooral, hier zeer geliefd was ook in de laatste jaren weer vele beoefenaars vindt. Het. bestaat bestaat uit uit1414regels, regels,meest meest vele beoefenaars vindt. Het v. jamben; ooktrochaeën trochaeën en enandere anderevoeten voetenkomen komen v, uTi55à6()jamben ; ook voor. De eerste eerste8 8regels regelsvormen vormen2 2quatrijnen quatrijnen(vierregelige (vierregelige voor. De rijmklanken;; de de laatste laat!>te 66regels regels22strofen strofen strofen) strofen) met met 22 rijmklanken met 22 ofof3arijmklanken. rijmklanken.Sommige Sommigedichters dichtersmaakten maaktenden denvortn vorm nog gekunstelder gekunstelder en en dichtten dichtten sonnettenkransen, die die elk elk uit bijzondere wijze w\ize verbonden verbonden sonnetten sonnetten bestaan bestaan;; de de 15, 45, op op bijzondere laatste regel van van elk elk sonnet sonnet wordt wordt n.l. n.l. ininden deneersten eerstenrege1 regel laatste regel van 't volgende slotregel van van 't volgende sonnet sonnet herhaald, herhaald, terwijl terwijl de slotregel de de 14 gelijk aan den den beginregel beginregel van van 't eerste; gelijk is is aan eerste ; 't 15 15de sonnet wordt wordt gevormd gevormd door doorde de14 14aanvangsregels. aanvangsregels. 2) Zal een een 2) Zal klankdicht bij sonnet werkelijk werkelijk sonnet zijn, klinkerd, klinkerd, klankdicht bij uitnemendheid, moet het het voldoen voldoen aan aanden denhoogsten hoogsteneisch eisch der der mendheid, dan dan moet welluidendheid. Omdat bij zesvoetige jamben de caesuur allicht welluidendheid. Omdat bij zesvoetige jamben de caesuur allicht in 't midden valt, geeft geeft men menthans thansdedevoorkeur voorkeur aan aanvijfvijfmidden valt, voetige, waardoor de de vorm vorm vrijer vrijer en eneentonigheid eentonigheidvermeden vermeden voetige, waardoor wordt. Dit geschiedt geschiedt ook ook door door 't enjambeeren (§ (§ 69), 69), doch wordt. Dit te veel veel oversprongen, oversprongen, in in 't bijzonder in de de 3-regelige 3.regelige strofen, dient men te te vermijden vermijden (Pol (Pol de de Mont, Mont, Inleiding tot de de dient men lnleiding tot

1) Virgilius, Dante's geleider geleider op zijn tocht door uoor de ue Hel. Hel. 2) 2) In In J. Reynecke van Stuwe',; Stuwe'.i Impressies komt zoo'n zoo'n sonnettenkrans voor.

122 Sommigen (Carel (Carel Scharten Scharten o.a.) o.a.) breken breken niet niet alleen alleen Poëzie). Sommigen ook woorden woorden over over twee tweeopeenvolgende opeenvolgenderegels, regels,b.v. b.v• maar ook zinnen, maar . .angangstig . . langlangstig zaam. . . zaam Door dit dit alles alles kan kan de deindruk indruk van van rhythmus rhythmus en en rijm rijm ververDoor hetgeheel geheelsoms somsopopproza prozagelijken, gelijken, zwakt -worden -worden en gaat het zwakt en gaat hetgeen Lod. Lod. Mulder Mulder bespotte bespotte in in zijn zijn bekende bekende charge. charge. Ook Ook hetgeen Kate dweepte, dweepte, blijkens blijkens zijn zijn parodie, parodie, niet nietmet methet hetsonnet. sonnet. Ten Kate Evenwel kunnen we constateeren, constateeren, dat dat vele vele dichters dichters van van son son Evenwel kunnen netten in vorm en inhoud veel schoons te genieten geven. netten in vorm en inhoud veel schoons te genieten geven. Wat den den inhoud inhoud betreft, betreft, maken maken de de eerste eerste 88 regels regels en en de de Wat laatste meestal elk elkeen eengeheel geheelop opzich zichzelf zelfuit uit; laatste 6 meestal ; 't eerste gerleelte de tegenstelling tegenstelling van van 't tweede, of of bevat een beeld, beeld, gedeelte is de waarvan 't laatste de toepassing toepassing is. is.De Destof stofwordt wordtaan aan allerlei allerlei laatste de (Kloos), vinden vinden we we„rouw"rouwgebied ontleend;; naast naast „adoratie" "adoratie" (Kloos), gebied ontleend violen" (Hel. Swarth), Swarth), natuurbeschrijving natuurbeschrijving en enzelfs zelfsphilosophie philosophie violen" (Hel. (H. Gorter). Men Men leze leze o.o.a.a.Coornhert, Coornhel·t, Hooft, Hooft, Vondel, Vondel, Ant. Ant. (H. Gorter). v. Goes,Potgieter, Potgieter,Van VanDuyse, Duyse,Dautzenberg, Dautzenberg,Vuylsteke, Vuylsteke, v. d.d. Goes, Hélène Swarth, Winkler Winkier Prins, Prins, Perk, Perk,Verwey, Verwey,Van VanLooy, Looy, Hélène Swarth, Kloos, Van Eeden, Eeden, Marie Marie Boddaert, Boddaert, Boeken, Boeken, Sabbe, Sabbe, Prosper ProRper Kloos, Van van Langendonck, Alfr. Alfr. Hegenscheidt, Hegenscheidt, enz. enz. van Langendonck, MODERNE POËTRYE.

Een klinkdicht, ja! dat wil wil ik ikeens eensprobeeren probeeren .... Een klinkdicht, ja! dat 't Is wel een een sjouw, sjouw, zoo zoo viermaal viermaal 't zelfde rijm rijm!! Is wel En dat nog wel wel op op dat datellendige ellendige„ijm"; "ijm"; En dat den tijd, tijd, en en 'k wil zal het het leeren. leeren. Maar 'k heb heb den wil en zal Dat 's één couplet! wel reiisseeren. reüsseeren. couplet ! Het Het zal wel Maar nu, eer eer ik ik soms soms verder verder lijm, lijm, Maarkieze kieze ik ik nu, Een onderwerp ... Tsa, Muze Muze!! ik ik bezwijm bezwijm Een onderwerp ... Tsa, En weet niet, waar waar ik ik 't eerste mij zal zal keeren keeren!! En weet eerste mij Een rijkdom van gedachten lacht mij mij aan aan:: Een rijkdom van gedachten Wien het meest meest de dehulde huldemijner mijnernoten noten? Wien voegt het ? De Roos r? De Herfst Herfst?? Maria, Maria, of of de de Maan Maan? De Roos ?

123 Een min-begaafde had lang besloten, besloten, Een min-begaafde had al al lang 't tijd, zoo zoo 't 't Wordt Wordt toch toch hoog tijd, 't ergens ergensop op wil wil slaan slaan.... .... niet meer meer:: 't staat al al op op zijn zijn pooten! pooten! Neen, 't 't hoeft hoeft niet 't ding ding staat Ten Kate, uit Braga. Ten Kate, Braga. OP nET TWAALETA.RIG TWAH}'JARJG BESTAND. BESTAND. OP RET

De hemel, krijgens krijgens zat, zat, erbarmt erbarmt zich zich onzer onzer kwalen, kwalen; De hemel, Kastielje wordt beweegd beweegd den den vrede vrede ons onsaan aantetebiésn biên; Kastielje wordt ; De Staat Staat geeft hem hem gehoor, gehoor, dies wij vol vol hope hope zien zien De dies wij De middelaars van genaken onze onze palen. palen. De middelaars van pais genaken Na onderling onderling besprek besprek en reênstrijd, reênstrijd, en lang lang dralen, dralen, Besluit men het Bestand Bestand voor voor een een paar paar jaar jaar en tien, tien, Besluit men Op hoop, of of mettertijd mettertijd de de vredezon vredezon misschien misschien Op hoop, Nederlanden mocht mocht gedurig gedurig overstralen. overstralen. De Nederlanden om ruste ruste te te verwerven, verwerven, Nassau Nassau ontwapent ontwapent zich zich om Steekt op op zijn zijn dreigend dreigend zwaard, zwaard, geschaard geschaard van van al al het hetkerven, kerven, En 't de vruchten vruchten van van zijn zijn zweet. zweet. 't vrije land land geniet de Van blijdschap golven ten hemel hemel opwaart opwaart varen, varen, Van blijdschap goIven viers viers ten Men offert eer en en prijs prijs den den Heere Heereder derheirscharen. heirscharen. Men offert Die in volkomen volkomen vreugd vreugd voleindigt voleindigt al ons ons leed. leed. Die in Vondel.

§ 88. Men treft in in de deletterkunde letterkunde nog nogtal talvan vanandere andere Men treft kunstige en en min minofofmeer meergekunstelde gekunsteldevormen vormenaan aan; demeeste meeste kunstige ; de Bij den den bovengebovengeworden thans maar maar zelden zelden gebruikt. gebruikt. Bij worden echter thans de eeuw noemden M. de Casteleyn en de dichters der 17 noemden M. de Casteleyn en de dichters der 17de vinden o.a.: madrigals, meest erotische erotische herdersdichten herdersdichten vinden we we o.a.: van tot 11 11regels regelsmet methoogstens hoogstens3 3rijmklanken; rij mklanken; rortdeaux rondeaux van 6 tot of rondeelen, bestaande van 55 bestaandeuit uiteen een strofe strofevan van 88 en en een van regels van vijf vijf jamben, jamben, met metslechts slechtstwee tweerijmklanken, rijmklanken,terwijl terwijl regels van gewoonlijk de 1lste ste regel, geheel of gedeeltelijk, gedeeltelijk, in of gewoonlijk tevens de regel, geheel in of den den sten de nà 7 en den 13den, 13 , en de 2de 2 regel regel in in den den 88sten nh, den den 7den en den en de terugkeert; 1~ regels, regels, met met 22 gedichten van van 99 tot tot 12 terugkeert ; trioletten, gedichten rijmen, en de de tweede tweede regel regel op op 't eind en rijmen, waarvan waarvan de de eerste eerste en de eerste ook ook in in 't midden herhaald worden worden;; chronogrammen de eerste of tijddichten ; acrostichons of naamdichten. Verder noemen noemen of tijddichten ; naamdichten. Verder we nog: de de ghazelen en makamen, Oostersche dichtvormen, we nog:

124 de eeuw die de 18 een enkele enkelemaal maalworden wordennagevolgd nagevolgd;; eeuw een die sedert de 1 8de op herhaling herhalingvan vandezelfde dezelfde regels regels de kunstig gebouwde, gebouwde, ook ook op de kunstig seguidilla's, en rijmklanken rijmklanken berustende berustende ritornellen, pantoens, pantoens, segnidilla's, enz. Voorbeelden van van deze deze strofenvorrnen strofenvormen ziet men men bij bij Jan Jan enz. Voorbeelden Ferguut (J. A. A.van vanDroogenbroek) Droogenbroek) Makarnen en Ghazelen Ghazelen Makamen en Ferguut (J. (zie Leopold „Een Sleutel", (zie Leopold: : "Een Sleutel", en enCooprnans Coopmans en en de de lalaMonMontagne's "Onze Dichters"), Dichters"), bij Pol de de Mont Mont:: F'lctdderende I'ladderende tagne's „Onze bij Pol della Neve, Neve, Boele Roele v. v. Hensbroek, Hensbroek, Vlinders, Claribellt;(, Fiore Fiore della Vlinders, Claribella, Van Nouhuys, E. E. Hiel, Hiel,Dautzenberg, Dautzenberg. Honig, Honig, Liitkebilhl, Lütkebühl, H. H. Van Nouhuys, Swarth, Cosman, Cosman, enz. enz. Hier volgt een eenenkel enkelvoorbeeld voorbeeld van van 't chl'onogram chronogram en 't Hier volgt acrostichon. Op 't Leidsche stadhuis vereenwigend 't stadhuis staat, vereeuwigend beleg van 1574, 1574, 't chJ'onogram: chronogram : beleg van

Nae hVngersnoot Nae sVVarte hVngersnoot ghebraUht den doot do ot ghebraCht had had tot den blnaest MensUhen, bInaest ses ses dVlsent dVIsent MensChen, aLs 't Godt den Heer Heer Verdroot, Verdroot, Godt den gaf VnB VVeder VVeder broot, broot, gaf hl hI Vns so VVICVnsten {)VnstenVVVensUhen. so VeeL VVI VensChen. Soeckt en het jaar, jaar, van van lijden lijden swaer, swaer, en vindt het Dat en was was te te herden, herden, Dat niet en De heere maer, maer, vrid' ons ons daer daer naer, nlter, De heere maend den derden. derden. Der Der thiender 'amend.

Voor 't aCl'Ostichon een gedicht gedicht van van A. A. Bijns, Bijns, kiezen we we een acrostichon kiezen zelfstweetweewaarin zooals men men ziet, ziet,dedenaam naamder derdichteres dichtereszelfs waarin zooals malen voorkomt voorkomt:: Adams kinderen, met met Adams kinderen, Nu brenge bren ge ic ie uu een een Neerstieh Bethleem Neerstich na Bethleem Als David David oetmoedich oetmoedieh Bid hem hem om om remis, remis, die die in sijn sijn lonstelic storte, daar daar hij hij ons ons Ionstelic storte, Jn hem stelt stelt uuhope, hope, troost, troost, Jn hem ooe sijn heylige kerke heylige kerke Niemant ooc 80 doende, hij ons dan dan seer seer So doende, hij ons

Arbeyt beswaert beswaert seere, Nieuwe zoet, Nieuwe tijdinge zoet, Nu elc ele onvervaert onvervaert keere, keere, Aldaer belydinge belydinge doet doet;; Besnijdinge bloet Besnijdinge bloet In dwaen dwaen sal, sal, Ja verblijdinge goet, go et, Ja verblijdinge Nu versinaen versmaen sal, sal, 80etelic ontfaen sal. sal. Soetelic ontfaen

Bekend dat dedebeginletters beginletters van van de destrofen strofen van van 't Bekend IS is dat Wilhelmuslied den naam van den held van 't gedicht den naam van den held van vormen. Wilhelmuslied

]) E R D E BOE K. BOEK. DERDE

I. DE LETTERKUNDIGE GENRES. GENRES. DE LETTERKUNDIGE

§§89. 89. Inleiding. De voortbrengselen der letterkunde zijn zijn der letterkunde Of Of lyrisch episch. Geeft lyrischOf episch. w. 6f subjectief Of 6f objectief, m. a. w. àf B'Ubjectief de dichter zich zich zelf, zelf, zijn zijneigen eigengedachten, gedachten,indrukken, indrukken, gede dichter waarwordingen, stemmingen, eigen meening aangaande stemmingen, zijn eigen en zijn bepaalde zaken en feiten, dan dan is is hij hij subjectief en zijn werk en feiten, lyriek. Kiest hij zijn zijn stof stof uit uit de de wereld wereld buiten buiten hem, hem, uit uit 't Kiest hij werkelijke der natuur, natuur, en en stelt stelt hij hij en der werkelijke leven leven der menschen en woord, die voor zooals ze is niet niet de de schrijver schrijver aan aan 't't woord, ze i.~; is; is die stof voor maar hij de de stof stofvoor voor zichzelf zichzelf spreken, spreken, dan is hij hij objecmaar laat hij dan is niet te te tief zijn werk epiek. Volkomen is wel niet Volkomen objectiviteit is fief en en zijn De schrijver leeft in de wereld, hij moet haar inbereiken. bereiken. De schrijver leeft in wereld, hij moet haar inzich niet niet buiten buiten sluiten sluiten;; maar vloed ondergaan, maar hij ondergaan, kan kan er zich nooit kan zich ook ook niet nietvan vanzijn zijn persoonlijkheid ontdoen, outdoen, nooit kan zich persoonlijkheid geheel zichzelf treden; behandeling daarom zullen zullen de behandeling treden ; daarom geheel buiten zichzelf en voorstelling van 't't onderwerp den onderwerp altijd altijd min min of meer den en de voorstelling stempel van zijn zijn geest geest en en ~ezen. Zoo we we dus dus de .wezen. Zoo stempel dragen dragen van letterkundige voortbrengselen in subjectieve en en objectieve objectieve letterkundige voortbrengselen in subjectieve we onder onder de de eerste eerste rubriek 'onderscheiden, die samen, samen, rubriek die vatten we .onderscheiden, vatten

126 waarin de persoonlijkheid persoonlijkheid des des schrijvers schrijvers bepaald bepaaldop opden den voorvoorwaarin de destof stofop op grond en onder onder de de tweede tweede die, die, waarin waarin hij hij de grond treedt, treedt, en zich zelve tracht tetegeven gevenenennergens neJ'gensdirect directzijn zijn eigen eigen gegezich zelve tracht voelens bedoelingen te te voorschijn voorschijn laat laat komen. komen. voelens en bedoelingen § 90. Naar den tijd tijd waarin waarin zij zij ontstond, ontstond, den den geest geest dien dien Naar den zij ademt, verdeelt verdeelt men mende depoëzie poëzie in in classieke, en romantische, zij ademt, of liever liever in in classieke, romantische en moderne poëzie. poëzie. Aangezien deze deze woorden woordenniet nietaltijd altijdinindezelfde dezelfdebeteekenis beteekenisgebruikt gebruikt worden, ontstaat er el' licht lichtverwarring verwarringenenmisverstand; misverstand; den den worden, ontstaat romantischen Byron b.v. telt men onder de beroemdste Byron b.v. telt men onder de beroemdste Engelsche classieken, en bij de deopsomming opsomming onzer onzer classieke en bij de eeuw schrijvers de 19 zal men men den den modernen l\iultatuli Multatuli eeuw zal schrijvers uit uit de 19de zeker niet vergeten. vergeten. InIndedevolgende volgenderegelen regelenzullen zullenwe wetrachten trachten zeker niet de bedoeling dezer dezer uitdrukkingen uitdrukkingen te te verklaren. verklaren. de bedoeling In 't algemeen beteekent classiek voortreffelijk, de voortreffelijk, tot de algemeen beteekent eerste hoogste klasse klasse behoorende. behoorende. In dezen zin zin heeft heeft elke elke eerste of hoogste In dezen letterkunde, elke eeuw eeuw haar haar classieken in de werken, werken, in de letterkunde, heeft heeft elke die uitmunten door door inhoud inhoud in in vorm, vorm, en en niet nietalleen alleenwaarde waarde die uitmunten maar ook ook voor voor 't nageslacht, hebben voor den den tijdgenoot tijdgenoot maar hebben voor omdat de uitdrukking uitdrukkingzijn zijnvan vandededenkbeelden, denkbeelden,de detoestantoestanomdat ze de den, beschaving, het het leven levenvan vanhun huntijd. tijd.Van Vanden dendichter, dichter, den, de beschaving, VosReynaerde Reynaerdeheeft heeft„vulscreven", "vulscreven", die de de avonturen avonturen van vanden denVos tot Kloos Kloos en en Van Van Eeden Eeden telt teltonze onzeliteratuur literatuur classieken van allerlei geestesen kunstrichting. In ruimen ruimen zin zin vat vat ook ook allerlei geestes- en kunstrichting. In De Génestet het woord op, op, waar waar hij hij zegt zegt (St. NikolaasDe Génestet het woord avond) :: - - - 't Is een een wanbegrip wanbegrip uit overgrootvaêrs dagen, Dat niets niets classiek noemt, wat oud oud is, is, overoud, noemt, dan dan wat En oudheid oudheid en en classiek voor voor "Siams houdt. „Siams tweeling" tweeling" houdt. 0, lieve eenzijdigheid eenzijdigheid!! — - ik zweer zweer u, dat classiek is Al wat gezond en waar 1), geestig, chiek is. Al wat en waar 1), bevallig, bevallig, geestig, — — —

1) Ook Goethe "Classisch ist das das Gesunde, Gesuude, romantisch romantisch das das Kranke." Kranke." Goethe zeide: zeide: „Classisch

127 127

Classiek heeft Classiek ook een een bijzondere bijzondere beteekenis. beteekenis. De heeft ook De cZassieker" classiekea zijn schrijvers der Grieksche Grieksche en en Romeinsche Romeinsche Oudheid, Oudheid, als als zijn de de schrijvers Homerus, Herodotus, Sophokles, Sophokles, Euripides, Euripides, Aeschylus, Aeschylus, Aristo-. Aristo-. Homerus, Herodotus, fanes, Aristoteles, Horatius, Horatius, Vergilius, Vergilius, Seneca, Seneca, Tacitus, Tacitus, fanes, Plato, Aristoteles, Ovidius, Plautus. De eeuwen door werden hun werken be~ Ovidius, Plautus. De eeuwen door werden werken be0 studeerd, ontwikkeling en en de debeschaving, beschaving,de de denkdenkstudeerd, 1 1.0 om om de de ontwikkeling de wereld, wereld, die die beelden omtrent het het leven leven der der menschen menschen en en de beelden omtrent er uitspreken, om om dedeclassieke classiekelevenslevens-enenwereldbeschouwereldbeschouer uitspreken, wing; 20 omdat men men die die werken werken beschouwde beschouwde als als een een richtrichtwing ; 20 snoer van de de ware warekunst kunstenenden dengoeden goedensmaak; smaak; de de toontoonsnoer van beelden het schoone schoone in in het hetheldendicht, heldendicht, de de ode, ode, het het. beelden van van het ook. Een Eenbijkans bijkans even even drama of in in welke welke soort soort van van poëzie poëzie ook. drama of grooten invloed, ofschoon zóó langen duur, duur, hebben hebben grooten invloed, ofschoon niet niet van van z66 de de de Fransche classieken classieken der der17de 17 en en18de 18 eeuw eeuwgeoefend geoefend;; ze ze· de Fransche ontleenden stof vaak vaak aan aan de classieken volgden die die ontleenden hun hun stof classieken en en volgden wijzevan vanbewerking bewerking;; ze ze stelden stelden regels regels en en eischen eischen na inindedewijze vast voor iedere iedere soort soortvan vanpoëzie, poëzie, waardoor waardoor bij bij 't Fransch vast voor Z\ln volgers volgers de de vorm vormhoofdzaak hoofdzaakwerd. werd. Classiek classicisme classicisme en en zijn in de tweede beteekenis, men dus, dus, èf Ofeen eenGrieksch Grieksch in de beteekenis, noemt noemt men Latijnsch dichter dichter der derOudheid, Oudheid,àfOfeen eenschrijver, schrijver,van vanwelken welken of Latijnsch volk ook, ook, die die zijn zijn werken werken dichtte dichtte in den den geest geest. tijd of of welk welk volk tijd den vorm vorm hetzij hetzij van van de de antieken antiekenhetzij hetzij van van de deFransche Fransche en den de en der de eeuw. voorgangers der 17 der 18 Vondel b.v. b.v. volgde volgde voorgangers 17de I8de eeuw. Vondel zijn oorspronkelijke oorspronkelijke tooneelstukken tooneelstukken vooral vooral Seneca Seneca en en ververin zijn o.a. Seneca's Seneca's Troades en Hippolytus, en verschillende taalde o.a. ook in in andere andere genres genres stukken van van Sophokles Sophokles en en Euripides Euripides;; ook stukken de hij de classieken. In de 18 en 't begin (epiek) volgde (epiek) volgde hij de classieken. In de 18de en begin der e 19d eeuw eeuw schreven schreven o.a. o.a.Huydecoper, Huydecoper, Lucretia Lucretia Wilhelmina W!lhelmina 19de Merken, Feith, Feith,Bilderdijk Bilderdijk en enWiselius Witleliustreurspelen treurspelenininnanavan Merken, der Fransche Fransche van van dien dientijd, tijd,terwijl terwijlverschillende verschillendezoozoovolging der genoemde heldendichten heldendichten verschenen verschenen en heel heelde depoëzie poëzieonder onder genoemde invloed der derDichtgenootschappen Dichtgenootschappen ininvormendienst vOl'mendienst ontontden invloed aardde. aardde.

128 Tot in onze onzedagen dagenbleven blevenenenzijn zijndedeoude oudeGrieksche Grieksche en en Tot in Latijnsche orde;; tal tal van vanvertalingen vertalingenen ennanaLatijnsche schrijvers schrijvers aan aan de orde volgingen zien het licht, licht, en en weer weer worden worden stukken stukken volgingen zagen zagen en en zien als Antigone Antigone en Koning Edipus vertoond. Tegenover deze deze classieke poëzie vormen staan de de poëzie in in beide beide vormen romantische en de moderne. Vooral de epiek in en de Vooral in in de in 't't dl'ama drarna 'komt het eigenaardige eigenaardige van van de de classieke classieke kunst kunst aan aan den den dag dag komt het (§ '137 en 138). Hier Hier zij zij reeds reeds opgemerkt, opgemerkt, dat datvooral vooralde de (§ 115, 115, 137 en 138). deandere andereonderscheiden onderscheiden antiek·classieke dichtwerken zich zichvan vande antiek-classieke dichtwerken door eenvoud en en regelmatigheid regelmatigheid ininde desamenstelling; samenstelling; door grooten eenvoud door den statigen toon toon waarop, waarop, 't algemeen, zelfs zelfs de hevigste door den hartstochten geschilderd \vorden; worden; door door de degroote grooteuitvoeriguitvoerighartstochten geschilderd heid in de deuitwerking uitwerkingvan vanbeelden beeldenenen beschrijvingen, en en heid in beschrijvingen, door 't gemis van eigenlijke karakterteekening ; immers immers — gernis van eigenlijke daar alle gebeurtenissen gebeurtenissen 't o'n vermijdelijk gevolg zijn van van obvermijdelijk daar alle gevolg zijn de besluiten van van 't alles beheerschende Noodlot Noodlot kunnen de de besluiten alles beheerschende kunnen de der menschen menschen niet niet verklaard verklaard worden worden 'handelingen en 't lot 'handelingen en lot der uit hun hun eigen eigenwillen willenenenhun hunhartstochten hartstochtenalleen, alleen,maar maarhoofdhoofdGoden en en 't'tingrijpen ingl'Ïjpen zakelijk uit uit 't persoonlijk persoonlijk optreden optreden der Goden lakelijk (Zie de de schets schets van vanSophokles Sophokles Edipus, van 't Fatum (Zie 137). Edipus, §~ 137). Het volgende volgende voorbeeld voorbeeld moge moge 't gezegde verduidelijken. Als Als gezegde verduidelijken. der Grieken Griekenvoor voorTroje, Troje,aan aanAchilles Achilles Agamemnon Agamemnon in 't kamp kamp der diens geliefde, geliefde, de de schoone schooneBrisMs, Briséïs, dreigt dreigt te te ontnemen ontnemenom om hem hem zijn overmacht te te doen doengevoelen, gevoelen.trekt trektdedevertoornde vertoorndeheld heldzijn zijn zijn overmacht zwaard, eindeden denkoning koningneer neertetevellen vellen; plotseling echter echter zwaard, ten einde ; plotseling (dewijsheid wijsheid!) van den den Olympus, Olympus, en en onzichtonzichtdaalt PallasAthene Athene(de daalt Pallas !) van baar en en onhoorbaar onhoorbaarvoor voordedeanderen, anderen,beveelt beveeltzij zij hem hem 't zwaard op te steken steken;; „wilt "wilt gij gij met metsmadende smadendetaal taalhem hembeleedigen, beleedigen, op te 't zij geoorloofd," zoo zoo spreekt spreekt zij, zij, en en voorspelt voorspelt hem hem dan, dan, zij uu geoorloofd," "uat eens driemaal driemaalschoonere schooneregeschenken geschenken(zijn) (zijn) deel deel zullen zullen „dat eens zijn. wegens den den smaad, smaad, (hem) (hem)gedaan." gedaan."Achilles Achillesgehoorgehoorzijn, wegens zaamt, en geeft geeftdan danzijn zijnwrok wrokslechts slechts lucht luchtinindedewoorden woorden zaamt, en die 75 aanhaalden. aanhaalden. in §§ 75 die wij in

129 j'omantiek of de romantische poezIe in de de eerste eerste De romantiek of de poëzie isis in plaats de de poëzie poëzie der dermiddeleeuwen. middeleeuwen.Gelijk Gelijk de declassieke classieke letteren letteren van de antiek antiekheidensche, heidensche, zoo zooisisdederomantische romantischepoëzie poëzie de de van de uitdrukking de middeleeuwsch middeleeuwsch christelijke christelijke beschaving beschaving en en uitdrukking van van de Ze ontstond ontstondbij bij de de bekeering bekeeringder der Romaansche Romaansche levensopvatting. Ze en Germaansche volkeren volkeren tot tot 't Christendom bereikte en Germaansche Christendom en bereikte onder den invloed invloedvan vanden denstrijd strijdtegen tegende deongeloovigen ongeloovigentijdens tijdens onder den Karel den Groote, Groote, en en vooral vooral tijdens tijdens de dekruistochten, kruistochten, het het Karel den toppunt van bloei. bloei. Ze Ze ontving ontving haar haarnaam naamnaar naar 't Romaansch, toppunt van 't middeleeuwsche Fransch, in welke taal taal dedeberoemdste berof'mdste in welke middeleeuwsche Fransch, werken Clf Of oorspronkelijk Of in Europa bekend bekend gegeoorspronkelijk opgesteld, opgesteld, Clf in Europa de romans romans van vankoning koning Arthur Arthur en en zijn zijn worden zijn, zooals zooals de worden zijn, tafelronde. Behalve lyriek, lyriek, meest meesteenvoudige eenvoudige wereldlijke wereldlijke en en tafelronde. Behalve cyen naïeve of of ook ook mystieke mystieke geestelijke geestelijke liederen, liederen, vindt vindt men men even naleve o.a. wonderbaarlijke reisverhalen reisverhalen en en heiligenlegenden, heiligenlegenden, kerkero.a. wonderbaarlijke kelijke en wereldlijke wereldlijkedrama's, drama's, en envooral vooralook ookridderromans, ridderromans, kelijke en vol avonturen avonturen en enwonderen. wonderen.DeDeburgerlijke burgerlijkedidactische didactischeschrijschrijvers verzetten zich zich naar naar hun hun vermogen vermogen tegen tegenonwaarheid onwaarheiden en vers verzetten onnatuur en streefden naar 't verspreiden van nuttige kenonnatuur en streefden naar 't verspreiden van nuttige kenlJis, de klucht klucht gaf gafwaarneming waarneming van van het het leven leven;; doch doch ook ook de de nis, de romans zwang, sedert sedert de deuitvinding uitvindingder derboekdrukboekdrukromans bleven bleven in zwang, Kllnst in allerlei allerlei volksboeken volksboeken onder onder dedemenigte menigteverspreid. verspreid. kunst in De voornaamste karaktertrekken karaktertrekken van van de de romantische romantische poëzie poëzie De voornaamste 't avontuurlijke en zijn: naïeveteit van opvatting en toon, zijn : naïeveteit van opvatting en toon, wonderbaarlijke inhoud, vrijheid vrijheid van van vorm, vorm,onregelonregelwonderbaarlijke van van den inhoud, van eenvoud eenvoud en eenheid in in de de matigheid en 't ontbreken ontbreken van en eenheid matigheid en het samenstelling vooral — - niet niet het satnenstellingder der grootere grootere werken, werken, en en vooral minst de werken werken uit uit den den bloeitijd bloeitijd — - 't overgevoelige overgevoelige en minst in in de 't geheimzinnige, de mystieke, sym bolische strekking, die die geheimzinnige, de mystieke, symbolische strekking, zich bij elke elkekunst kunstinindedemiddeleeuwen middeleeuwen openbaart. openbaart. Ook Ook de de zich bij inhoud van de deOdyssea Odyssea isisavontuurlijk, avontuurlijk, maar maar daarin daarin wil de de inhoud van dichter niets anders anders schilderen schilderen dan dan de de zwerftochten, zwerftochten, die die 't't dichter niets noodlot Ulysses opgelegd opgelegd had had tetevolbrengen, yolbrengen,v66r vóór't'them hemververnoodlot Ulysses

430 130

gund was naar zijn zijn vaderland vaderland Ithaka lthaka terug terug te keeren. keeren. Anders Anders was naar is het hetinindederomantische romantischekunst kunst;; daar daar hebben hebben de dezwerftochzwerftochten fan vanden deneen een anderenridder, ridder,dikwijls dikwijls door door niets niets gegeof of anderen motiveerd, nog een eenandere anderebeteekenis beteekenis; wijzenmisschien misschien motiveerd, nog ; zezewijzen algemeen, en ende de draken draken op de zwerftochten zwerftochten van van 't leven in 't't algemeen, op de en reuzen die die overwonnen overwonnen worden, worden, zijn zijn de de zonden zonden en en de de en reuzen ondeugden. Duidelijk drukken de bouwbouwondeugden. Duidelijk drukkenook ook de de schilderschilder- en en de kunst dit mystiek mystiek karakter karakter uit uit; de j de schilderijenvertoonen vertoonen kunst dit schilderijen schrale, magere, uitgeteerde uitgeteerde gedaanten, gedaanten, 't hoofd deemoedig schrale, magere, hoofd deemoedig gebogen, nu eens eensmet metneergeslagen neergeslagenoogen oogen als alsinindroomen droomen gebogen, nu verzonken, met strakke strakke of of wilde wilde blikken blikken in in de de verzonken,dan dan weer weer met ruimte starend als ten ten prooi prooi aan aan een eenhevige hevigezielsverrukking, zielsverrukking, ruimte starend het beeld beeldder derversterving versterving; de j de Gothischekerken kerkenwaarin waarin steeds het Gothische we in een een hol hol kruis, kruis, als als in in 't martelwerktuig zelve, we in zelve, over grafzerken terwijl de de reuzenpijlers reuzenpijlers onzen onzen geest geestomhoog omhoog grafzerken gaan, gaan, terwijl licht dat dat door door de debontbeschilderde bontbeschilderde voeren, en 't gedempte voeren, en gedempte licht ramen valt alles alles in in een eengeheimzinnig geheimzinnig waas waas hult, hult, geven geven ons ons ramen valt tegelijkertijd den tastbaren tastbaren indruk indrukvan vandedevergankelijkheid vergankelijkheid tegelijkertijd den dingen die die niet van van der stof, en en van van 't onnaspeurlijke del' der stof, der dingen van deze wereld wereld zijn zijn j; ze vormen vormen als als 't ware versteening van deze ware de versteening van den mystieken mystieken geest geestder dermiddeleeuwsche middeleeuwsche kunst. kunst. (Naar (Naar van den H. Heine, Die Romantische Schule.) Op romantiek der der middeleeuwen middeleeuwen volgde volgde de de renaissance, renaissance, Op de romantiek de die sinds 't begin der 1.4de 14 eeuw van Italië Italië uitgaande, uitgaande, zich zich begin der eeuw van die sinds langzamerhand beschaafde landen van van Europa Europa ververlangzamerhand over over alle alle beschaafde breidde. 't Woord renaissance, renaissance, letterlijk wedergeboorte, heeft een diepen en enuitgebreiden uitgebreid en zin. zin. Het Hetbeteekent beteekent niet nietalleen alleen een diepen de herleving herlevingvan vande declassieke classiekekunst, kunst, de de hernieuwde, hernieuwde,grondige grondige 1) 1) studie van van de deGrieksche GriekscheenenLatijnsche Latijnscheschrijvers schrijversder del'Oudheid, Oudheid, 1) In de M. M. E.E.waren warende declassieken classiekenniet nietininvergetelheid, verget.elheid,maar maar ze zewerden werden In de of onvoldoende onvoldoende gekend, gekend, of of men men bestudeerde bestudeerde ze ze slechts slechts om om aan aan hen hen te te ontontleenen, wateigen eigenwetenschap, wetenschap,stelsel stelselenen levensbeschouwingkon konschragen. schragen. leenen, wat levensbeschouwing de Saksische Saksischekeizers keizerskwam kwameen eenwerkelijke, werkelijke,doch ,lochkortstondigb kortstondig!) Alleen onder de Alleen onder renaissHnce. renaissance.

131 maar bovendien en en vooral vooralde deherleving herlevingvan van de de antieke antieke wereldwereldmaar bovendien en levensbeschouwing, een omkeer omkeer in in de de geestesrichting geestesrichting en en en levensbeschouwing, de wijsbegeerte, door door het hetverlaten verlatenvan vandedemiddeleeuwsche middeleeuwsche de wijsbegeerte, scholastiek voor de de leer leervan vanhet het vrijeonderzoek onderzoeken enhet hethumahumascholastiek voor vrije nisme. Niet overal en niet op elk gebied echter had de nisme. Niet overal en niet op elk gebied echter had de Renaissance ver strekkende strekkende gevolgen. gevolgen. Renaissance dezelfde dezelfde en en even ver Op gebied der der bouwbouw-en ender derschilderkunst schilderkunstzijn zijndie diehet het Op het gebied meest algemeen waarneembaar waarneembaar in de de doelens, doelens, stadstad-en engildegildemeest algemeen huizen, de kerken, kerken, waar waar de destrenge strengeGothiek Gothiekdoor door lichter, lichter, huizen, de weelderiger werd vervangen, vervangen, in in de deSt. St.Pieterskerk Pieterskerk te te weelderiger stijl stijl werd Rome, de werken werken van van Leonard Leonard da daVinci, Vinci,Michel MichelAngelo, Angelo, Rome, de Rafaël, Hollandsche en en de deVlaamsche Vlaamscheschilderschool, schilderschool, waar waar Rafaël, de Hollandsche de Madonna's Madonna's en enandere anderegewijde gewijdeonderonderde schilderijen, schilderijen, zelfs de werpen, treffen ook ook door doormenschelijke menschelijke schoonheid schoonheid en en door door werpen, treffen waardeering van het aardsche. aardsche. waardeering van het Op gebied der der letteren letteren deed deed de deRenaissance Renaissance eveneens eveneens Op het gebied algemeen haar invloed invloed gelden. gelden. In InNederland Nederlandverleidde verleidde de de algemeen haar studie van 't Latijn Rederijkers tot pronken met gegeLatijn de de Rederijkers tot het pronken studie van leerdheid het overladen overladen van van hun hun werken werken met citaten citaten en en leerdheid en het allerlei namen van van goden goden en engodinnen. godinnen. De DeHumanisten Humanisten allerlei namen (Gansfort, Erasmus) schreven schreven Latijn. Latijn. Eerst Eet'st (Gansfort, Agricola, Agricola, Hegius, Hegius, Erasmus) later drong de de geest geestder derRenaissance Renaissance dieper dieper door door en en uitte uitte later drong zich de nieuwe kunsten levensopvatting ook in de gedichten zich nieuwe kunst- en levensopvatting ook in de gedichten en de de zinnespeleri zinnespelen der derRederijkers Rederijkers; toenverschenen verschenenook, ook,sinds !inds ; toen de tweede helft helftder del'16de 16deeeuw, eeuw,vooral vooralethische ethische werken werken in in de tweede de moedertaal (Coornhert, (Coornhert, Roemer Roemer Visscher, Visschel', Spieghel). Spieghel), Het Het de moedertaal Latijnsche Duitsche te te verdringen, verdringen, en en Latijnsche letterschrift letterschrift begon begon het Duitsche terwijl men zich met ijver wijdde aan de zuivering der taal terwijl zich met ijver wijdde aan de zuivering der taal van Fransche „bedelbrokken", "bedelbrokken", meende meende men men aan aanden denanderen anderen van Fransche kant taal en en letteren letteren niet nietbeter beterte te kunnenverheffen verheffen dan dan kant taal kunnen door zich te te richten richten naar naar classiek classiek voorbeeld. voorbeeld, (Zie (Zie bl. bI. 127). 127). door zich Dat moest men men volgen volgenininopzet, opzet,indeeling, indeeling,manier, manier,metrum metrum; Dat moest ; evenals poëtica moest moest ook ook de de grammatica grammatica voor voor 't Nedel'evenals de de poëtica Neder-

132 landsch zich richten naar naar 't Latijn. De groote groote dichters dichters der der zich richten Latijn. De de 17 voor, maar maar hun hun genie genie behoedde behoedde hen hen voor voor eeuw gingen voor, 17de eeuw dooden vormen dienst, vooral delyrische lyrischepoëzie, poëzie, terwijl terwijl dooden vormendienst, vooral in de Vos e.e.a.a.ook ookhet hetromantisch romantischdrama drama Bredero, Jan Vos Bredero, Starter, Starter, Jan beoefenden. Frankrijk ontwikkelde ontwikkelde zich zichde denieuw nieuwclassieke classieke beoefenden. In Frankrijk krachtigst en en nam nam zelfs zelfs onder onder den den invloed invloed van van richting richting het het krachtigst den tijdgeest, een een tot totopop zekere hoogte oorspronkelijkell den tijdgeest, zekere hoogte oorspronkelijken het vorm Evenals in ons ons land land sedert sedert de de oprichting oprichting van van het vorm aan. aan. Evenals Fransch dichtgenootschap Volentibus Arduum" Arduum" gaf het Fmnsch dichtgenootschap "Nil „Nil Volentibus gaf het de en van de de 17de, 17de , de de 18 een stuk stuk der der classicisme in 't laatst laatst van en een 18de de eeuw 19 in de de letterkunde letterkunde van van het hetbeschaafde beschaafdeEuropa Europa den den eeuw in 19de toon aan. Tegen Tegendeze dezeoverheersching overheersching ontstond ontstond in in de detweede tweede toon aan. de eeuw een steeds steeds krachtiger krachtiger wordend wordend verzet verzet (Les(Leshelft der der 18 18de sing: Hambürgische Dmmatürgie, 17ö7-'69); in alle landen Hambürgische Dramatürgie, 1767—'69) ; alle landen sing : van Europa Europa werd werdvroeger vroegerofoflater dekunstopvatting kunstopvattingder dergroote groote later de Fransche schrijvers der 17de 17de en en 18de 18de eeuw, eeuw,Corneille, Corneille,Racine, Racine, Fransche schrijvers Voltaire, bestreden, en vervangen door door een nieuwe nieuwe richting, richting, Voltaire, bestreden, en vervangen op die meer meer overeenstemde overeenstemde met metdedeheerschende heerschendedenkbeelden denkbeeldenop godsdienstig staatkundig gebied. gebied. Op Op den den redelijken redelijken godsgodsgodsdienstig en staatkundig de eeuw der 18 volgde 't "Réveil", dienst en 't materialisme materialisme der 18de eeuw volgde „Réver, dienst en de terugkeer terugkeer tot tot 't orthodox-Christelijk geloof;; de beginselen orthodox-Christelijk geloof der Revolutie werden werden verdrongen verdrongen door door die die welke welke in in 1815 1815 der Revolutie in de de Heilige HeiligeAlliantie Alliantiewerden werdengeformuleerd, geformuleerd, doch doch die die op op hun beurt, vooral vooral sedert sedert 1830, 1830, weder wederwerden werdenbestreden. bestreden. hun beurt, vormen voor voor de de nieuwe nieuweideeën, ideeën,werd werdde deleus. leus. Groote Groote Nieuwe vormen belangstelling de middeleeuwen, middeleeuwen, in inverband verbandook ookmet metde de belangstelling voor de pasgeboren dit alles alles het het pasgeboren vergelijkende vergelijkendetaalstudie, taalstudie,was was van van dit gevolg, vooral in Duitschland Duitschland; ; men zich aan aan de de studie studie gevolg, vooral men zette zette zich der middeleeuwsche kunst en koos koos de de stof stofvoor voorzijn zijn eigen eigen der middeleeuwsche kunst en werken bij voorkeur voorkeur uit uit dienzelfden dienzelfden tijd tijd;; velen velen zagen zagenininden den werken bij terugkeer den geest geestenende de vormender dermiddeleeuwen middeleeuwen terugkeer tot tot den vormen den terugkeer tot de de waarheid waarheid en de de ware ware kunst kunst en en tevens tevens den terugkeer 't eenige middel om van van de deoverheersching overheersching der der conventioconventiomiddel orn

133 433 neele Fransche Fransche richting neele worden. Aldus Aldus had ook ook richtingontslagen ontslagen te te worden. de der middeleeuwen middeleeuwen haar de phantastische, phantastische, mystieke mystieke romantiek romantiek der haar wedergeboorte. wedergeboorte. Evenwel men 't't woord een romantiek een Evenwel doorgaans doorgaans geeft geeft men woord romantiek. ruimere beteekenis en ruimere beteekenis en bestempelt bestempelt men men met met dien dien naam naam niet slechts renaissance der der middeleeuwsche middeleeuwsche kunst, kunst, zooals zooals die slechts de de renaissance die Duitschland (Tieck, (Tieek, Novalis, Novalis, Schlegel, Schlegel, zich in in 't't bijzonder zich bijzonder in in Duitschland e.a.) elke kunstrichting kunstrichting die die tot totbeginsel beginsel e.a.) openbaarde, openbaarde, maar maar elke heeft: de heerschappij heerscha ppij van van de deFransch-classiekeFransch-classieIH~" heeft : verzet verzet tegen de school, datverzet verzetook ookmoge mogeworden wordentoegeschreven toegeschreven1). I) .. school, waaraan dat Aldus opgevat opgevat isis de de Romantiek Aldus Romantiek een internationaal verschijninternationaal verschijn— sel, dat zi0h echter echter ten ten gevolge gevolge van van 't't verschil de histo-4 histo-' sel, dat zieh verschil in in de rische toestanden bij bij dedeverschillende verflchillende volkeren volkeren op op zeer zeer rische toestanden onderscheiden openbaart j; idealisten idealisten en en realisten, realisten, de de onderscheiden wijze wijze openbaart sombere dichters sombere dichters van van den den „Weltschmerz" "Weltschmerz" en en 't't pessimisme, pessimisme, de bestrijders en en de de verdedigers verdedigers van vanden denmodernen modernentijdgeest, tijdgeest, de bestrijders Schiller Heine, Byron Byron en en Scott, Scott, Chateaubriand Chateaubriand en en Victor Victor Schiller en en Heine, Da Costa, Costa, De De Génestet Génestet en en Hugo, mevr. mevr. Bosboom-Toussaint, Bosboom-Toussaint, Da Hugo, Husken-Huet, allen allen behooren behooren tot de de romantische romantische school. school. In In Busken-Huet, dezen zin is dezen zin is dus dus de de moderne moderne poëzie poëzie een onderdeel van de een onderdeel de die haar haarals alseen eenopopzichzelf zichzelfstaande staande romantische j ; degenen romantische degenen die er die die werken werken mede, mede, welke welke de de beschouwen, bedoelen bedoelen er soort beschouwen, uitdrukking zijn zijn van van de de kunstkunst-enenlevensopvatting levensopvatting uit uitde de uitdrukking tweede helft helft der der 19de 19de eeuw eeuw of of nog nog beperkter, beperkter, van van den den laatlaattweede sten tijd. tijd. Het Hetalgemeen algemeenkarakter karakterder derromantische romantischekunst kunst sten kunnen we we niet nietkernachtiger kernachtigeromschrijven omschrijven dan danmet metdedewoorwoorkunnen den, den, die die prof. prof. Geel Geelininzijn zijn „Gesprek "Ge.qprek op den den Drachenfels" Dl'achenfels" aan Charinus Charinus ininden denmond mondlegt, legt,alsalsantwoord antwoordopopdedevraag vraag aan waarin romantische bestaat bestaat:: „Beschrijving, "Beschrijving, teekening, teekening, waarin 't't romantische schildering, nauwkeurige nauwkeurige opmerking opmerkingvan vandedefijnste fijnstebijzonderbijzonderschildering, heden, ontleding ontleding van van een eendaad daadininalalhaar haar drijfveeren,van van heden, drijfveeren, 1)1) Zie Zie o.a. o.a. Dr. Dr. J.J.ten tenBrink, Brink, Geschied. Geschied. der der Noord-Nederl. Noord-Neder!. letteren letteren in inde de XIXe on bibliographieen, bibliographieën, I.I.Inleiding. Inleiding. XIXeeenw, eeuw,inin biographieën biographieënen

134 434 een werking werking der der ziel ziel in in alalhaar haarweifelingen weifelingenenentegenstrijdigtegenstrijdigheden, van een eengebeurtenig gebeurteniS' in in alalhaar haarwisselingen, wisselingen, standen standen heden, van en groepeeringen, groepeeringen, van vaneen eennatuurtooneel natuurtooneelininalalzijn zijnvoorwerpen, voorwerpen, tinten;; kracht kracht van vantegenstelling tegenstelling in in 't vormen, kleuren en en tinten vormen, kleuren schoone en misvormde, in in 't verhevene gemeene, in in 't en misvormde, verhevene en en gemeene, ware valsche, in in 't goede en slechte. slechte. Die Diekracht krachtheerscht heerscht ware en valsche, goede en in 't romantisch natuur, die zelve al al die die romantisch drama, drama,zij zijvolgt volgt de de natuur, die zelve verscheidenheden ééne door door de detegenstelling tegenstelling verscheidenheden oplevert, oplevert, en en het ééne van 't andere uitkomen. De De eenvoudige eenvoudigeopmerking opmerking dier dier andere doet uitkomen. en waarheid de kunst kunst inineen eennieuwe nieuwebaan baangeplaatst geplaat;;t en waarheid heeft heeft de zij doorkruist een een onafzienbaar onafzienbaar veld veld van van verbeelding verbeelding en en zij doorkruist 1) vinding." 1) Omstreeks Romantiek in ons land land haar haar Omstreeks18:30 1830 deed deed de de Romantiek in ons intocht, toen, onder onder den den invloed invloed van van de de geestdrift geestdrift door door den den intocht, toen, Belgischen herleving van van den den natinatiBelgischen opstand opstand gewekt, gewekt, met met de herleving onalen geest en en de debeweging bewegingopopkerkelijk kerkelijkgebied gebiedook ook de de onalen geest letterkundige wedergeboorte wedergeboorte samenging. samenging. Krachtig Krachtigwerkte werktehier hier van Engeland Engeland;; Byron Byron en Scott Scott werden werden vooral 't voorbeeld voorbeeld van herhaaldelijk vertaald (Beets,Van Lennep, Ten Ten Kate, Kate, Ledeganck, Ledeganck, e.a.) en vonden vonden tal tal van vannavolgers, navolgers, vooral vooral ininden denhistorischen historischen e.a.) en roman 1S:!5). Ook Ook de de Duitsche Duitsche romantiek romantiek vond vond hier hier waarwaarroman (§ (§ 125). deering, aanvankelijk meest de mindere goden (Kotzebue, deering, aanvankelijk meest de mindere goden (Kotzebue, Iffland, maar vooral vooral nadat nadat sedert sedert 1830 1830 de de Iffland, Hoffman Hoffman e.d.), e.d.), maar phantastische, middeleeuwsch-mystieke richting een phantastische, middeleeuvvsch-mystieke richting door door een meer reëele, gezonde, gezonde,natuurlijke natuurlijke overwonnen overwonnen was, was, werden werden meer reëele, enGoethe Goethebestudeerd, bestudeerd, die die en worden worden hier hierLessing, Lessing, Schiller Schiller en schoon later dederomantiek romantiek in in engeren engel'en zin zin den den rug rug toetoeschoon ze later keerden, eerste periode periode 't Franf'che classicisme met Fransche classicisme keerden, in in hun eerste woord daad bestreden. bestreden. Den Den grootsten grootsteninvloed invloedechter echterheeft heeft woord en daad de Fransche literatuur literatuur geoefend, eeuw door, door, en en niet niet de Fransche geoefend, heel heel de de eeuw 't minst op 't tooneel. Na de echt romantische schrijvers, als de echt romantische schrijvers, als minst op 1) J. Geel Geel:: Onderzoek Onderzoek en en Phantasie, Phantasie,5de 5de druk, druk, bl. bi.226. 226. De De lezing lezing van van dit dit gesprek over de romantische romantische poezie poëzie is aan tetebevelen. bevelen. gesprek over is zeer aan

135 135 Victor Victor Hugo, Hugo, George George Sand, Sand, Lamartine, Lamartine, Sue, Sue, Dumas Dumas père, père, de Musset 'e.a., e.a., volgde realistische school de meer meer realistische Musset volgde de school (Coppée, (Coppée, A. A. Daudet, de bontheid, bontheid, Daudet, Sardou, Sardou,de de Balzac, Balzac, Flaubert), Flaubert), die die tegen de de opgeschroordheid, hyperbolische,de de onnatuur onnatuur van van inopgeschroeidheid, 't't hyperbolische, houd vorm der der eersten eersten partij partij kiezend, kiezend, streefden streefden naar naar eeneenhoud en en vorm voud van taal, taal, en en waarheid waarheià in de weergeving weergeving der der werkelijkheid. werkelijkheid. voud van Ook uiterste consequentie consequentievan vandeze deze kunstopvatting, kunstopvatting, het naOok de uiterste na·tw'alisme, ons land landbewonderaars bewonderaars en en navolgers; navolgers; 't't isis turalisme, vindt vindt in ons :treffend, de charge charge van van de de FranschFranschtreffend, hoe hoe prof. prof. Geel Geel in in de tromantische zijner dagen dagen juist juist het hetkarakter karakter schetst schetst romantische school school zijner de kunstrichting kunstrichting waarin waarin zij zij zich zich zou zou verloopen, verloopen, als als „een "een van van de smaak en schoonheidsgevoel kunst, die smaak schoonheidsgevoel op op den df'n dwaalweg dwaalweg brengt, zich razernijen van krankzînnlgen brengt, zich verlustigt verlustigt in in dederazernijen krankzinnigen en bij voorkeur slechts uitpluist en en in in alalzijn zijn deelen deelen bij voorkeur slechts dat dat uitpluist blootlegt, wat watonzinnig, onzinnig,wat watafzichtelijk, afzichtelijk, wat afgrijselijkis." is."1)1) wat afgrijselijk Zeker, de naturalisten, naturalisten, Zola Zola met met name, name,hebben hebbenonsterfelijke onsterfelijke Zeker, de schoonheid geschapen, idyllen, idyllen, stillevens, stillevens, familietafereelen, familietafereelen, schoonheid geschapen, stadsgezichten, paradijzen, stadsgezichten, paradijzen, maar. maar . . . .. Voor Voor velen van van ook in in ons onsland, land,werd werddedenaturalistische naturalistische Zöla's navolgers, navolgers, ook Z6la's de nanaturalistische nanaiuralistische; ; tot de reactie reactie kwam kwam en we we na na school de school tot de decadenten, weer weermystieken, mystieken,symbolieken, symbolieken,middeleeuwschmiddeleeuwschde decadenten, romantici zien zien optreden. optreden. Doch Dochdaarnaast daarnaast ook ookschrijvers schrijvers als als romantici H. Gorter, Mevr. Roland-Holst, Adama v. Scheltema en vele B. Gorter, Mevr. Roland-Holst, Adama v. Scheltema en vele anderen, die, die, wat wat v66r vóór hen henwas wasalsalsbourgeois-literatuur bourgeois-literatuur ververanderen, oordeelend, Qordeelend, de de sociale of liever liever de de socialistische poëzie als de eenig eenig ware wareproklameeren. proklameeren. Ontbreekt aan de de literatuur literatuur van vanonzen onzentijd tijdover overhet hetgeheel geheel Ontbreekt een vast vast karakter, karakter, aan aan de delaatstgenoemde laatstgenoemde soort soort zal zal men men dit een niet kunnen kunnen ontzeggen, ontzeggen, al al blijkt blijkt de de poëzie poëzie wel wel eens eens ernstig ernstig niet onder de de tendenz tendenz geleden geleden tete hebben. hebben. Sterk Sterk uit uit zich zich ook ook bij bij onder velen de dezin zinvoor voor breed weergegeven,fijne fijnepsychologische psychologische velen breed weergegeven, <mtleding, bij bij anderen anderen die dievoor voortot totininkleinste kleinstekleinigheden kleinigheden ontleding, 1) 1) J.J.Creel Geel tt a. a. p. p. bl. bI. 234-235. 214-2.%.

136 136 uitvoerige beschrijving van dagelijksche dagelijksche en en zelfs zelfsalledaagsche alledaagsche uitvoerige beschrijving Maal' treffend treffend is, is, bij b\j de dekrachtige krachtigebelangstelling belangstellingvoor voor dingen. dingen. Maar de classieken, die die moderne moderne schrijvers schrijvers als als Kloos, Kloos, Verwey, Verwey, de classieken, Boeken, B. Koster Koster e.e. a.a.toonen toonendoor dool' vertalingen vertalingen en en: Boeken, Edw. Edw. B. oorspronkelijke de strijd strijd ----- gedeeltelijk gedeeltelijk ook ook onder onder oorspronkelijke werken, werken, de Engelschen - tegen tegen conventioneele conventioneele Engelschen invloed invloed (Keats, (Keats, ShelleYJ Shelley) — overgeleveroe en vormen, vormen, voor voor individueele individueele uiting, uiting, overgeleverde beelden beelden en voor vl'ijheid in en rhythmus, rhythmus, luisterend luisterend alleen alleen naar naar voor de de vrijheid in taal en de schoonheid van klank klank;; een eenbeweging bewegingdoor door hen hen beschouwd beschouwd de schoonheid als een nieuwe nieuwe Nederlandsche Nederlandsche renaissance. renaissance. als een § 91. 91. In 89zagen zagenwewehoe hoealle alleletterkundige letterkundige werken werken In §§89 zijn : 6f Of subjectief, lyrisch, lyrisch, Of zijn: 6f objectief, objectief, episch; doch doch tevens, dat in in de de lyriek lyriek 't epische, vooral in de de epiek epiek 't lyrische epische, en en vooral element ontbreekt. In een redevoering komen verhaal verhaal eletnent nooit nooit ontbreekt. In een redevoering komen en beschrijving de de uiting uitingder derpersoonlijke persoonlijke meening meening en en gegeen beschrijving waarwording den spreker spreker afwisselen afwisselen; ; een een verhaal verhaal of of waarwording van van den een heschrijving wordt wordt afgebroken afgebroken door door dedeontboezeming ontboezeming een beschrijving op een een van den eerbied, eerbied, de de bewondering bewondering of of den. den afkeer, afkeer, die die op van den gegeven oogenblik den dichter overweldigen. Het drama gegeven oogenblik den dichter overweldigen. drama isis in den grond grond der der zaak zaak episch episch;; de de dichter dichter wil wil een een stuk stuk in den leven meedeelen, maar verhaalt het het niet, niet, hij hij laat laat het het leven meedeelen, maar hij hij verhaalt opnieuw gebeuren zien, en en de rle personen personen handelen handelen en en opnieuw gebeuren en en zien, spreken zooals zij moeten in in de deomstandigheden omstandigheden waarin waarin spreken zooals zij dat moeten de dichter dichter hen hen plaatste, plaatste, en en in in 't karakter karakter dat hij hij hun h~n gaf, gaf, de zij zijn zijn dus lyrisch lyrisch;; zooals zooals b.v. b.v. Ada Ada van van Holland, Holland, in inStarings Starings gedicht, een een monoloog monoloog uitspreekt, een een jammerklacht, jammerklacht, bekend gedicht, gevoeld door dichter die die zich zich in in haar haal'toestand toestandververgevoeld door den den dichter dramaepiek epiek en en lyriek lyriek en en plaatste; ; aldus versmelten in plaatste aldus versmelten in 't'tdrama vormt het het een een eigenaardig eigenaardig derde derde genre. genre. 92. Men Men spreekt spreekt ook ook van van 't didactisch genre vat §§ 92. genre en vat daaronder al al die diewerken werkensamen, samen,wier wierhoofddoel hoofddoelleering en daaronder leering en onderrichting is. is. Zoowel Zoowel de dedidactiek didactiek in in proza proza — - de de leerleeronderrichting boeken, waarin waarin een een wetenschap wetenschap min min ofofmeer meeruitvoerig uitvoerig boeken,

137 behandeld we voorbij voorbij;; die behooren behooren niet niet tot totdede behandeld wordt, wordt, gaan gaan we fraaie letteren — - als als die die in in poëzie, poëzie, komt komt wat wat stof stof of ofvorm vorm fraaie letteren betreft, met een eender derbovengenoemde bovengenoemde stipsoorten stijlsoorten overeen. overeen. betreft, met Een geschiedwerk, vooral vooral als als het het niet nieteenvoudig eenvoudig de de feiten feiten Een geschiedwerk, zij zijn zijnvoorgevallen, voorgevallen,maar maarwaarin waarinde deschrijver schrijver voorstelt zooals zooals zij nog een een ander anderdoel doelnastreeft, nastreeft,b.v. b.v.een een anderestaatkundigestaatkundige of of andere richting bestrij(lt of ofverdedigt, verdedigt,isisdidactisch didactischvan vanstrekking strekking; richting bestrijdt ; de meeste redevoeringen redevoeringen hebben bepaald doel, doel, een een tentende meeste hebben een bepaald denz, en zijn zijndus dusdidactisch. didactisch. Een Eengedicht gedichtwaarin waarin 't een een of denz, en ander wordt verhaald verhaald tot tot leering, leering, tot totoverdenking overdenking en en toetoeander wordt passing, episch-didactisch;; geeft geefteen eendichter dichterbij bijde deuitingen uitingen passing, is episch-didactisch van zijn zijn gemoed gemoedleerrijke leerrijke beschouwingen, beschouwingen, dan dan is is 't gedicht van lyrisch-didactisch; hij meeningen meeningen enenbeschouwingen beschouwingen lyrisch-didactisch ; legt legt hij en personen den mond, mond, bezigt bezigthij hij den den handelend-optredend handelend-optredenden personen in in den vorm van samenspraken samenspraken in dien van van betoog, betoog, dan dan vorm van in plaats plaats van van dien is hij hij dramatisch-didactisch. dramatisch-didactisch. -We \Ve zullen zullen derhalve derhalve de de didacdidacbovengenoemdehoofdhoofdtische vormen vormen als als onderdeelen onderdeelen van vandedebovengenoernde soorten behandelen. behandelen. Ook de didactische didactische poëzie poözie isispoëzie, poëzie, zoo zoo slechts slechts 't nuchOok de tere verstand phantasie niet niet onderdrukt onderdrukt en de droge droge verstand de de phantasie en de zoo slechts slechts de de leertoon den dichterlijken dichterlijken niet niet overheerscht overheerscht;; zoo leertoon den leering gepaard gaat met het genot van de schoonheid der leering gepaard gaat met het genot van de schoonheid der voorstelling. Beschrijvingen schilderingen komen komen meest meestals alsonderdeel onderdeel Beschrijvingen en schilderingen van grootere werken werken voor voor;; soms soms vormen vormen ze ze een eenzelfstandig zelfstandig van grootere geheel. Zij zijn zijn uit uit den den aard aard episch, episch, maar maar dikwijls dikwijls zullen zullen ze ze geheel. Zij ook de uitdrukking van de gewaarwordingen des dichters ook de uitdrukking van de gewaarwordingen des dichters bevatten lyrisch worden. worden. bevatten en lyrisch In 62 merkten merkten we wereeds reedsop, op,dat dateen eenvaste vastegrensscheiding gt'ensscheiding In §§ 62 is. Beide, Beide, tusschen proza- en en poëzie-genres poëzie·genres niet maken is. tusschen prozaniet te te maken proza en gebonden stijl, komen in alle genres voor. Jn 't proza en gebonden stijl, komen in alle genres voor. In eene geval is echter echter de deprozaproza- in in 't andere poëzie-vorm andere de poëzie-vorm geval is meer gebruikelijk gebruikelijk en gepast. Waar Waar de de stof stof uit uit de de werkewerkemeer en gepast.

138 Iijkheid wetenschappelijk behandeld behandeld wordt, wordt, logisch, wetenschappelijk lijkheid genomen, logisch, vinden wij proza proza;; waar waar kunst kunst geschapen, geschapen, 't rijk vervinden wij rijk der der verbeelding betreden wordt, wordt, poëzie poëzie of of dichterlijk dichterlijk proza. proza. We We beelding betreden verdeelen voortbrengselen der der letterkunde letterkunde inin: verdeelen de voortbrengselen : 1. L y I' iel.. I. Lyrie k. 1. 4. 't Rhetorisch genre (meest proza, didactisch). 2. Lyrische poëzie (lyriek engeren zin, zin, (lyriek in in engeren Lyrische poëzie meest poëzie). poëzie). a. zijn verwanten. VAl'wanten. a. 't Lied Lied en zijn b. didactische vormen del' lyr. poëzie. poëzie. De didactische vormen der b. De II. Epi e k. 1. '( Historisch (proza, didactisch). (proza, didactisch). 't Historisch genre II. Epie k. 2. 't Beschrijvend Beschrijvend genre (proza (proza en poëzie, ook didactisch lyrisch). didactisch en lyrisch). 3. Epische poëzie (epiek mengeren zin, (epiek in engeren zin, proza poëzie). proza en poëzie). a. 't li'pos zijn verwanten. verwanten. Epos en en zijn dm' ep. ep. poëzie. poëzie. b. De didactische vormen vormen der lIl. D I' a mat (prozaen enpoëzie). poëzie). III. Drama tieiel.. k. (proza

Il. HET RHETORISCH GENRE. GENRE. HET RHETORISCH

§ 93. De redenaar staat staat onmiddellijk, onmiddellijk, van aangezicht aangezicht tot tot De redenaar aangezicht, wie hij hij zich zich richt. richt. Hij Hij wil wil aangezicht,tegenover tegenoverhen hen tot tot wie zijn hoorders onderrichten, onderrichten, ze ze overhalen overhalen tot tot zijn zijn zienswijze, zienswijze, zijn hoorders overtuigen van recht recht ofofonrecht, onrecht,vervoeren vervoerenenenmeesleepen meesleep en overtuigen van tot daden. Dit Dit kan kan eigenlijk eigenlijk slechts slechts 't werk van 't oogentot daden. werk van blik zijn ;j van te voren vorenlaten latenzich zichdedeomstandigheden, omstandigheden, de de blik zijn van te stemming der hoorders, hoorders, de deargumenten argumentender del'tegenstanders, tegenstanders, stemming der niet berekenen j ; de echte echte redenaar redenaar spreekt spreekt dan danook ookvoor voor niet berekenen de vuist. Maar Maarhet hetdaartoe daartoenoodige noodigemeesterschap meesterschap over over taal taal de vuist. en onderwerp kan kan slechts slechts door door studie, studie, en enschrijven schrijven ververen onderwerp Ook van van den denberoemdsten beroemdsten redenaar redenaar der der kregen worden. Ook kregen worden.

139 Oudheid, van Demosthenes Demosthenes kon kon men men zeggen, zeggen, dat dat zijn zijn Oudheid, ook ook van redevoeringen De redenaar redenaar is is niet niet redevoeringennaar naarde de lamp lamp roken. roken. De objectief; houding en en woorden woorden moet moetblijblijobjectief ; integendeel, integendeel, uit uit houding ken, dat hij hij leeft leeft enenstrijdt stl'ijdtvoor voor'tgeen 'tgeenhijhijverkondigt, verkondigt, ken, dat en zijn zijn eerste eerste doel doel isisniet nietzijn zijnhoorders hoorders tetebehagen, behagen,maar maarze ze te treffen, treffen, te te prikkelen, prikkelen, te te overwinnen. overwinnen. Het Hetbovenstaande bovenstaande isis vooral van toepassing toepassing op op de de staatkundige, godsdienstige vooral van staatkundige, de godsdienstige en de en de gerechtelijke welsprekendheid van van gerechtelijke redevoeringen, redevoeringen, de welsprekendheid de raadzaal, den kansel, de de volksvergadering volksvergadering en van de de de raadzaal, den kansel, en van balie. Een geheel geheel andere andere soort soortzijn zijndede wetenschappelijke balie. Een wetenschappelijke redevoel'ingen, verhandelingen, proeven proeven (essays), (essays), voorvoorredevoeringen, de de verhandelingen, lezingen, causerieën, de de redevoeringen redevoeringen bij bij onthullingen onthullingen van van lezingen, causerieën, standbeelden, lijkredenen, enz. Dezezijn zijnminder minder standbeelden, de de loflof- en lijkredenen, enz. Deze stout van van toon toon;; ze ze beoogen beoogenook ookniet niettottot dadenopoptetewekken, wekken, daden maar slechts de dehoorders hoorders aangenaam aangenaam bezig bezig te te houden, houden, hun hun maar slechts kennis te breiden, breiden, ofofhun hundedegrootheid grootheidvan vaneen eenofofandere andere kennis uit te beroemde persoonlijkheid te kennen en als als navolgensnavolgensberoemde persoonlijkheid te doen doen kennen zijndus dusdidactisch didactischvan vanstrekking. strekking. waardig te stellen stellen; jzijzijzijn waardig voor te Vaak vervangt vervangt de pers pers 't levende woord woord en en richt richt de de redenaar redenaar Vaak zich tot zijn zijnpubliek publiekininbrochures, brochures,open openbrieven, brieven, verweerverweerzich tot schriften (o.a. de de apologie apologie van van Willem Willem den den Zwijger, Zwijger, de de dedeschriften (o.a. vanDe DeWitt), Witt),pamfletten pamflettenofofschotschriften, schotschriften,proclamaties, proclamaties, ductie van dag- en en weekbladen, weekbladen, tijdschriften, tijdschriften, Gidsen, Gidsen, enz. enz. § 94. Na Na Demosthenes Demosthenes verwierf verwierf Cicero Cicero den den grootsten grootsten roem;; gelijk o. a. a. door dool' de de redmeringen rede\;oeringenwaarin waarinhij hijde de roem gelijk gene gene o. Atheners waarschuwde waarschuwde voor voor de dedreigende dreigendeoverheersching overheersching Atheners Philippus van van Macedonië Macedonië en ze ze opwekte opwekte tot totverzet, verzet,leeft leeft van Philippus deze door zijn zoogenoemde "Philippische" redevoeri.ngen, deze door zijn zoogenoemde „Philippische" redevoeringen, waarmede hij den Romeinen Romeinen de de oogen oogen opende opende voor voor de de waarmede hij den aanslagen van van Marcus Marcus Antonius Antonius en en diens diens bondgenooteni) bondgenooten. 1) aanslagen onsland landhebben hebbenvooral vooralkanselredenaars kanselredenaarsnaam naamgemaakt. gemaakt. In ons Bekend zijn zijn o.a. o.a.:: uit uit de de14de 14de eeuw eeuwJan Janvan vanRuysbroek, Ruysbroek, uit uit Bekend 1) Vandaar Vandaar't philippica. 't woord philippica. 1)

140 de 15de Joh. Joh. Brugman, Brugman, 1)1) wiens naam nog nog in in 't bekende de 15de wiens naam spreekwoord onder 't volk Later, in in 't bijzonder spreekwoord onder volk voortleeft. voortleeft. Later, dd eeuw, in de 17 stond de de kanselwelsprekendheid kanselwelsprekendheid hier niet in de 17da eeuw, stond hier niet houg; van de deheftige heftigeverdeeldheid verdeeldheidopopgodsdienstig godsdienstig houg ; tengevolge tengevolge van peil der gebied, toon dikwijls dikwijls verre verre beneden beneden 't peil gebied, daalde daalde de de toon begin dezer gepastheid. Grooten roem roem verwierven verwierven zich zich in in 't begin dezer gepastheid. Grooten en Borger Borgeren enlater laterDes DesAmorie Amorievan vander der eeuw Van der Palm Palm en eeuw Van zoo wel door door hun hun preeken preeken Hoeven, Van Oosterzee, Oosterzee, Schaepman, Schaepman, zoowel Hoeven, Van als door andere andere redevoeringen. redevoeringen. als door Ofschoon er ook ook ininons onsland landzich zichwel welonderscheiden onderscheidenliebben hebben als politiek redenaar, redenaar, vooral vooral inintijden tijdenvan vanberoering, beroering, heeft heeft als politiek toch niemand zulk zulk een een vermaardheid vermaardheid als b. v. v. de de Mirabeau. Mirabean. toch niemand als b. de 16de Meer de verhandelaars verhandelaars verworven. verworven. Uit Uit de de '16 Meer naam naam hebben de eeuw hebben we we van vanCoornhert, Cool'Dhert,die dieook ookvele veleverhandelingen verhandelingen eeuw hebben van Cicero Cicero (Over (Over de dePlichten, Plichten,den denOuderdom, Ouderdom,de deVriendschap) Vriendschap) vertaalde: Wellevenskunst; doch vooral doch vooral Zedekunst, dat isisWellevenskunst; vertaalde : Zedekunst, de de 19de in 't laatst van de 18 en in de eerste helft van de laatst van de 18de en in de eerste helft van de 19 eeuw waren de deverhandelingen verhandelingen in in zwang. zwang. Onder Onder de de meest meest eeuw waren bekende noemen we we:: Feith, Feith, Verhandeling ovel' het het heldenheldenVerhandeling over bekende noemen dicht; der Palm, Palm, OUel' de Arabische Arabische pOzie poi;ûe;; W. W. de Over de Van der dicht ; Van del'vreemde vreemde Letterkunde Letterkunde op op de de Clercq, Over den invloed ilwloed der Over den Nederlandsche J'; Da Costa, Bezwaren tegen den geest der Da Costa, Bezwaren tegen den geest der Kindereeuw; Pl'oza J'; uit later latertijd tijd: DeGénestet, Génestet, KindC/': De Het Proza eeuw ; Geel, Het poëzie;; Hugo Verriest, Over Over de de grondslagen grondslagen van van het het I'ythmus, rythmus, Hugo Verriest, poëzie enz. De 18de eeuw eeuw was wasook ookdedebloeitijd bloeitijdvan vandedeSpectatoriale Spectatoriale De 48de geschriften (zie (zie:: J. Hartog. de Spectatoriale Spectatoriale Geschriften Geschriften van van Hartog, de 1741-1800), waarin waarin Van Van Effen, Effen, E. E. Wolff, Wolff, Kinker, Kinker, D. D. J.J.van van Lennep, onze eeuw eeuw nog nogdedeOude OudeHeer Heel'Smits, Smits, in in Lennep, e.a" e.a., in onze lossen, aangenamen toon toon schetsen schetsen schreven schreven van van 't leven, leven, de lossen, aangenamen zeden, gebruiken en en de de gebreken gebreken en en de de typen typen van van zeden, de de gebruiken hun tijd. Een Eenook ookininons onsland landmet metsucces succesbeoefend beoefend genre genre hun tijd. 1) v. Vloten, Vloten, Nederl. Neder!. proza-stukken van eeuw. 1) Zie o.a. van de 13de-16de eeuw. o.a. Dr. Dr. J. v.

141 141 'Zijn de essays essays (proeven) (proeven) los losgeschreven geschrevenwetenschappelijke wetenschappelijke zijn verhandelingen;; vooral vooral op op 't gebied der der letterkundige letterkundige critiek critiek verhandelingen hebben velen velen naam naam gemaakt, gemaakt, o.a. o.a.Kinker, Kinker,Potgieter, Fotgieter, BakBakhebben v. d.d.Brink, Brink,S.S.Gorter, Gorter,Jonckbloet, Jonckbloet,Alb. Alb.Thijm, Thijm,Busken Busken huizen v. tenBrink, Brink,A.A.Pierson, Pierson,Van VanNouhuys. Nouhuys, Huet, Beets, Beets,Moltzer, Moltzer, J.J. ten fillet, MaxRooses, Rooses,Kloos, Kloos,Koopmans, Koopmans,Querido, Querido, Bijvanck, van van Deyssel, Deyssel,Max Bijvanck, Meester, enz. enz. J. de Meester, 95. Tot 't rhetorisch rhetorisch genre behoort ook de de epistologragenre behoort § 95. de brief toch toch dient dientter tervervanging vervanging van van 't gesproken phie,.; de phie hetonmogelijk onmogelijk maken maken in in woord, waar waar de deomstandigheden omstandigheden het woord, mondeling verkeer verkeer te te treden. treden. Meestal Meestal handelt handelt de debrief briefover over mondelina alledaagsche aneen voor voor den den schrijver schrijver en enden den alledaagsche zaken, zaken, die die alleen lezer of de de weinige weinigelezers lezersvan vanbelang belangzijn zijn; vandaar dat dat lezer of ; vandaar velen er maar op los schrijven en slordigheid tot de gewone velen er maar op los schrijven en slordigheid tot de gewone eigenschappen dendagelijkschen dagelijkschen briefstijl briefstijlbehoort behoort; eigenschappen van van den ; immers, 't goed een kunst kunst die die men men goed stellen stellen van van een een brief is een zich slechts door door langdurige langdurige en ernstige ernstige oefening oefening kan kan eigen eigen zich slechts maken., In 't bijzonder gaven in in den den rnaken. In bijzonderworden wordenerer groote groote gaven schrijver vereischt, wanneer er hoogere belangen in 't spel 't schrijver vereischt, wanneer er hoogere belangen in zijn, zooals in in de debrieven brievenover overden dengodsdienst godsdienst en en over over de de zijn, zooals staatkunde, als 't ware geschreven redevoeringen redevoeringen zijn. zijn. staatkunde, die die als ware geschreven de studie studie van vande degeschiedenis geschiedenis in in 't algemeen van Voor algemeen en en van Voor de die der letterkunde letterkunde in in 't bijzonder, brieven van van die der bijzonder,zijn zijn de de brieven personen deletteren, letteren,de depolitiek politiek of ofop opeenig eenigander ander personen die die in de gebied een rol rol gespeeld gespeeld hebben, hebben, van van veel veel gewicht gewicht;; we we gebied een hebben de brieven brieven van van Prins Prins Willem Willem II en en zijn zijn hebbenb.v. b.v. in in de Maison d'Ol'ange, door broeders (Archives uitgegeven door d'Orange, uitgegeven (Archives de de la Maison Groen van Prinsterer), in die van Johan de Witt, Pieter Groen van Prinsterer), in die van Johan de Witt, Pieter de Groot, Hooft, Hooft, Bilderdijk, Bilderdijk, A. R. R. Falck, Falck, J. J. F. F. Willems, Willems, Huet, Huet, de Groot, Multatuli onwaardeerbare bronnen bronnen voor voor de kennis kennis van van Multatuli e.a. e.a. onwaardeerbare de schrijvers zelve tijd. de schrijvers zelve en en "an van hun tijd. Sommigen van den den briefvorm, briefvorm, zoowel zoowel in bedienen zich zich van Sommigen bedienen ter verspreiding van hun ideeën. Zoo proza als in poëzie, proza als in poëzie, ter verspreiding van hun ideeën. Zoo

142 verdedigde zijn moderne moderne theologie theologie in in zijn zijn verdedigde Busken Busken Huet Huet zijn "Brieven „Brieven over over den Bijbel", Bijbel", Rhynvis dichtte ter ter verdeverdeRhynvis Feith Feith dichtte wijsbegeerte diging van van 't Christendom Christendom tegen de Kantiaansche wijsbegeerte de "Brieven Kinker in in zijn zijn "Brieven „Brieven aan Sophie", Sophie", welke welke Kinker „Brieven van Sophie aan aan Feith" Feith" bestreed over den den hekel hekel haalde. haalde. van Sophie bestreed en en over Vooral zijn naar naar 't schijnt, de vrouwen vrouwen begaafde begaafde briefbriefVooral zijn schijnt, de Made. de de Sévigné Sévignéberoemd beroemd; schrijfsters. Uit den den vreemde vreemde isis Made. schrijfsters. Uit ; wij kunnen bogen bogen o.a. o.a. op opdededames damesWolff W olfl'en enDeken, Deken, die die wij kunnen „Brieven over verscheiden behalve romans in in brieven, brieven, haar haar "Brieven verscheiden behalve romans en een vertaling van Made. deGenlis' Genlis' ondm'werpen" onderwerpen" en een vertaling van Made. de "Brieven over de de opvoeding" opvoeding" in 't licht gaven (Zie (Zie § 105, 105, licht gaven „Brieven over 107, 123). 123).

111. LYRISCHE POËZIE. LYRISCHE PO ËZIE.

§ 96. De lyrische poëzie poëzie ontleent ontleent haar haar naam naam aan aan de de lier, lier, De lyrische 't instrument waarop de de Ouden Ouden de devoordracht voordracht hunner hunner gegeinstrument waarop op de nauwe verdichten begeleidden; de naam wijst dus dichten begeleidden ; naam wijst dus op de nauwe verOokthans thans zijn zijn de de eeniging van muziek, muziek, zang zang en en poëzie. poëzie. Ook eeniging van eigenlijke lyrische gedichten gedichten meest meest voor voor den den zang zanggeschikt, geschikt, eigenlijke lyrische zoowel door den den inhoud inhoud als als door door den denbouw, bouw,de deindeeling indeeling zoowel door 't zangerige van en rhythmus. De lyrische in strofen en zangerige van taal en rhythmus. De lyrische in strofen en is bij bij uitstek uitstek subjectief subjectief;; zij zij is is de de poëzie poëzie des desgemoeds gemoeds poëzie poëzie is en geeft uitdrukking uitdrukking aan aandede afwisselendestemmingen, stemmingen, en geeft afwisselende gedachten gewaarwordingen, welke welke de de ervaringen ervaringen van van gedachten en gewaarwordingen, 't leven in de deziel zieldes desdichters dichtersveroorzaken. veroorzaken. De Delyrische lyrische leven in dichter uit wat watininzijn zijneigen eigenboezem boezemomgaat; omgaat; evenwel evenwel niet niet dichter uit altijd dat strikt striktpersoonlijk, persoonlijk, streng streng individueel individueel;; „hij "hij is is altijd is dat 't leven meer mensch dan de anderen, anderen, een een dichter dichter leeft leeft 't meer mensch dan de van vele gewone gewone menschen" menschen"; ; om hem te tegenieten genieten moet moet van vele om hem men, zichzelf in inhem hemterugvindend, terugvindend, ofofaan aanzichzelf zichzelfontrukt, ontrukt, men, zichzelf

143 gevoelen als als hij hij;; zooals zooals hij hijweder, weder,daartoe daartoedoor doorzijn zijn rijke rijke gevoelen hurt denken zieleleven in staat, staat, zich zich plaatst plaatst ininanderen anderenen enuit uit hun zieleleven gevoelen. Starings Starings Herdenking, De Génestets Morgen De Génestets en gevoelen. bij de de Duinen, Duinen, Ledegancks Het graf graf mijner mijner moeder moeder zijn zuiver bij van individueele lyriek, doch ook des eersten Ada van Holland, Holland, individueele lyriek, doch ook des eersten Oranje Wildzang, Hoofts Klaghte der Princesse van Oranje Vondels Wildzang, oorlogh voor 's-Hertogenbos zijn Doch daarbii daarbij zijn lyrisch. Doch over 't oorlogh moet de de dichter dichter zich zichgeheel geheelkunnen kunnenindenken indenken en eninvoelen invoelen moet hij 't woord Anders voldoet voldoet in de de personen personen voor voor wie wie hij woord neemt. Anders zijn poëzie niet aan aan den den eersten eersten en en hoogsten hoogsten eisch eisch van van alle alle zijn poëzie We meenen meenen hier hier niet nietdedefeitelijka feitelijke poëzie, n.l. waarheid. We poëzie, n.l. waarheid. de werkelijkheid werkelijkheid;; die toch toch isis niet nietaltijd altijdpoëtisch, poëtisch, waarheid, waarheid, de en slechts de deware waredichter dichterkan kanhaar haardoor door de dewijze wijzewaarop waarop en slechts is niet hij ze voorstelt en inkleedt, tot poëzie maken 1); 't is niet hij ze voorstelt en inkleedt, tot poëzie maken 1) ; op Texel Texel z66 zóó heeft heeftstaan staanklagen, klagen, de vraag, of of Ada Ada werkelijk werkelijk op de vraag, of de de vogels vogelsinderdaad inderdaadzoo zoojuichen, juichen,onbezorgd onbezorgd terende terende op op den boer, ofofFrederik Frederik Hendriks Hendriks gemalin gemalin wezenlijk wezenlijk „door "door den boer, koud, door heet heet met methem hemmede medeheeft heeftwillen willenrijden," rijden," maar maar koud, door of de de gedachten gedachten en engevoelens gevoelensnatuurlijk natuurlijk zijn, zijn, passend passend in de de omstandigheden dichter zijn zijn persoon persoon plaatst, plaatst, of of omstandigheden waarin waarin de dichter 't gedicht geleefd is. Wemeenen meenendedehoogere hoogereinnerlijke innerlijke is. We waarheid, die daarin daarin bestaat bestaat dat datdededichterlijke dichterlijkescheppingscheppingwaarheid, die een schoon harmonisch harmonisch geheel vormt, 'twelk 'twelk niets niets bevat bevat een schoon geheel vormt, dat in strijd strijd isismet metofof vreemdisisaan aanhaar haarnatuur, natuur, terwiji terwijl dat in vreemd zijn, maar maar de en toestanden toestanden niet nietmaar maaraaneengeregen aaneengeregen zijn, de feiten en elkander motiveeren. Eerst Eerst door door deze deze waarheid waa.rheid elkander verklaren verklaren en motiveeren. zal dichter invloed invloed kunnen kunnen oefenen oefenen op op zijn zijn lezers, lezers, zal zal hii zal de dichter hen zich zelf zelf doen doen vergeten vergeten eneninindedeillusie illusiebrengen, brengen, dat dat. hen zich zijn schepping waarheid, waarheid, werkelijkheid hij in hun hun zijn schepping werkelijkheidis,is,en en zal zal hij ziel dezelfde gedachten gedachten en endezelfde dezelfdestemmingen stemmingen kunnen kunnen te. te. ziel dezelfde 1) E. Zola's definitie: definitie: „une "uue oeuvre oeuvre d'art d'ar! est estun uncoin coin de de lalanature, nature. vu vu à E. Zola's travers un tempérament", tempérament", zouden zouden we we bescheidenlijk bescheidenlijk wenschen wenschon aan te tevullen. vullen. travers un met bijv. n.w. „poétique." "poétique." met het bijv.

144 144 weeg brengen als als die die hem hem beheerschen. beheerschen. Daartoe Daartoe is is echter echter weeg brengen ook noodig noodig dat dat hij fijner ()ok fijner en en dieper dieper gevoelt gevoelt dan dan 't't algemeen, algemeen, en dat en dat gevoel gevoel warm warmenenkrachtig, krachtig,bezield bezieldenenbezielend, bezielend, in in een schoonen, een schoonen, gepasten gepasten vorm vorm uitdrukking uitdrukking weet weet te te geven. geven. hoofden In dit uitspreken uitspreken van van 'tgeen 'tgeenininduizenden duizenden harten hartenenenhoofden In dit (lmgaat, ofschoon minder minder duidelijk duidelijk of ofgedeeltelijk gedeeltelijk onbewust, onbewust. omgaat, ofschoon ligt de verklaring verklaring van van de de populariteit populariteit eens eens dichters; dichters; daaruit daaruit ligt de begrijpen we de de betoovering betoovering die die uitgaat uitgaat van van gedichten gedichten als als begrijpen we als Vondel's Vondel's Rei de huwelijkstrouw, van de Cort's Cort's Rei op de van Frans de Moeder en en Kind, zoo menig menig gedicht gedicht van van Beets, Beets, De De Moeder Kind, van van zoo Génestet, Potgieter, De DeCort, Cort,Kloos Kloos;; e.a. e.a.;; daaruit daaruitverklaren verklaren Génestet, Potgieter, wegsleepende kracht, kracht, liederen liederen als als 't't Wilhelmus Wilhelmus we ons dedewegsleepende we ons en de Marseillaise geheel volk volk tot tot geestdrift geestdrift en de Marseillaise eigen, eigen, die die een geheel vervoerde moed en en vertrouwen vertrouwen inboezemde inboezemde in in dagen dagen vervoerde en en het moed van strijd;; den dentroost, troost.,dien dienzoo zoomenig meniggodvruchtig godvruchtiggemoed gemoed van strijd in de gewijde gewijde gezangen gezangen vindt vindt en en gevonden gevonden heeft. heeft. in de § 97. 97. Tot de deeigenlijke eigenlijke lyrische lyrische poëzie poëzie behooren behooren 't Lied, enkele bijbijde Hymne, de Ode, de Elegie, de Cantate Cantate en en enkele dichtvormen(zooals (zooals de de Herdide, Heroïde, 't Madrigal, 't Rondeel, zondere dichtvormen de Fransche Fransche ballade, ballade, 't Acrostichon, 't Chronogram, MaChronogram, de Makame, de Ghazele, Ghazele, dedeDithyrambe), Dithyrambe), die diewe wegrootendeels grootendeels inin kame, de § 84-88 84-88reeds reedsbehandeld behandeldhebben, hebben,en endie, die,met metuitzondering uitzondering maar zelden zelden voorkomen. voorkomen. De De didactische vOl'nwn van 't sonnet, maar vormen lyrische poëzie poëzie zijn zijn:: 't Leerdicht, de Satire, 't Besch1'ijder lyrische Beschrij'/-'end gedicht, 't Epigram, de Dichterlijke Dichterlijke Brief. Brief. vend gedicht, §§ 98. 98. Het lied. De De liederen liederen zijn zijnmeest meestopzettelijk opzettelijk voor voor ookregelmatig regelmatiggebouwd gebouwd zang gedicht gedichtenendaarom daaromdan danook den zang Devorm vormmoet moet en in instrofen strofenvan vangelijke gelijkelengte lengteverdeeld. verdeeld. De eenvoudig, de toon toon welluidend welluidend en en zangerig zangerig zijn. zijn. Overigens Overigens eenvoudig, heerscht er er in inden denvorm vorm en enininden deninhoud inhoudgroote grooteverscheiverscheiheerscht denheid. Naar Nallr den den inhoud inhoud verdeelt verdeelt men men de de liederen liederen in in denheid. geestelijke en wereldlijke wereldlijke liederen liederen;; de eerste geven geven uitdrukuitdrukgeestelijke de eerste king aan aan de degevoelens gevoelens der del'menschheid menschheid ten tenopzichte opzichte van van king

145 God; hiertoe behooren behooren dus dusalle allegodsdienstige godsdienstige liederen, liederen, lof-, lof-, God; hiertoe Het geestelijk geestelijk lied lied wordt wordt dank-, boet-, feestzangen, feestzangen, enz. dank-, boet-, enz. Het kerklied genoemd, kCi'klied bij den den eeredienst eeredienst wordt wordt gegegenoemd, indien indien het bij als zoodanig zoodanig moet moet het hetde deuitdrukking uitdrukkingzijn zijnvan vande degegebruikt; als voelens van de gansche gemeente. Voorbeelden van geestelijke voelens van de gansche gemeente. Voorbeelden van geestelijke men in in dedegezangen gezangen bij bijdedeverschillende verschillende liederen vindt men liederen vindt kerken in gebruik, Costa's kerken gebruik, in in Vondels Vondels "IIarpzangen," „Harpzangen," Da Da Costa's "j)aaseh-, „Paasch-, PinkslCi'Pinkster- en Kerstzangen"; Kerstzangen" ; Starings: Starings KerkgezanKcrkgezanHaar, Feith, Feith, enz. enz. gen J'; vele vele gedichten gedichten van van Beets, Beets, 11. B. ter Haar, menschenleven tot Het wCi'eldlijk wereldlijk lied heeft 't geheele geheele menschenleven stof; bezingt gemoedsaandoeningen, alle gernoedsllandoeningen,die diededevoorvoorstof ; het het bezingt vn.llen en de de omstandigheden omstandighe(len des des levens levens in in 's menschen ziel vallen en menschen ziel gewijd aan aan liefde liefde en smart, aan aan geluk geluk en en verwekken. 't Is Is gewijd en smart. droefheid, den vrede vrede en en den den oorlog, oorlog, aan aan de de natuur, natuur,den den droefheid, aan aan den ouderdom de jeugd, jeugd, den denhuiselijken huiselijk en haard haarden en't'tvaderland. vaderhilld. ouderdom en de Naar den inhoud inhoudverdeelt verdeelt men mendeze deze liederen liederen daarom daarom in in :: Naar den ~preekt minne-, treur-, vrede-, wede-,krijgs-, krijgs-,natuurliederen natuurliederen; ;ook ookspreekt minne-, treur-, men van drink-, drink-,gezelschaps-, gezelschaps-,jagers-, jagers-,visschers-, visschers-,soldaten-, soldaten-, men van volksliederen, paitijliederen, par tijliedcren, enz. matrozenliederen, matrozenliederen, van volksliederen, § 99. 'tWoord "volkslied" wordt dubhelen zin zin gegewordt in dubbelen 't Woord „volkslied" beteekent in in de de eerste eerste plaats plaats 't lied bruikt. lied dat bestemd bruikt. Het beteekent te geven geven aan aandedevaderlandslievende vaderlandslievende stemming stetntning is uitdrukking te is uitdrukking waaronderallen allenzich zich van een geheel geheel volk, volk, en en de deleus leusis is van een waaronder vereenigen, dagen van vanvreugde vreugdeenenvoorspoed voorspoed zoowel zoowel als als vereenigen, in dagen in tijden van van gevaar gevaarenennood. nood.Het Hetmoet moetdaarom daaromkrachtig krachtig in tijden en wegsleepend, maar maar tevens tevens eenvoudig eenvoudig van van toon toon zijn zijn en en en wegsleepend, niet lang,opdat opdathet hetgemakkelijk gemakkelijk door door iedereen iedereen kan kan ontontniet tetelang, houden kent van van Peene's Peen e's houden worden. worden. Geen Geen Vlaming, Vlaming,of of hij hij kent Vlaamsehe de Nederlandsche Nederlandsche volksliederen volksliederen maar de Leeuw, maar Vlaamsche Leeuw, Wien Nederlandsch Nederlandseh Bloed, Bloed, Wij leven vrij, 't gewijzigd gewijzigd leven vrij, 'Wilhelmus over 't algemeen slechts gedeeltelijk worden over sleeks gedeeltelijk Wilhelmus worden en gebrekkig gebrekkig gekend gekend;; het het vroeger vroeger aan aanMarnix Marnixvan vanSt. St.AldeAldewijs gonde toegeschreven Wilhelmus Wilhelmus evenzoo, evenzoo, of.~choon ofschoon de wijs gonde toegeschreven 10

146 146 en een en een paar paar coupletten coupletten inindedelaatste laatstejaren jarenpopulair populairgeworden geworden zijn. op de de Daar de politieke politieke omstandigheden omstandigheden grooten grooten invloed invloed op Daar de verklaren stemming van een een volk volk kunnen kunnen oefenen, oefenen, isis 't't te stemming van te verklaren dat ook de devolksliederen volksliederen niet nietaltijd altijd duren. duren. Soms Somsdalen dalen ze ze dat ook dan partij liederen af af;; voorbeelden voorbeelden van laatste zijn zijn de de dan tot partijliederen van de laatste Geuzenliederen, politieke liederen liederen van van de de Oranjeklanten Oranjeklanten Geuzenliederen, de de politieke 18:30, de deliederen liederen der der en van de depatriotten, patriotten,dedepoëzie poëzievan van1830, en van socialisten, enz. socialisten, enz. 't Woord "volkslied" als tegenstelling tegenstelling „volkslied" wordt wordt ook ook gebruikt gebruikt als van "kunstlied":: 't onderscheid niet altijd, altijd. bij bij ieder van „kunstlied" onderscheid isis echter niet geven. In In't 'talgemeen algemeenisisde de kunstkunstlied in 't bijzonder, lied in bijzonder, aan aan te geven. poëzie meel' ingewikkeld ingewikkeld van van vorm, vorm, moeilijker moeilijker te te begrijpen begrijpen poëzie ineer Hetkunstlied kunstliedisisde deschepping schepping van inhoud inhoud dan dan de devolkspoëzie. volkspoëzie. Het bijzeer zeervrije vrijeopvatting opvattingvan vun van een enkelen enkelen dichter, dichter, die diezelfs zelfsbij van een naar kunst kunst en enschoonheid schoonheid van van de regelen der der po6tica, poëtica, toch toch naar de regelen vorm streeft, en eninin'Ain verzenzijn zijneigen eigenindividueele individueele gegevorrn streeft, -zijn verzen waarwordingen uitstort. Hierdoor is 't kunstlied subjectief; waarwordingen uitstort. Hierdoor is subjectief, vaak meer meer zuiver lyrisch lyrisch dan dan 't volki'1lied. meer zuiver volkslied. Dit Dit laatste isis vaak hetbeantwoordt beantwoordt aan aan den den smaak en de episch van inhoud, inhoud, het episch van en de beschaving van 't volk dus eenvouvolk in 't algemeen, beschaving van algemeen, en en moet dus de uiting diger, ongekunstelder, meer objectief objectief zijn zijn;; het het is de algerrlt~en gevoel gevoel des des volks. volks. 't Volkslied ontstond vooral van 't algemëen Volkslied ontstond vooral den tijd tijdtoen toendedeontwikkeling ontwikkeling van van allen allen rneer meer gelijk gelijk was was in den thans;; een een gedicht, gedicht, door dooreen eenenkelen enkelenbard bard(vinder, (vinder, troutroudan thans minstreel ofofhoe de naam naammocht mochtluiden) luiden) voortgebracht, voortgebracht, badour, minstreel hoe de moest, zoo hij den den waren waren toon toon wist wist tetetrefren treft'en en en de de stof stof moest, zoo hij de belangstelling wekte, wel spoedig algemeen bekend worde belangstelling wekte, wel spoedig algemeen bekend worden, vooral vooral ook ookdoor doordedezwervende zwervendelevenswijze levenswijze der dermiddelmiddelden, De dichter dichter geraakte vaak vaak geheel geheel op op den den eeuwsche zangers. De gedicht, monmonachtergrond; zijn zijn naam werd werd vergeten vergeten en en 't gedicht, achtergrond; deling overgeleverd, overgeleverd, werd werd gewijzigd gew\izigd en envervormd, vervormd,somtijds somtijds

147 147 tot er van tot van 't oorspronkelijke was. I) 1) En En zoo zoo oorspronkelijkeniets niets meer meer over over was. gaat het nog nogthans thansmet metdedestraatliederen, straatliederen,door door de derondreirondreigaat het zende markt- en en kermiszangers kermiszangers verspreid. verspreid. Den Den roem roem dien dien zende marktTollens de eerste eerste helft helftdezer dezereeuw eeuwals alsvolksdichter volksdichter genoot, genoot, Tollens in in de had hij tetedanken dankenaan aandedezoetvloeiendheid zoetvloeiendheid en en den deneenvoud eenvoud had hij ook wat inhoud en moraal betreft, zoo zijner zangen, die zijner zangen, die ook wat inhoud en moraal betreft, zoo geheel behoeften van van hoofd hoofd en hart hart creheel beantwoordden beantwoordden aan aan de de behoeften zijner tijdgenooten. Uit de de middeleeuwen middeleeuwen hebben hebben we we eenige, eenige, zijner tijdgenooten. latertijd, tijd,vooral vooraluituit 17 deeeuw, eeuw,een eenschat schat van van en uit later en uit dede 17de we in indit ditopzicht opzicht liederen over, die die ons ons bewijzen bewijzen hoezeer hoezeer we liederen over, de19de 19de eeuw eeuwbloeien bloeien zijn achteruitgegaan. Evenmin Evenmin als als ininde zijn achteruitgegaan. volkslied en 't volksgezang in 't volkslied onze dagen, dagen, ofschoon of.~choon er in onze vooruitgang bespeuren is. Het isiseen eenverblijdend verblijdend ververvooruitgangtete bespeuren is. Het ook blijkens blijkens de de uitgaaf uitgaafvan vanverschillende verschillende liedliedschijnsel schijnsel dat, ook Nut van van't 'tAlgemeen, Algemeen, boeken, dool' de Maatschappij Maatschappij tot Nut boeken, o,a. o.a. door weer groote aandacht aandacht aan aan het hetNederlandsche Nederlandsche lied lied wordt wordt weer groote geschonken. Ook nieuwe nieuwe volksliederen volksliederen worden worden gedicht gedicht met met geschonken. Ook meel' of minder minder succes. succes. Een Eeneigenaardige eigenaardigeplaats plaatshebben hebbendoordaarmeer of onder de de liedjes liedjes van vanSpeenhoff. Speenhoff. „Het Als voorbeelden noemen noemen we we uit uitdedemiddeleeuwen middeleeuwen o.a.; o.a.: "lIet Als voorbeelden daghet in den den Oosten", Ousten", „Van "r'an twee twee emineskinderen", cunillcskillderen", „de "deminneliederen minneliederen oan lIertu.'! Jan Jall I [ran Nln JiraZ,allt",„het "hetlied liedvan can Geraard Geraard van 1Ian VVelzen van Hertog Brabant", elzen Graaf nor's", Floris", enz. Als liederen-dichters zijn zijn voorts voorts bekend bekend:: en Graaf enz. Als en Hooft (vooral (vooral erotische erotische liederen); liederen); Brederoo Brederoo I(Boertig, Boertig, Amoureus Amoureus en Hooft Aandachll!/ Grootliedboel ()l'OIJtlied{wek),. Fn:esche Lusthof); Lusthof),. Vondel (De Friesche Aandachtig ) ; Starter (De

(vele reien in inzijn zijntreurspelen, treurspelen, verder verderlijk-, lijk-,loflof-en enbruiloftszanbruiloftszan(vele reien gen ); J. J. Luyken Luy ken (!Je Duitsche Lier),. .J,Tonctys onctys (Uoselijn.~ Oochies),. (Roselijns Oochies); (De Dui ische Lier); gen); Camphuyzen (stichtelijke liederen',., liederen" alien allenuit uitdede17de 17deeeuw eeuw; Smits, Camphuyzen (stichtelijke ; &nits, de 18de 18de eeuw. eeuw. Vele Vele Poot, Bellamy, Bellamy, Wolff Wolft' en Deken, Feith, Poot, en Deken, Feith, uit de (Een Geldersch liederen vindt vindt men men ook ook in de de werken werken van: van: Staring Sturing (Reil Geldel'sch liederen lied, Krijgslied, Krijgslied, Oogstlied, Oogstlied, Meizang, Meizan!l, Herdenking); Ilerdenkin!l)" Potgieter (o.a. (o.a. de de lied, Liedelrens van mn Bontekoe); Jiontekoe),. Tollens 'rollens (Liedje, Zmnemvol1dliedje, WinterWintm'(Liedje, Zomeravondliedje, Liedekens 1) Men Men zie over het lied lied o.a. 0.3. Jonckbloet, Jonckbloet., Gesch. Gesch. der Ned. Ned. LeiterI!. lie deel; Letterk. lIedeel; 1) Letterk ; Knuttel, Kalff, Het Het lied lied inindedeMiddeleeuwen, Middeleeuwen,en: en:Gesell. Gesch, der del'Ned. Ned. Letterk; Kalif, geestelijk lied lied in in de do M. M. E. E. Het geesteli,jk

B8 148 't Maartsch BeetR (Zaansch (Zaansch Liedeken, Liedel.:en. '/ Jll aartsch riooltje, l'üwL(je, Vaders I 'aders arondliedje); Beets zOn) ; De GéneI'edeldeuntje bi) Ilij de de wieg, u'iep, Wanneer Wanneer de deLinderen !.'inlierenyroot i/1'OOt ·:iin); G6neredeldeuntje Hensbroeck, Fntns Ntet, Ten Ten Kate, KnJe, Heye, Heye, Honigh, Boele Boele v. Hcnsbroeck, de Frans de stet, E. Hiel, Dautgezusters Loveling, .T. Th. Th. van van Iiitiswijck, RijRWijck, de gezusters Loveling, K nantCort, J. Van Ee(len, Eeden, Verwey, Mevr. v. v. Ackere-Doolaeghe, Kloos, Kloo" Vu,n Verwey, zenberg, Mevr. Uezelle, Lovendaal, LovellllrL:tI, De Cne11l1t, Adama v. Reheltema, IC. S. Allmna Cneudt, 'c. Scheltema, enz. Gezelle, AIR dichters van van kinüerliederen bekend: V,m Van Alphen, Goekinderliederen zijn bekend: Als ,erneur, 'L. Droogenbroek, e. e. a. Louwerse, .Lln Jan Droogenhroek, verneur, Heye, LOllwerR8, en de De hymne hymne en § 400. 100. De hUil/ne de ode. ode. De en de de ode orle ononhyinne en derscheiden zieh van taal, t;tal, door door gloed gloer] en en derscheiden zich door door statigheid statigheid van bezieling en wegsleepende geestdrift, geestdrift. Ze, Ze bezingen bezingen beide bei(Ic bezieling en wegsleepende verheven onderwerpen. onderwerpen, doch doch niet niet altijd altijd maken maken de de dichters (lichters verheven verschil de keus keusvan vanden dennaam naamtusselien tnsscheJl de de hymne hymne en verschil bij bij de ell de Doorgaans evenwel aun 't'teerste eerstewoord woord de, ode. ode. Doorgaans evenwel hecht hecht men men aan een meer bijzondere, b\izomlere. aan aan 't llleer algemeene algemeene andere e(~1l een loft!. 't anrlere een meer beteekenis; de hymne hymne verheft verheft vooral vooral den dCIl Lof Lof van V'l.Il God Gor! en en beteekenis, de Christus, Ouden, de macht en de d(~ heerlijkheid heerlijkheid der der Christus, of, of, hij bij de de Ouden, de macht Goden; de ode oele bezingt bezingt elk elk ander anJerverheven verllevcn onderwerp, onderwerp, vorvorGoden, de sten en helden, natuur, grootsche feitf~ll, wetellsdJnp. sten helden, de de natuur, grootsche feiten, dedewetenschap, enz. In de deode orleen endedehymne hymnebereikt bereiktdedelyrische ]\'l'i~ehepoilzie pOi;zie het het enz. In toppunt; ze kan kanden densteun steunenendedeverheffing vrrhertillgvan V,lIlde demuziek muziek toppunt, ze ontberen en isissows somsblijkens blijkensden denvorm, \'onn,zelfs zelf~ niet IJ iethostemd bestemd ontberen en om gezongen te worden. worden. orn gezongen :I:1, lil·l, DU, Te Te Dorm Vele kerkliederen, 0.'1,. pS:11m 29, i1;1, /Jet"" Landamns, DI/II/aow.', o.a. psalm Vele hylllnen;; venIer vertichillende reiell in V OlHleh. trenr>4l'elen Vondels. treurspelen verder verschillende reien in hymnen (lVie het, enz.) Da,n. of! Christus, ('hri;:/II.<, Lof:ang J~()f:'lI1.'1 op lij! Lqfzang op Heynsius : JA~t'::l/lI!! Dan. Heynsills: (Wie is,:.< het, Jun (/uil; I:w·I'IIII.'; Tollens: .1/11/ (70(1;Bilclel'llijk: Bilderdijk: Ode ({/In clan (lod; God; Tollell';: Bellamy : Ode Pacchus; BelLtmy: (ie/led; Costa:: f)e rOlir,:ie1Uf/heid;; God (,'"r! met liIC/ ons; fJ/l'<; enz. be Voorzienigheid (fie/y.4; tl,L Da Costa Ook :1antal oden De JiUnRijnAvelloemen noemenIller bier VOllllel: Vondel : lie groot ; we oden is zeer groot; 't aantal Ook 't, .'lnwIJI; Nienwhnd: Ori"n; rle Lente Lel/Ie;; O. O. Z. van Ode (f/lll (tan de v.an Orion; BellalllY: Bellamy: Or!e stroom ; Nieuwland: H,uen: VrUheid; Tollens: Tollells: Jan "I/lnderledichg.nnst; '/i"hl/;'/lII;:I; Biltlenlijk: De Vrijheid; Biblerdijk : /!e De Haren: ])e z~jn zijn

drie Jfensl'll, iVapo!e,m, De I Je Liefile Lie;/ile tot lut het hel Vad,,rland; raderLalli!; ],u(leg'I,IH,k: Je rlrie Ledeganek : JDe lIensch, Napoleo.n. De n/l!//er; Ruyer; SbLrillg: /n.,tersteden, Kinder/of:;an!); Feith: j)e Staring : ~'I((II mUlle mijne lustersteden. Kinderlof:any; ]Jennen, IJet Stoonduig Stoml/tlli!!;; Alh. Alb. Thijm: Thijm : /!ilrlerdDI.·; Sch,wpnmn: Schaopman: /Je De Dennen, IIet 1'11/1,., ~Vllp()le()n, Vondel, r',mdel; LocI. del

1)1,17,1,

0...er.ve: ■ li;I:er,(1

149 149 Aan somrnige sommige gedichten, gediehten, die die door door toon toon en en inhoud inhond nauw nauw Aan met de dehymnen hymnen en ("noden oden verwant verwant zijn, zijn, geeft geeft men men wel wel eens eens met den naam Haalll van van rhapsodieM. l'lwjJsorlieën. livenals EvenuJs hymne hymne en en ode orie isis ook ook den dit woord woord aan aan't 't Gl'iekscllontleend. ontleend.Rhapsoden Hhapsoden waren waren reireidit Grieksch zende zangers, zangers, die die op op feesten feesten fragmenten fragmenten uit uitgroote gl'ootegedichgedichzende zingen een staf b, v. nit uitHomerus, HOlllerus, voordroegen voordroegen en en bij bij 't't zingen SÜlf ten, b.v. lauwertak (rhapsos) (r1l

150 Heldinnebrieven fleldinneln'iel'en van OvidiuR, die die door door Vondel Vondel vertaald verhutld zijn zijn en en van Ovidius, nagevolgd in in zijn 31 aagdenbrieren. Elegische nagevolgd zijn ilfaagdenbTie"en. zijn o.a.: Elegische gedichten gedichten zijn Uitvaart ran mijn dochterken Vondel: U it"lwrt CllIl , Kinderlijk, I'an111 iJfa1'ia aria dochterken, Kinderlijk, TrioJilf niomf van Stuart (heroïde); StIlart .J, de deDekker: Dekker:_Aan Arm lI/(JIl I!mcder; ,1. Bellu,lllY:: (heroïde); J. mOn broeder; J. Bellamy Klaagzang ; p, Klaagzang; Nienwla,ml: Ter gedachtenis .IIedachtenis mOner mU"e/' echtgenoote e,'hlflenoole A. A. H, P. Nienwla,nd: H. PruOssenaar vanonze onzedochter; dochter W, W . v. Haren: JHet ] '/'uijssenaar enen,'all I etmensche101c 1JleIlSI'hdlj'" leven Ir'oen,.; Borger: Aan Jnijn Kind, Kind, Aan ,11/71 den den Rijn; RijII; Staring: Alla cIm Holland; flolland: Aan mOn Ada ran Ter Haar: Elegie aan een. een spelend spelend Kind; Kind; De Bull:: ])1' ledifl!'e stoel; sloel; Ter Haar: Elegie win De Bull 1)e ledig Ledeganck: lIet .111'IlfMOner mijllel' nweder 1II0eder,.; De Ch;ne~tet: Het graf 31-orgen I,U bij de de Gi'qiestet: Jforgfn duinen; PrLldens van Duyse Dnyse:: Onlmoedir;iny, l'wlel'.:lwhl;; Van Beers: Heers: Pradens van Ontmoediging, Fader:rich( .13i) de de wiege van een des armen; amen; Verwey: 0 1IU111 Bij wie.lle /'({/l een lcind kind de,~ smarte, enz. Malt /'111/ sm"rt!', -

§ 402. 102. De cantate. De cantate is is een eau gedicht gedicht dat dat bebeDe cantate. De cantate pnmuziliale muziImlebegeleiding hegeleiclingisisgeschregeschrepaaldelijk zang en paaldelijk voor voor den zang Het drukt drukt ininstrofen strofendie dieininbouw bouwen lengtezeer zeer'afaf~ ven. ven. Het en lengte wisselen, gewaarworclingen uit, welke welke 't zelfde zelfile onderwerp onderwerp wisselen, cle de gewaarwordingen bij verschillende verschillende personen opwekt, Daardoor Daardoor isis 't min min of bij personen opwekt. meer dramatisch ;de dichterlaat laat verschillende gegemeer dramatisch de dichter n.l.n.L (liedieverschillende waarwordingen ook door dool' onderscheiden onderscheiden personen pel'sonell uitspreken. uitspreken. waarwordingen ook uit recitatieven, die meest vertellend vertellend of De cantate bestaat bestaat uit die meest De cantate beschrijvend van inhoud zijn, en uit (li'iét'S, duo's, tt'l'zetlen, aria's, duo's, terzetten, beschrijvend van inhoud zijn, uit enz. en koren, alle meer meer dienen dienen tot tot uitdrukking uitdrukking van vau 't 't 'wren, die die alle enz. en gevoel. De muziek muziek isis doorgaans doorgaans de de hoofdzaak hoofnzaak; vandaar "annaal' dat dat gevoel. De vele als gedichten gedichten beschouwd, beschouwd, weinig weinig waarde waarde hebheb· vele cantaten, als ben. Een cantate cantate van van urooteren grootel'ell omvano. omvang, vooral vooral een een die dieeen een ben. Een stof behandelt, wordt ol'atol'iurn genoemd, een van bijbelsche bijbelsche wordt oratorium genoemd, kleinen omvang canratine. cantatine. kleinen omvang De SterNederlandsche zijn o.a. O,~t. Van VanAlphen Alphen: Nederlandsche cantaten-dichters zijn : j)e l'enhemel; ])e Zee; Zee; 'l'ollens: het 2de coor hel Confide mm' Ariadne, De Tollens: ('alllale Staring:: Ariudne, renhemel; Staring eellllfeest viln het het seminarian, sel11ÎnllriulII der derremonstrantsche remonstrantseh!' broederschap; /)1'oedersc/wp; Beet,: Beets: eetorpest van Feestcan/ate voor del' onthulling onlhullilli//'nn het Nationaal Nalionaal i/edenkteekl'1l Feestcantate voor del< deli dll!/ dag der ran het edenkteeken "uo'r 1813, in Willellls}J1I11.; te Ie 's-Gravenhage, '8-Uml'e'/lIIlI,

de t~11rüke Vlaamsche Vlaamsche oratorio's oratorio'" en en cantaten, cantaten,waarvan waarvan vele veledoor door de talrijke Benoit zijn „getoonzet", "getoonzet", noemen noemen we: we: Van Van Beers: Beer,,: De OOrlllf!; ooriog, De Benoit zijn Geyter: o,a. I'lilanderem de.' VVaderlands; E. Vlaanderens KUrlslro!'m, Kunstroem, De g,!Jen/lts emus des aderlands; Eo Geyter: o.a. Hiel: o.a IJe Wind, Lucifer, Luc{ler, De DeSchelde; Schelde; verder die van Anthennis, Ant.henni:" 1)e Wind, Hiel : o.a .1, 8:tbbe, Versnaeyen, L. L. de deelioninck ,Koninck (o.a. (o,:t. SI, Fmlll';,'!'/lS), Pro Y. St. Pm/wise/is), Pr. v. Sabbe, Versnaeyen,

151 Dllyse, Rodenbach, Roden lmch, enz. enz. Bekende Bekende kindercantaten kindercantaten zijn zijn:: De DeGeyter: Geyter: Dnyse, u:el'eld in; De De Reiger Reiger:: Bet Het Ouderhuis; broek:: DoornDoomOuderhuis ; Droogen Droogenbroek De wereld rozeken ;; Hasselbach Hasselbach:: 31. Al. Az. de de Ruyter, RU.llter, Leidens heidens ,S'trijd Strijd en Zegeproal Xe.llepmal;; rozeken Rennes :: Het schoonste schoonste Feest Feest;; De Hop: rerjaardag,enz. Rop : Vaders Traders Verjaarda.'!, Van Rennes

§ 403. 103. lIet boven, § 92, 92, reeds reeds opopZooals we we boven, Het leerdicht. Zooals staat de dedidactische didactische poëzie poëzie tusschen tusschen 't wetenschapmerkten, staat pelijke proza proza en de de eigenlijke eigenl~ike poëzie poëzie;; aldus aldus ook ook 't leerdicht pelijke is in engeren engeren zin. zin. Het Hetdoel doelvan van den didactischen dichter dichter is in den didactischen leering en en onderrichting onderrichting; ; hij kiest zijn zijn stof stof uit uit 't gebied leering hij kiest van de dewetenschap, wetenschap, de dekunst, kunst,den dengodsdienst, godsdienst,de dezedenleer, zedenleer, van 't leven in 't algemeen, die naar naar zijn zijn meening meening en en leven in algemeen, en en stelt die gevoelens hij dus dus subjectief. subjectief. Die Dievoorvoorgevoelens voor; voor ; daardoor daardoor isis hij stelling mag geen geen nuchter nuchterbetoog, betoog,niet nietenkel enkelredeneering redeneering stelling mag of droge preek preek zijn, zijn, dan dan toch toch is is 't leerdicht slechts berijmd slechts berijmd of droge proza. De dichter dichtermoet moetdoor doorbevallige bevalligetaal taalenengoedgekozen goedgekozen proza. De beelden, door schoone schoone schilderingen, schilderingen, en in in 't bijzonder beelden, door bijzonder door 't inlasschen van verhalen en en voorbeelden, voorbeelden, zijn zijn redeneering redeneering van verhalen afwisselen aantrekkelijk maken maken 1). 1). Daardoor Daardoor richt richt hij hij afwisselen en en aantrekkelijk tot het hetverstand, verstand, maar maargrijpt grijpthij hijook ook 't zich niet slechts slechts tot zich niet gemoed en prikkelt prikkelt dedeverbeelding, verbeelding, en enzoo zoo wordt wordt de de gemoed aan aan en maar ook indirect aangebracht. leering niet alleen direct, leering niet alleen direct, maar ook indirect aangebracht. 't Spreekt van zelve dat dat die die uitweidingen uitweidingen of of episoden episoden niet niet van zelve te groot groot en enop opeen eennatuurlijke natuurlijkewijze wijzetetepas pasgebracht gebrachtmoeten moeten ..Onze Onze letterkunde letterkunde — - over over 't geheel didactisch van van zijn geheel didactisch zijn. 1) Een enkel voorbeeld. voorbeeld. Het 3de book (uitgeg. door door boek van den Leekenspiegel (uitgeg. Een enkel Vries), dat gewijd is aan de de behandeling van de Christelijke Christelijke prof. van de prof. lIL M. de de Vries), dat gewijd is aan God, zijn en zich zelvon, zedenleer, de den mensch jegens God, zelven, zijn naaste en de plichten van den bevat tal van vantoepasselijke toepasselijke„exempelen." "exempelen." O.a. verbespreekt de schrijvElr schrijvgr de de ver0.a. bespreekt bevat tal ouders om hun kinderen zoo zoo op op te te voeden, voeden, dat dat zij plichting der zij zieh zich zelve zelve hun kinderen der ouders later "generen" ontraadt hij reeds bij bij 't't leven leven om reeds kunnen; ernstig ontraadt hi,j echter om „generen" kunnen; afstand van zijn bezittingen te doen; men in z\ln ouderdom zijn ouderdom daardoor wordt wordt men doen; daardoor zijn bezittingen afstand van afhankelijk zijn kinderen, en blijkt uit dit is, is, blijkt uit 't't ook ook nu ongelukkig dit en hoe ongelukldg afhankelijk van van Ain nog bekende verhaal verhaal van van den den boozen zoon schoondochter, die hun ouden ouden zoon en schoondochter, nog bekende vader den haard en de de tafel verjoegen naar een hij een kot kot in in den den stal, stal, waar hij tafel verjoegen vader van den koude gebrek leed; totdat zij door de naïeve belofte kwamen door naIeve belofte zi,j tot inkeer kwamen koude en en gebrek van hun zoontje, zoontje, dat dat hij, geworden, op op dezelfde dezelfde wijze wijze voor xijn zt'n vader vader groot geworden, 14, groot van hun zou zorgen. (lIle 13-48). 579-670 ; XXIII, XXIII, vs. vs. U--48). zie ook ook Hl III vs. vs. 579-670; 323-378 ; zie (Me hoofdst. vs. vs. 323-378;

152 152 aard - -- telt vooral middeleeuwenvele veleleerdichten, leerdichten, vooral inIndedemiddeleeuwen wa~rvan inhoud nu nu eens eensdedegeschiedenis geschiedenis of of de de natuur natuur wattrvan de de inhoud tot onderwerp onderwerp heeft, heeft, dus dus episch, episch, dan dan weer weer moraliseerend moral.iseerend en en is. bespiegelend, bespiegelend, lyrisch is.

Tot de Tot de llleest 1Jehooren:: !Je Spie!!el llislon·ael. meest bekende werken behooren De Spiegel Historiael, Naturen bloeme Der Naluren IJer liloe1lle e.a. van J. van van M,wrbnt (liNo eeuw); Del· e.a. van Der Maerlant (1:3(le Leeken Leeken spiegel, spiegel, Jans Teest0e, Teeslije, enz. \":1n Boendale Ic enz.van vanJ. van Boendale of de Clere Clerck (14tlü Loep van Dirc Potter (1 ;):10 eeuw) eeuw);; J. (14,10 eeuw); eeuw); Der minnen minnen Loep van Dire (15do J. H. B. Reim ofte den Lusthof Houwaert: ]'egl{sides 31-aeclulen; H. Houw"ert: Pegasides l'le.lju Lustkof der der Jrael'llilen; H. L~. Lz. Hertsspiegel (lG:lc Spieghel: De IJert.<.

§ 104. 104. lIet beschrfjl'cnd gedicht. De poëtische beschrijHet beschrijvend poëtische beschrij(§ 48). 48). onderdeel in allerlei allerlei werken werken voor voor (§ vingen komen komen als onderdeel Als op op zich zich zelf zelfstaande staandegedichten gedichten zijn Z\jllzezenauw nauwverwant verwant Als ze bevatten meest meestnatuurbeschrijvingen, natuurbeschrijvingen, met 't leerdicht; leerdicht, ze aan 't gebied del' kunst of of doch ontleenen ontleen en de de stof stof ook ook wel wel aan doch der kunst in 't algemeen. Ze zijn lyrisch, doordat doordat de de 't leven leven in algemeen. 'Le zijn meest lyrisch, dichter ook de deindrukken indrukkenenengewaarwordingen gewaarwordingenafschildert afschildert dichter ook in zijn ziel verwekt. Soms ook treedt welke 't onderwerp onderwerp zijn ziel verwekt. Soms ook treedt schetst,zooals zooalsb.v. b.v.Huygens, Huygens, inin hij meer meer verhalend verhalend opopenen hij schetst, zijn eigen eigen leven, leven, of of dat dat van vananderen, anderen, zijn "Cluyswel'k", „Cluyswerk", zijn karakter draagt. draagt. waardoor zijn gedicht dan een meer meer episch episch karakter waardoor zijn gedicht dan een We bezitten bezitten vele vele grootere en kleinere kleinere beschrUvende bcschrljvende gedichten, We

153 153 waaronder vooral vooralzoogenoemd.e zoogenoemde stroomdichten stroomdichten en beschrijvingen. be8chrijvingen waarond.er van buitenplaatsen buitenplaatsenvoorkomen. voorkomen.'Le Ze zijn zijn lyrisch-episch. lyrisch-episch. van Ouderdum en Buitenleven, Buitenleven, Twee-en-tachtigjarig 'l'wee-en-tachtigfarigleven; leven; Huygens Huygens:: Cats: Ouderdom Cats: llofw[jk, Batavlt Tempe 'l'empe of of 't Voorhout Voorhout van 's-Gravenhage, 's-Gravenhage, De De Zee-. Zeeofwijk, Batava Westerbaan: Ockenburg Ockenburg;; A. A. van van der derGoes: Goes: De lJe LIstroom IJstroOlIl;; straat; Westerbaan: Smits: De DeRottestroom, Rutlestrum/!; L. Rotgans: Hotgans : De Boerenkermis Boerenkermis;; N. N. S. S. d.e' de Smits: Winter: De Amstelstroom, AmstelstroOlIl, De De JaargetOden; Jaarget[jden; Bild.erdijk: Bilderdijk : Het lIet BuitenBuitenWinter: Heets: Het lIet illaartsch JIaartsch viooltje; viuoltJe; Ten Kate: Kate: De Schepping, Schepping, 1)e De leven; Beets: Nieuwe Kerlc Kerk te te Amsterdam, Amsterdam, De ])ePlaneten; Haneten; Virg. Virgo Loveling: Bi) Bij reTeNieuwe yenda[l, Ben Ren wmersche :01/1ersche Zondag Zonday: gendag, ; Herman Gorter: Mei.

105. De De satire satire of of' het het hekeldicht. hekeldicht. De De hekeldichter hekeldichter heeft heeft § 105. tot doel doel de de gebreken gebreken van vanzijn zijntijd t\ic!aan aantetetoonen toon en;; hij hij wil wil hun zijn tijdgenooten tijdgenooten wijzen wijzen op op hun hun verkeerde verl,eerde meeningen, meeningen, hun zijn zwaklieden en dwaasheden, hun hun kleingeestigheid kleingeestigheid en enbekrombekromzwakfieden en dwaasheden, nu eens op den toon der ernstige penheid. Dit doet hij penheid. Dit doet hij nu eens op den toon der ernstige hijscherp scherp en en verontwaardiging dan weer weer isishij verontwaardigingen en afkeuring, afkeuring, dan bijtend is 't sal'casme hij sarcasme zijn zijn. wapen; wapen; soms sorns ook ook bepaalt hij bijtend en en is spot en en losse losse scherts. scherts. Steeds Steeds echter echter isis 't hekeldicht zich zich tot spot w beschamen beschamen en enstraffen, strafl'en,ofofslechts slechts didactisch, dida,ctisch,hetzij hetzij't't mi belachelijk maken,)!' luimig waarschuwen. De dichter mag belachelijk maken, ,)f luimig waarschuwen. De dichter mag alleen die verkeerdheden verkeerdheden aantasten, aantasten, van van welke welkede deaangeaangealleen die zij zelve zelve vallen personen werkelijk werkelijk de schuld schuld dragen dragen en en die die zij vallen personen verbeteren kunnen kunnen;; grove grove misslagen misslagenen enmisdaden, misdaden,laagheden, laagheden, maatzijn geen stof stof voor voor 't hekeldicht; daartegen moet moet de moathekeldicht ; daartegen zijn geen dus de de schappij schappij andere andere wapenen wapenen aanwenden. aanwenden. Zoo Zoo treedt treedt dus satiricus als zedenmeester zedenmeester tegenover tegenover zijn zijn tijdgenooten tijdgenooten op op;; satiricus als diep van wat wat hij hijwaarneemt waarneemt met met diep getroffen getroffen door door het het contrast van het ideale, plaatst plaatst hij hij zich, zich, hetzij hetzij hijhijdedeverkeerdheden verkeerdheden het ideale, dwaasheid of aan hun hun boosheid boosheid toetoeder menschen aan der menschen aan hun dwaasheid hen als alswegwijzer wegwijzer ter ter verbetering verbetering 1). 1). Wan\iVanschrijft, boven hen schrijft, boven neer de hekeldichter hekeldichter zonder zonder hooger hooger zedelijk zedelijk doel doel schrijft, schrijft, en neer de 't't hem slechts te doen doen isisden deneen eenofofanderen anderenpersoon persoon of of hem slechts 1) Zio Bakhuizen Bakhuizen van ErinI": Vondel Vonèel met Roskam Roska1ll en en Rommelpot. ROlllmelpot, van den den Brink 1) Zio

154 454 zaak bespottelijk maken, dan levert hij geen geen satire, satire, maar maar bespottelijk te te maker), dan levert een paskwil. Nog Nog lager lagerstaat staatdededichter dichterals alszijn zijnschrijven schrijven een paskwil. vanzijn zijnhaat, haat,enenhijhijzijn zijnvijand vijandwil wilkwetsen, kwetsen, de uiting isisvan de uiting hoonen hoon en en en door door 't slijk zijn werk werk racesmeesslijk sleuren; sleuren ; !lan dan kan kan zijn terl\jk van sarcastischen sarcastischen stijl stijl zijn, zijn, een een kunstwerk, kunstwerk, een een waar waar terlijk van hekel!licht is het niet. hekelclicht is het niet. beter tetetreffen, treffen, de defouten fouten Hoezeer de satiricus, ten einde beter de satiricus, ten einde chm'ge), zoo moet hij die gispt, mag mag vergrooten vergrooten (de die hij gispt, (de charge), hij daarin gaan; werkelijkzedelijken zedelijkeninvloed invloed toch niet teteverver toch niet gaan ; zalzal hijhij werkelijk hij waar en rechtvaardig zijn en geen oefenen, dan moet oefenen, dan moet hij waar en rechtvaardig zijn en geen karikatuur teekenen, die die wel welvoor vooreen eenoogenblik oogenblik den den lachlachkarikatuur teekenen, maar spoedig spoedig meer meer afkeer afkeeren enonwil onwil dan dan bebelust opwekt, maar lust opwekt, langstelling bespottelijk maken maken bedient bedient langstelling veroorzaakt. veroorzaakt. B~j Bij 't't bespottelijk de parodic. parodie. Over 't algemeen die men zich vaak vaak van van de men zich algemeen staat die ze om om als letterkundige vorm vorm niet niet hoog hoog;; dikwijls dikwijls toch dient dient ze als letterkundige Hitrnoedwil, moedwil, belachelijk belachelijk te te werkelijk schoone gedichten, gedichten, als als nit werkelijk schoone of om om ernstige ernstigezaken zakenopopzoogenaamd zoogenaamdcomische cornischewijze wijze maken, of' te behandelen. behandelen. Zoo Zoo de de parodieën parodieën op opvaderlandsche vaderlandsche en en godsgodsop Borger's Borger's Aan Rijn;; zoo A. dienstige zangen, op zoo o.a. o.a. A. dienstige zangen, A an den den Bijn Fokke Simonsz in zijn Boertige (/O()j' Europa, Etlropa, en ook en ook Boertige reis reis door Fokke Simonsz in zijn moderne Helicon Helicon.. wel wel in De De moderne Toont de parodie parodieechter echterdedevalsche valschehoogdravendheid, hoogdravendheid, het het Toont de zinledige gebruik van vangroote grootewoorden, woorden, sentimentaliteit, sentimentaliteit, zinledige bij bij 't't gebruik of andere gebreken gebreken in in een een ofofander anderwerk werkaan, aan,dan danbewijst bewijst of andere ze !ler letterkunde letterkunde goede goede diensten diensten en en isis zezeeen eenkrachtig krachtig ze der wapen critiek. 1) 1) Van Van dien dien aard aardisisdedeberoemde beroemde Don wapen der critiek. Quichot. Een eigenaardigen vorm hebben de vaak vaak ook ook Een eigenaardigen vorm hebben de glossengedichten, meertalige meertalige verzen. verzen. Voorbeelden Voorbeelden satirische satirische g/ossengedichten, vindt men ininsommige sommigegeuzengeuzen-enenantigeuzen-liecleren antigeuzen-Iiedel'en;; ook ook vindt men in deGidsbespotting Gidsbespotting in in Braga, kwazie latijn, latijn, half half half kwazie in de Braga, half Nederlandsch. Andere voorbeelden voorbeelden van van parodieën parodieën en encharges charges Nederlandsch. Andere 1) Zie ook B"aga, Braga, een (in 1884 dat in lH4:3 1843 en 1884hordrul;!) herdrulit) tijdschrift op rijm. rijni, dat 44 Trn Kate, Kate, Hecker, Heekcr, Winkler Winl;ler Prins e. e. a. a. vcrsehecn. verscheen. 9-4 onder redactie van van Ten

155 455 zijn: : Bilderdijks Bilderdijks Parodie Parodie op de romance romance AlI'ik en Aspasia Aspasia zijn Alrik en op de Feith;; Kinker, Kinker, De De post den Helicon Helicon,.; Brieven Bl'ieven van van van Feith van post van van den Sophie aan Feith,.; Orosman Orosman de de kleine kleineof'ofde dedood dood van van Zaire, Zaïre, Soph,ie aan Feith mOOl'ddadig treurspel; l1'cw'spel; Piet Paaltjens, Paalt jens, Snikjcns en GrimlachGrimlachmoorddadig Snikjens en Cornelis Paradijs, Paradijs, GmsspI'ietjes,. jens ;,. Cornelis jens Grassprietjes ;Ixo, Ixo, Naturalistische Naturalistische lJassiecyclus passiecyclus ;.. enz. F:en bepaalde bepaalde eigen eigen vorm vorm voor voor 't hekeldicht niet;; hekeldicht is is er niet Fen heeft hekeldichten hekeldichteninin5-voetige 5-voetigejamben, alexandrijnen, men heeft jamben, ininalexandrijnen, enz. Sommige zijn in den den vorm vorm van van een eenbrief, brief, andere andere in in enz. Sommige zijn in gedicht. Ook vertellingen, fabelen, epigramdien van van 't lied dien lied gedicht. Ook vertellingen, fabelen, epigrammen en en drama's drama's zijn zijn vaak vaak satirisch. satirisch. men Vondel ge~chreYen: Vond.el 1) vooral heeft tal van hekelllichten I)e hekeldichten geschreven : De UoSi.'t11il, De De Ilarpoen, lIarpoen, De ]Je Romme/pot HOJII1J/c/po[ CIm llanckot. Jie Geu:wl'e.'pc1', Roskam, ran 't Hanekot. Geuzenvesper, ])e Otter Otler in in '{'t bolll'erl.:, Sp1'o/ll.:Je van I'!lrl 1)e bolwerk.,]Je De}Jrijsl'1'IU1f! prOseraagdel' der Academie, Academie, 't Sprookje neiu/je de Vos, Vos, Decretum lJel'1'ctwll horribile, lwrri/Jile, enz. Verder noemen we uygens :: Reintje de we H Huygens '/'t Kostelick Koste/itk ,IJaZ; de Dekker Dekker:: JAlf de1'geldzucht ,ljeldwl'ht;; Poirters: Hal; ,T. J. de Lof der Poirters : liet Ilet 1Iutske1' ".ereld qt:yetrokken ajfje/ml.Le,,;; ,JJonkvr. onkvr. de Lannoy: Il/ijn de wereld masker ca" van de Lannoy : Aan mijn fjeest; ; Aan AnilItS;; Bilderdijk F1'ijheid en en verdraag{'erd1'll1l,ljgeest Jan Aritus Bilderdijk :: Feestzang Feestzang de1' der VrOheid ZI/Il1/1heid; in futuro jidll1'll 0111 !lood" isl, Letterclubs Letle1'l'luhs onzes on:es tiids, tijds; zaamheid ;Rondedans Rondedans OM een een doodkist, De St. Staring hen ; Beets: lVecl·!tIUlnll'ijs!teül; Staring:: Jam tfamben, WeerhaanwOsheid ; De Gtnestet: Wnestet: De iYikol"as-lll'lllld; Raapt a/kogels; kOfjels; K. Versnaeyen: .Arikohas-avond; Vosmaer: 't't Raapt Versnaeyen : De ,ljnwle JfllaieTs;; Pol de Mont:: Tmeludill1l1. groote Maaiers raeludium. Spotliederen Spotliederen vindt de Mont men O.ft. bij Anna Bijns; de geuzengenzen- en en antigenzenlieden Bijns ; in antigenzenlieden ;; in de men o.a. de politieke refreinen liederen van Th. Th. van van Rijswijek, Rijswijek, DestftnDestanrefreinen en en liederen berg, Vllylsteke, Rr. v. Steenland, enz. Vuylsteke, De Cort,Van Duyse, Nolet de Br.

Nauw den edelen edelen satiricus satiricus isis de de humorist. humorist. 2)2) Nauw verwant verwant met den In de alledaagsche alledaagsche opvatting opvatting is is humal' humoristisch boert, hwnol'istisch humor hoert, In de I) Histori"cho en biblographi"che Vondel's biblographische beschouwing van VOIlUc!'S 1) Zie Zie Dr. Pellon: Penon: Historischo Hekeldichten; Bakhuizen van den Brink Brink t.t. a. Bergsma :Vondel's Vondes a. p. ;; dr. dr. J. Bergsma: van den Hekeldichten ; Bakhuizen Hekeldichten. 2) trouwens van een groote ook de comicus en en de do sarcast de comicus groote familie; familie; ook 2) Ze zijn zijn trouwens van een 7.Un verre neven. Queru,[us, de Nurks, den den de neef van Nurks, Verseheidenheden Querulus, zijn verre neven. Zie Zie Beets, Verscheidenheden: neef van Hildebrand. Ook oude familie familie;; men Heralileitos en en van Hildebrand. men denke denke aan HeraIdcitos Ook van van oude de 5de Chr., deu Democritos, Gricksche wijsgeeren wijsgeercn uit den schreier en 5de eeuw eeuw v· v Chr., uit de Democritos, Grieksche den lacher om werel

'156 156 komiek;; zie zie de deHum. Hum.Scheurkalenders Scheurkalenders en enblaadjes blaadjes grappig, grappig, komiek als De De Vroolijke Vl'oolijlw Huisvriend. Hu is vl'iend. Doch humor is dieper dieper van Vèln Doch de de hutnor zin, fljner van van geest, /;reest, hooger llOoger van van waarde. waarde. De De humorist llllmorist staat staat zin, fijner tusschen en boven boven den dencomicus comicusenenden densatiricus, satiricus,maar rmlal'dichter dichter tussehen en bij den laatste laatste;; hij hij bedient berlient zich zichvaak vaakvan vandezelfde dezelfd(~tniddelen middelen bij den als zij, maar maar op op zijn De cornicus comicus wil wil laten laten lachen, lachen, als zij, wijze. De zijn, wijze. hartelijk lachen, soms soms ook ookdoor doorlachen laehenverbeteren verbeteren(§(~141) 141); hartelijk lachen, ; bij den satiricus satiricus is is de de toon toon even even ernstig ernstigals alszijn zijudoel doel; hij bij den ; 6fufhij spot en wondt wondt;; niet niet gul, gul, scherp, scherp, snijdend snijdend souls soms is zijn lack Jaeh. spot en is zijn Het gelaat gelaat van van den denhumorist humoristvertoont vertoonteen eenblijmoedigen, blijmoedigen, Het eenigszins glimlaeh. Zijn Zijn kenmerkende kenmerkende eigeneigeneenigszins meewarigen meewarigen glimlach. schappen '1 (). een eeneigenaardige eigenaardigebeschouwing besellO u wing van van het het schappen zijn: zijn 1". leven, gepaard met met liefde lietiIe tot totden denmensch mensch;; 2 '. ziIl voor het zin voor leven, gepaard realistische; verbetering; 4'. 4().typische typisehe vorm. vorm, realistische ; 3". temlenz tendenz tot verbetering; van ernst en luim dooreen. De humorist neem (, het leven van ernst en luim dooreen. De humorist 'teem t het leven scherp waal' zooals zooals het het is,is,ininzijn zijnmengeling mengeling van van mooi mooi en cn scherp waar leelijk, deugd en en ondeugd, ondeugd, grootheid grootheid en enkleinzieligheid, kleinzieligheid. ernst el'll~t leelijk, deugd en dwaasheid. (Zie (Zie Multatuli Multatuli:: „Humor "Humot' is is het hetweergeven weergeven van van en dwaasheid. de natuur; het leven een toko). Doch hij besehol1\vt hd de natuur ; het leven een toko). Doch hij beschouwt het als Diocles (Zie (Zie Geel, Geel, GesPl'ek de natuUl', Datum., Drachenfels) de als Diocles op den Dmclteill'els) Gesprek op die zich schrap schrap zette zetteals alseen een sehmag. en voorover boog die zich schraag, en voorover boom. diep, hoofd dicht dicht bij bijden dengrond. grond.Vandaar Vandaal'wel welde de delinitie definitie: diep, het hoofd l:IumoI' is het het verhevene vel'hevene op op den den kop kop geplaatst. geplaatst. De De humorist 11lltt1orist Humor is wil het leven weergeven met waarheid. doclt Iliet gelijk de wil het leven weergeven met waarheid, doch Diet gelijk de naturalisten een photografie. photografie. Zijn Zijn realisme reèllisme wordt wordt getemgetemnaturalisten als een perd dool' het het gevoel. gevoel. Schoon Schoon hij hij 't oog op de de oog meer meer richt op perd door dwaasheid sleehte zelfs zelfs in de de menschen mensehen dwaasheid en 't verkeerde, verkeerde, het het slechte en in de de maatschappij, maatschappij, dan op op braafheid braafheid en en dengd, deugd, en en diep di('p en in gevoelt het contrast van wat is met wat moest zijn, verzinkt gevoelt contrast van -wat is met wat moest zijn, verzinkt hij niet in in somberheid somberheid als alsde depessimist, pessimist, noch nochtrekt trektzich zichtertvz terll;j hij niet als de misanthroop, misanthroop, en en barst barst ook ook niet niet uit uitininstrengheid strengheid en en als de toorn als satiricus. satiricus. Hij en dit dit getuigt getuigt wel welvan van toorn als Hij beschouwt beschouwt--- en een hoog zelfgevoel zelfgevoel — - de deellende ellendeen endedeonvolmaaktheden onvolmaaktheden een hoog

157 157 dezer wereld wereld zooals zooa]s verstandige verstandige ouders ouders de deverdrietjes verdrietjes van van dezer kleinen;; ze ze gevoelen gevoelen mee mee al al het het hartzeer hartzeer en entrachten trachten hun kleinen weg tetenemen nemenofofteteverzachten, verzachten, maar maarkunnen kunnen bij bij dien dien het weg Watden denvorm vorm toch een een glimlach glimlach niet onderdrukken. onderdrukken. Wat ernst toch betreft, is is er erbij bijden denhumorist humoristaltijd altijdeen eeneenigszins eenigszinsvreemde vreemde betreft, tegenstelling tusschen hij zegt zegt en en de de manier manierwaarop waarop hij h\i tegenstelling tusschen wat wat hij zegt, tusschen tusschen den den ernst ernst van vande debedoeling bedoeling en en het het leuke leuke 't zegt, den vorrn, vorm, een eentegenstelling tegenstellingblijkend blijkendook ookininde deplotselinge plotselinge van den nation', Liedje Liedie 'in in (Zie o. o. a.a. De DeGénestet Génestet: Nam' de natHW', overgangen (Zie : Naar Duinen,. Cam. Obsc: 't Cam. Obsc : den Maneschijn, Morgen bij de den Maneschijn, Morgen bij de Duinen ; Sla{bed vart van juffrouw jllffl'OHW Noiret, Noiret, enz.). Daardoor wordt wordt de de enz.). Daarcloor Sterfbed humol' soms soms niet-, niet-, sorns somR misverstaan misverstaan en envoor voorprofonatie profonatieaanaanhumor (De Génestet Génestet:: Humor). gezien. (De gezien. De temlenz van van den denhumorist humoristis: is:op opdoorgaans doorgaanszachte zachtewijze wijze De tendenz de menschen de de oogen oogen te te openen openenvoor voor het het dwaze dwaze en en het het de menschen verkeerde den mensch mensch en in in de oesamenleving. samenleving. Zie Zie de de hierhierverkeerde in in den zelf zoo zoo owl oud als als de de onder genoemde schrijvers. onder genoemde schrijvers. De De humor humor is is zelf werelo; de humoristische humoristische sehrijftrant schrijftrantontstondö ontstond'in in 't laatst wereld ; de del' protest vooral vooral tegen de de onware onware braafheid braafheid eeuw als als protest 48de eeuw der 18de en de sentiinentaliteit, sentimentaliteit, die die toen toen in in de de literatuur literatuurheerschten. heerschten. en de Tot de eersten eersten ininhet hetgenre genre behooren: uitden denbegintijd begintijd Tot de behooren : uit Stel'ne, JOl/ma!! (dool' Geel) en Tl'istmm Sentimental Journay (door Geel) Tristram, Sterne, wiens Sentimental Shandy (ooor vertaald werden, en (door Lindo) Lindo) in 't Nederlandsch vertaald de Duitsehel' Jean Jlaul (Richtel') ; uit later tijd tijdDickens, Dickens, de Duitscher Jean Paul (Richter), uit later Twain;; uit onze onze letterkunde letterkunde Weiland, Weiland, die die Thackeray, Mark Twain Thackeray, Mark Vosmaer, Lublink Lublink .lean Paul vertaalde, vertaalde,Bruno llrunoDaalberg„Tacob Daalberg, .TacobVosmaer, Jean Paul Koetsveld, I3eets, lleets, Hasebroek, Hasebroek,Kneppelhout, Kneppelhout, Weddink, Geel, v.v. Koetsveld, Weddink, Geel, De Génestet, flaverschmidt, Haverschmidt, Keller, Keiler, Lindo, Lindo, Cremer, Cremer, Lod. Lod. De Génestet, ~Iulder, de Sinclair. Mulder, Sinclair. mooie bederven bederven en eu misbruiken misbruiken de de menschen menschen Gelijk Gelijk al al het mooie Bij den booze, booze, den den ongevoelige ongevoelige of of dengene den gene ook den humor. humor. _Bij ook den wiens en bitterheid bitterheidwordt wordtverscheurd, verscheurd, wiens gemoed gemoed dool' door haat en ontaltrdt humor in in galgenhumor Vlugt, galgenhumor (zie (zie prof. prof. v. v. d. d. Vlugt, ontaardt de de humor

158 '158 Levencl Volksrecht, Levend Volksrecht, Gids minder Gids '1896). '1896). Men Men vindt vindt dien dien in in minder beschaafde (b.v. voor voor „Die "Die man manisisop ophoogen hoogen leeftijd leeftijd beschaafdetaal taal (b.v. gestorven": ook niet niet inindedewieg wieggesmoord), gesmoord),maar maarook ook gestorven" : Hij Hij is ook in literatuur, vooral vooral in in hekeldichten hekeldichten en en partijliederen. pal'tijliederen. in de literatuur, Het epigram, of puntdicht. Oorspronkelijk ~§ 106. iOG. Het epigram ol Oorspronkelijk beteekende opschrift in distichonvorm op ander kende epigram epigram 't't opschrift in distichonvorm opeen eenof dander gedenkteeken, waarin gedenkteeken, waarin de beteekenis beteekenis van van 't't monument monument en 't't doel oprichting kort kort en enkrachtig krachtig werden werden verklaard. verklaard. Nu Nu doel der oprichting vat men onder onder dien dien naam naamalle allekorte kortegedichten gedichtensamen samen:: op-, op·, vat men graf.~chriften, spreuken, anecdoten, klankklank- en en woordwoordbij-, bij-, grafschriften, spreuken, anecdoten, spelingen, critische opmerkingen, zedelessen, raadsels, enz. spelingen, critische opmerkingen, zedelessen, raadsels, enz. 't 't Epigram dus even even verschillend verschillend van van inhoud inhoudals alsvan van vorm vorm Epigram is dus en toon. Bakhuizen Bakhuizen van van den den Brink Brink karakteriseert karakteriseert het hetaldus aldu,;:: en toon. "Het epigram isis dedekortst kortstmogelijke, mogelijke,maar maartegelijk tegel\jkmeest meest „Het epigram poëtische voorstelling van een dichterlijke gedachte, een poëtische voorstelling van een dichterlijke gedachte, een dichterlijke beschouwing, een een dichterlijken dichterlijken toestand." toestand." 't Is dichterlijke beschouwing, zoowel ernstig luimig, hekelend hekelend als als prijzend, prijzend, maar maarsteeds steeds zoowel ernstig als luimig, het een eenzinrijke zinrijkegedachte gedachteinineen eenkorten, korten,treffenden trell"endell bevat het bevat vorm. Dikwijls Dikwijls ontstaat ontstaat uit uitdie diekortheid kortheidechter echterduisterheid, duisterheid, vorm. metwoordwoord-enentoespelingen, toespelingen, en vele vele puntdichten, puntdichten, vooral vooral die diemet of onverstaanbaar; onverstaanbaat'; VOOI' vele bijbij- en en grafgrafzijn gezocht gezocht of zijn voor vele schriften dat de de lezer lezer 't onderwerp onderwerp reeds kent, kent, schriften isis 't't noodig dal ze hem hem anders anders onbegrijpelijk onbegrijpelijk zijn zijn en en dus dusalle allewerking werking daar ze missen. missen. De Nederlandsche :Nederlandsche dichters dichters hebben hebbenmet lietvoorliefde voorliefde 't't epigram De beoefend. beoefend. In de de 16de 16<1e eeuw eeuw schreef schreef o.a. Roemer Roemer Visscher, Visscher, de de Nederlandsche in zijn zijn „Brabbelingh" "Brabbelingh" meer lieer dan dan 400 Quicken Quicke(l derlandsche Martialis, Martialis, in of of sneldichten. sneldichten. In In de de 17de 17de eeuw eeuw maakte maakte Huygens alleen alleen bijna bijna 3000 3000 epigrammen ; Jan epigrammen; Jan Vos, Vos, Brandt, Brandt, Vondel, Vondel, Hooft, Hooft, De Dekker Dekker gaven, gaven, behalve behalve puntdichten pnntdichten van van anderen anderen inhoud, inhond, bijschriften bijschrifteu op op alle alle helden, andere min minofofmeer meerberoemde beroemde helden, dichters, dichters, geleerden geleerden en en andere tijdgenooten. tijdgenooten. In In onze onze eeuw eeuw hebben hebben o.a.. o.a. Bilderdijk, Bilderdijk, Vrouwe Vronwe K. K. W. W. Bilderdijk, Witsen Witsen Geysbeek, Geysbeek, Tollens, Tollens, Ledeganck, Ledeganek,Liitkebühl, Liitkeblihl, De De Bilderdijk, Geyter, Geyter, Ten Ten Kate, Kate, Laurillard, Laurillard, Van Van Duyse, DnyBe, Ledeganck, Ledeganck, DautzenIhtutzell-

159 159 berg, Penning berg, Penning (Coens), Van Nouhuys, (Coens), Van Nouhuys, epigrammen epigrammengedicht; ge,dicht bijbijzondere van Staring en en Beets, Beets, en en de de zondere vermelding vermelding verdienen verdienen die die van „Leekedichtjes" van van De Génestet. énestet. "Leekedichtjes" ~§ 107. 107.

De De dichtm'lijke dichterlijke brief. Allerlei Allerlei onderwerpen onderwerpen kunnen in dezen dichtvorm dichtvorm behandeld behandeld worden. worden. Vondel Vondel schreef' schreef somsomin dezen mige zijner hekeldichten hekeldichten (Harpoen uen mige zijner (Harpoen en en Roskam) in in den briefvorm; zijn Heldinnezijn Maagdebrieven briefvorm ; zijn fieldinne- en en zijn Maagdebrieven zijn zijn zooals we reeds zagen, zagen, elegisch elegisch van van karakter. karakter. Soms Soms isis 't't inderdaad we reeds inderdaad een brief, aan aan een eenbepaald bepaald persoon persoon gericht gericht;; de toon toon isis dan dan een brief, doorgaans Bilderdijk's brieven brieven aan aan doorgaans schertsend, schertsend, zooals zooals b.v. b.v. in Bilderdijk's zijn Isabella Dorothea, Dorothea, en aan aan zijn zijnvriend, vriend,den dendichter dichter zijn zuster zuster Isabella en boekhandelaar Uylenbroek. Uylenbroek. Andere Andere voorbeelden voorbeelden vindt vindt en boekhandelaar men bij Vondel (aan uen Drost te Muiden, aan de joffers men bij Vondel (aan den Drost te Muiden, aan de joffers Hinlopen, Wellekens, Helmers, Helmers, J.J. v.v.Lennep, Lennep,v.v.Duyse. Duyse. Hinlopen, enz.), enz.), Wellekens,

IV. HET HISTORISCH GENRE. GENRE. HET HISTORISCH

§ 108. 't Woord "historie" beteekent, beteekent·„navorsching". "navorsching". De De Woord „historie" van den dengeschiedschrijver geschiedschrijver bestaat bestaat in in 't onderzoek van taak van 't verleden, ten einde einde dat datnaar naarwaarheid, waarheid,zonder zondervooroorvooroordeel of partijgeest, in gepasten vorm af te schilderen; derdeel of partijgeest, in gepasten vorm af te schilderen ; derhalve is is de de eerste eerste eigenschap eigelll'lchap die die we we ininden denhistoricus historicus halve eischen:: objectiviteit, objectiviteit, zonder zonder welke welke geen geenwaarheid waarheidmogelijk mogelijk eischen is. Hij Hij moet moetzich zichgeheel geheel-vergeten vergeten tegenover tegenover zijn zijn stof, stof, en en is. opdede zijn politieke politieke overtuiging overtuiging mag maggeen geeninvloed invloedoefenen oefenen op zijn voorstelling der feiten en de verklaring hunner oorzaken. voorstelling der feiten en de verklaring hunner oorzaken. De geschiedschrijvers geschiedschrijvers van deze deze richting richting heeten heeten de de pragmaDe zij bestudeeren bestudeeren dedegeschiedenis geschiedenis om omde degeschiedenis geschiedenis;tieke;; zij tieke doel isis niet, niet,door doordie diestudie studiemiddelen middelen te te ontdekken ontdekken tot tot hun doel bestrijden of of 't verdedigen verdedigen van van een eenofofandere anderestaatkundige. staatkundige't bestrijden

160 richting, maar eenvoudig tetevveten weten hoe hoe inderdaad inderdaad de de feiten feiten mar eenvoudig zich hebben toegedragen. toegedragen. Een Eender derberoemdste beroemdstepragmatieke pragmatieke zich hebben de Duitscher Duitschel'Leopold Leopoldvon von Ranke Ranke(± (t1888) 1888); geschiedschrijvers geschiedschrijvers isis de ; zijn werken werkenzijn zijn vooral vooral bekend bekend:: Fmnziisische Geschiehte, onder zijn Französische Geschichte, Die Römischen, IWmischen Pübste im 16. und 17. Jahrhundert, DeutDie Paste im, Jahrhundert, DeutZeitaller der der Reformation, Rcfonnation, Fiirsten Fiirsten sche Geschichte Gesehiehte ün sche im Zeitalter tmd Völlwr, en een onvoltooide onvoltooide Weltgesc7áchte. de Van de Weltgeschichte. Van und Välker, en een Nederlandsche Fruin het hetvoorbeeld voorbeeld; hemvolgen volgenKnoop, Knoop, Nederland_scheisis 11. R. Fruin ; hem v. a. a. Jorissen, Jorissen, Blok, Blok, e.e. v. pollLijnrecht tegenover de genoemde richting de ]JoliLijnrecht tegenover de genoemde richting staan de tieke geschiedschrijvers, hoofdzakelijk schrijven schrijven oin om bebegeschiedschrijvers, die die hoofdzakelijk paalde personen of of stelsels stelsels tetekastijden kastijden of ofteteverheffen, verheffen, en en paalde personen op dit doel doel de de voorstelling voorstelling der der feiten feiten inkleeden. inkleeden. met 't oog oog op Zoo schreef Napoleon Napoleon IU Caesar ter verheerlijverheerlijJulius Caesar Zoo schreef III zijn Julius king van zijn zijn eigen eigen regeersysteem, regeersysteem, 't militair-dictoriaal gezag, militair-dictoriaal gezag, king van en verheft Motley Motley inindedegeschiedenis geschiedenis van van Dc opkom::;{ der del' De opkomst en verheft Republick del' Vereenigcle Vel'ccnigde Nederlanden Nederlanden den republikeinschen Republiek der rf'geeringsvorm, van zijn z\jn vaderland. vaderland. Andere Anderepolitieke politieke regeeringsvorin, dien dien van geschiedschrijvers zijn: Macehiavelli, Maeaulay, Carlyle, Guizot, geschiedschrijvers zijn : Macchiavelli, Macaulay, Carlyle, Guizot, Seherr, in onze letterkunde: Bilderdijk (Gc(Geonze letterkunde : 13ilderdijk Mahlfeld, en Scherr, Mühlfeld, en in schiedenis des Vaderlands, Vaderlands, in hoofdzaak hoofdzaak een heftige heftige critiek critiek schiedenis des op vVagenaar, en en een eenverdediging verdedigingvan vanB.'s R'sdenkbeelden denkbeeldenover over op Wagenaar, gezag staatsbestuur), Nuyens, N uyens, Groen Groen van van Prinsterer, Pl'insterer,KerKergezag en staatsbestuur), vijn Lettenhove, e.a. e.a. vijn de Lettenhove, de politieke zijn de de moraliseel'cnde Evenmin als moraliseerende geschiedEvenmin de politieke zijn schrijvers zuiver objectief. objectief. Ook Ook zij zijhebben hebbeneen eennevendoel nevendoel' schrijvers zuiver zij willen willen leering leering trekken trekkenuit uitdedegeschiedenis geschiedenis en en haar haal' zij pas:;;en op de de toestanden toestanden van van hun huneigen eigentijd tijd; vandaal'dat datzij zij passen op ; vandaar zich bespiegelingen verdiepen verdiepen over over 't goede goede of't of 't verkeerde zich in bespiegelingen van handelingen en enfeiten, feiten,die diealleen alleendoor doorzichzelve zichzelvemoesten moesten van handelingen Zoo schreef schreef Simon Simon Stijl Stijl (1774) (1774) De opkomst en en bloei bloei spreken. De opkomst spreken. Zoo der Vereenigde Nederlanden, Nederlanden, juist den tijd tijd toen, toen, onder onder juist in den der Vereenigde den invloed invloed van van de de nieuwe nieuwe denkbeelden denkbeelden over overden denmensch mensch en en

161 de maatschappij, ook verbreid door door „de "de letterkunde letterkunde der der de maatschappij, ook hier verbreid verlichting", meer en enmeer meernaar naarverbetering verbetering van van den den verlichting", men men meer regeeringsvorm verlangde; zijn zijn doel doelwas waszijn zijntijdgenooten tijdgenooten hun hun regeeringsvorm verlangde; voorouders te laten laten zien, zien, hoe hoe voorouderstot tot voorbeeld voorbeeldtetestellen stellen en en te eenmaal eendracht macht had gemaakt, doch tevens, om de eenmaal eendracht macht had gemaakt, doch tevens, om de staatsinrichting waarvan hij hij 't ontstaan schetsen, te staatsinrichting waarvan ontstaan moest moest schetsen, toetsen aan de de nieuwe nieuwe meeningen, meeningen, die die ook ookhier hier tetelande lande toetsen aan vele aanhangers telden. telden. Een Eender derberoemdste beroemdsteschrijvers schrijvers van van vele aanhangers de letterkunde letterkunde der derverlichting, verlichting,Montesquieu Montesquieu (± (i"1755), 1755),trachtte trachtte de l'empire l'empire den Fransehen in in zijn zijn Grandeur den Franschen Grandeur et et Décadence &cadence de romain te bewijzen, bewijzen, dat dat absolutisme, absolutisme den den ondergang ondergang van van een een staat veroorzaakt veroorzaakt en endat datslechts slechtsvaderlandsliefde, vaderlandsliefde, ontwikkeling ontwikkeling en vertrouwen op op eigen eigen kracht kracht een een volk volk groot groot maakt. maakt. en vertrouwen Een geheel geheel andere andere opvatting opvatting hebben hebben de de physiologische Een geschiedschrijvers; zoeken in den den mensch alleen, geschiedschrijvers ;deze deze toch toch zoeken in zijn zijn karakter, karakter, zijn zijn karakter, karakter, zijn zijn hartstochten, hartstochten, zijn zijn afstamafstamming en en ontwikkeling, ontwikkeling,dedeoorzaken oorzakender derwereldgebeurtenissen. wel'eldgebeurtenissen. In de 18de eeuw traden eerst eerst in inEngeland Engeland en en daarna daarna in in In de eeuw traden Frankrijk deze richting richting op. op. B.v. B. v.Bolingbroke Boliogbroke Frankrijk schrijvers schrijvers van van deze
162 de beroemdste beroemdste geschiedschrijvers geschiedschrijvers der der Oudheid Oudheid behooren de Tot de Grieken:: Herodotus Herodotus uit de 5de, 5"0, Thucydides en Xenophon uit de de Grieken en Xenophon Ne 4,de, Polybius Polybius uit de 2de 211e eeuw v. Chr., Chr., en en Plutarchus uit de de 2rlc 4de, eeuw v. eeuw n. n. Chr., Chr.; verder verder de Romeinen: Caesar, Sallustius uit eeuw Romeinen : Julius Caesar, lste eeuw eeuw v. Chr., Titus Titus Livius, een tijdgenoot van van keizer keizer de lste v. Chr., een tijdgenoot de 2de 2,le eeuw eeuw n. n. Chr. Chr. Augustus, Suetonius en 'l'acitus Tacitus uit de de Nederlandsche Nederlandsche geschiedschrijvers geschiedschrijvers vermelden vernielden we, uit de Van de 17de eeuw:: Hugo Hugo de de Groot Groot 1), P. C. Hooft (Ilend,'ik de Groote, Groote, P. C. 17de eeuw (Hendrik de llampzaligheden van den huize huizeMedici, k[ediei,Nederlandsche /IIederlandsche Histork'n); lIistoriiJn); G, Rampzaligheden van den G. Brandt (Historie (lIistorie der del" Refioniatie); lleformatie); uit de de 18de eeuw, behalve de pas en Bilderdijk genoemde S, (Vaderlandsche HisHisBilderdijk :: J. Wagena.ar genoemde S. Stijl Stijl en Wagenaar (Vaderlandsche torie, Beschrijoing van Amsterdam); uit de de 19de eeuw:: De Bosch De Bosch 19de eeuw torie, BeschrOving van Amsterdam); Geschied. van Ned, tot tot 1830); 1830); J, Bos scha (Nederl. Kemper (Staat/.:. J. Bosscha (Shwa.. Geschied. van Ned. heldendaden roem in in Kunsten Kunsten (Holland's roem heldendaden tete land); land); H. Collot Collot d'Escury (Holland's en Wetenschappea); J. J, C, de Jonge Jonge (Geschied, het Nederl. Neded. zeezee(Geschied. I,an van het en Wetenschappen); C. de wezen); onder de de latere: Groen van Prinsterer (Gesclt, des (Gesch. des latere : Groen wezen); en en onder Vaderlands); jaren uit uitden den80-jarigen 80-Jarigen oorlog); oorlog) ; Thorbecke Vaderlands); Fruin (Tien jaren (lfist01'ische schetsen); Bakhuizen van den Brink Brink (Studié'n en schetsen schètsen (Studibt en van den (Historische schetsen); ave" Vaderl. geschied. geschied. en en letteren); lelteren ); Tellegen (De ll'edergeboOl'te van vltn (De wedergeboorte over Vaderl. en geschiedkundige geschiedkund~qe geschriften) geschriften);; Jorissen Netierland); Knoop (K,'ijys(Krijgs- en Nederland); (Historische en Litt. Lilt.Studiën, Studitn,De Deomwenteling omwentelingvan van1813 1818; (Historische /!laden, bladen, Hist, Hist. en ; Bus ken Huet ('t Land van van 1Zembrand, llem/wand, 't Land van van Rubens); J~nûens); Hofdijk Busken (Ons vom'geûacht); De Roever-Dozy (Het leven onzer onzer Voorouders) Voorouders),, (Het leven (Ons voorgeslacht); Mol! (Kerkgeschiedenis van Nedel'land v6dr vórÎr de de hervorming); hervorming); RauwellRauwenMoll (Kerkgeschiedenis van Nederland hetprotestantisme) protestantisme);; Pierson-Kniper hoff (Geschiedenis Pierson-Kuiper (Onze gees(Geschiedenis van het telijke VOOl'oudeTs); Blok (Ben Ilull. stud stadinindedemiddeleettwen, middeleeuwen; Een Een (Een Holl. telOke 'Voorouders); EI oll, stad stad onder onderdedeBourg-Oostenr. Bourg-Oostenr.heerschapp0 heeTschal'pii;; Geschiedenis (J eschiedenis mI! Holl. van 't't Nederlandsche I'olk); enz. IVederlandsche volk); Onder schrijvers over over de de geschiedenis geschiedenis onzer onzer letterkunde letterkunde zijn Onder de de schrijvers Jonckbloet, Van Brink, Alb. Alb. Thym, o a. bekend: Jonckbloet, Thym, Van Vloten, Vloten, J. J. ten Brink, te Winkel, Winkel, Moltzer, Willems, Snel!aert, Hofdijk, J. Snellaert, M, M. Rooses, Rooses, J. te Vermeylen, Kloos, Verwey, Kalff, enz, Kalif, enz.

§ 110. Tot 't historisch ook de biogrttbiograbehooren. ook historisch genre behooren phieën of levensbeschrijvingen, vele monographieën, n.l. n.l. als als levensbeschrijvingen, vele ze een enkel enkel onderdeel onderdeel der der geschiedenis behandelen -— zie zie ze een 1) Ofschoon De in de "Annales" „Annales" behandelt behandelt hij hi,j Latijn schreef -— in De Groot Groot in 't Latijn 1) Ofschoon - meenen meenen den tijd van van 1566-1588, 1588-1619 dien van 1588-1619 en in in de "Historiae" „Historiae" dien 1566-1588, en den tijd moetenvermelden. vermelden, Over Over hem hem en enonze onze andere andere historici historici der der we hem hier hier tetemoeten we hem 17e leze men 30 - 33. II, hoofdst. 80-:13, Rembrand Il, Land van Rembrand men 't't Land 17e eeuw eeuw leze

163 b. v. J. .T. ten ten Brink Brink:: De De Hollandsche Ilollandsche schelmenroman schelmenJ'Oman der der 17de 17de b.v. eeuw;; Schotel: De De Rederijkers Rederijkers;; Het Oud-Ilollal1dsch huisHet Oud-Hollandsch eettw de eeuw; eettw ; dr. dr. J. Het maatschappelijk maatschappelijk leven leven der del' 17 17de gezin en Het vVorp: Geschiedenis Geschiedenisvan van 't't drama drama en 't tooneel in NederA. 1/Vorp: land; Frederick:: De Nede1'landen onder onder Keizer KeizGl' Karel; Karel; De Nederlanden land ; Paul Frederick Knoop: HC1'innel'ingen aan de Belgische omwenteling, Knoop : Herinneringen aan de Belgische ornwenteling, en vele werken der det· bovengenoemde bovengenoemde schrijvers schrijvers — - de de honie/wn, kronieken, vele gedenkschriften (mémoires), (confessions) en gedenkschriften bekentenissen (confessions) (mëmoires), bekentenissen dagboeken, de dagboeken. Kronieken zijn zijn geschiedverhalen geschiedverhalen waarin de belangrijke belangrijke Kronieken waarin de andertijdvak tijdvak in inkorte kortetrekken, trekken, gebeurtenissen van een of ofander gebeurtenissen van een ware van van dag dag tot totdag, dag,zija zijnopgeteekend. opgeteekend. Ofschoon Of.'3choon ze ze als 't ware vaak berijmd berijmd zijn, zijn, is de stijl de behandeling behandeling meestal meestal dor dor en de vaak is de stij1 en en droog; ; ze waren vooral vooral in in de demiddeleeuwen middeleeuwen in in zwang. zwang, en droop,ze waren Van de biographieal. biographieën vindt men tal van van voorbeelden voorbeelden in 't'ttijdtijdVan de vindt men schrift: annen van van beteekenis; Iieteel.:enis; in S. S. Smiles Smiles:: Leven en en werlcen; u'erken; in schrift : 111 Mannen Dr. J. J. ten tenBrink Brink:: Geschied. del' N-oord-Nederl. Noord-Nederl. letteren letteren in de de 19de Dr. Geschied. der eeuw: Brandt beschreef beschreef 't leven van De De Ruyter, Ruyter, Hooft Hooft en en eeutv, G. leven van G. Brandt Vondel; Bosscha dat van Koning Koning Willem Willem II, II,Da DaCosta Costa en en Vondel ;J.J. Bosscha dat van Kollewijn Bavinck dat van van Bilderdijk Bilderdijk (De mensel! en de diehter did!tel' (De niensch en de Kollewijn en en Bavinck Bilderdijk); van Van Van der der Palm; Palm;J.J.v.v.Lennep Lennepschreef schreefde de Bilder44.); Beets Beets van biographie C. en en D. D.. Lennep; Schotelvan vanTollens; 'l'ollens;HaseHasebiographie van C. J.l.v.v.Lennep ; Schotel Potgietervan vanBakhuizen Bakhuizenvan vanden denBrink, Brink, broek van Da Da Costa, Costa, Potgieter broek van Verwey Potgieter, Max Max Rooses Rooses van F. Willems, Willems, enz. enz. Uit Uit Verwey van van Potgieter, van J. J. F. belang:Sillem, SiIlem, 11[r. een historisch oogpunt oogpunt zijn zijn nog nog van vanbelang: 111r.Joh. Joh. een historisch v. Hogendorp; lIogendorp; Krämer, Stuart; Mendeis, Valckenael' Maria IJ Il Stuart; Mendels, Valcloenaer en D. D. v. Kramer, ]}Iaria Daendels, enz. Voorb. van kronieken zijn: zijn: Melis Melis Stoke, Stoke, Rijmkroniek. Rünikroniek. (Hierin (Hierin van kronieken wordt de geschiedenis geschiedenis van van 't graafschap behandeld van van graafschap Holland Holland behandeld wordt de stichting tot tot 1305); 1305); Jan Jan van vanHeelu Heelu:: De slag bij bij Woeringen Woeringen de De slag de stichting (1288); de Clerk: Clerk: Bmbantsche Yeesten (= gesta, daden;; deze deze gesta, daden Brabantsche Yeesten (1288) ; Jan Jau de bevatten de geschiedenis geschiedenis van van de de hertogen hertogen van van Brabant Brabant van van de de bevatten de in 1350). 1350). De Deletterkundige letterkundigewaarde waarde van vandeze deze vroegste tijden tot in vroegste tijden en dergelijke kronieken kronieken is over over 't gering;; als als bronnen 't algemeen algemeen gering en dergelijke tijddien dienzezebehandelen, behandelen,zijn zijn ze ze echter eehter voor de studie studie van vanden dentijd voor de van veel belang. belang. van veel

164 De gedenkschriften gedenkschriften of of mémoires mémoires zijn zijn geen geenzuivere zuiveregeschiegeschieDe Zij toch tochworden wordengeschreven geschreven door door personen, personen, die die oogoogdenis. Zij denis. waren van vanofofzelfs zelfsdeel deelhadden haddenin in medegedeelde getuigen waren dede medectedeelde feiten, in 't verhaal verhaal der der gebeurtenissen gebeurtenissen van vanalgemeen algemeen feiten, en die die in hun eigen daden en hun bijzondere meeninbelang dat van belang van hun eigen daden en hun bijzondere meeningen inlasschen, inlasschen, ten ten einde eindezoodoende zoodoende de de rol rol die diezij zijspeelden, speelden, aankleefden, teteverdedigen verdedigen en en teterechtrechten de de partij partijdie diezezeaankleefden, en vaardigen. Om Om deze dezestrekking strekkingbehooren behoorende degedenkschriften gedenkschriften vaardigen. het rhetorisch rhetorisch genre. genre. In Inonze onzeliteraliteragedeeltelijk gedeeltelijkook ook tot tot het vinden we weniet niet zoovelegedenkschriften gedenkschriften als als b.v. b.v. in in de de tuur vinden zoovele Fransche; ; in de laatste laatste jaren jaren worden worden echter echtertelkens telkens nieuwe nieuwe Fransche in de in 't licht gebracht. gebracht. Maar Maarzezezijn zijnvaak, vaak,evenals evenalssommige sommigedagdagzoobebeboeken brieven, in in een eenvreemde vreemdetaal taalgeschreven geschreven; boeken en brieven, ; zoo zitten we we o.a. o.a.dede(waarschijnlijk (waarschijnlijkniet nieteigenhandige) eigenhandige)„Mémoires "i\Iémoires de Fréderic Henri"; Henri";dede„Lettres "Lettreset et Mémoires ~brie,Reine Reine de Fréderic Mémoires dedeMarie, van de de vrouw vrouw van van Willem vVillem III) lIl) en enevenevend'Angleterre" d'Angleterre" (d. (d. i.i. van eens Constantijn Huygens Buygens Jr. Jr. eens in 't Franseh, Journaal van Constantijn Fransch, 't Journaal (secretaris van dien vorst.) Daarentegen zijn de "Gedenk(secretaris van dien vorst.) Daarentegen zijn de „Gedenkschriften" van A. A. v.v. d.d.Capellen Capellenvan vanAartsbergen, Aartsbergen,den denvriend vriend schriften" van 11, ininhet hetNederlandsch, Nederlandsch, evenals evenals de de van stadhouder Willem Willem II, van stadhouder Fruin uitgegeven uitgegeven ,Overblijfsels "Overblijfsels van van geheughenis" geheughenis" door prof. Fruin door prof. (2 dc helft helft der der17de 17 de eeuw). eeuw). Vooral Vooml perpervan Coenraad Droste Droste (2de van Coenraad op staatkundig gebied een rol ge~peeld hebben sonen die sonen die op staatkundig gebied een rol gespeeld hebben of in staat staatwaren warenvan vannabij nabijhun hun waarnemingen tetedoen, doen, of in waarnemingen hebben mérnoires mérnoires geschreven. geschreven. Voor Voor de destudie studieder del'geschiedenis geschiedenis b.V.diedie van Von Beust,Malmesbury, Malmesbury, van deze eeuw eeuw zijn zijnb.v. van deze van Von Beust, Guizot, Mad. de de Rémusat, Rérnusat,Metternich, Metternich,Talleyrand, Talleyrand,Napoleon NapoleonI,I, Guizot, Mad. Bismarck, e.a. zeer belangrijk. Evenzoo voor de kennis van van Bismarck, e.a. zeer belangrijk. Evenzoo voor de kennis onzen Franschen tijd tijd de de „Gedenkschriften" "Gedenkschriften" van vanden denfoederafoederaonzen Franschen list Vitringa en en de de ininde delaatste laatstejaren jarenverschenen verschenen„Gedenk"Gedenklist Vitringa G. K. K.van vanHogendorp" Hogendorp";;verder verderde de„Mémoires "i\Iémoires schriften van G. schriften van de D. van Hogendorp, Comte de l'Empire," de "Gedenkschriften de D. Comte de l'Empire," „Gedenkschriften van Van Hardenbroek" Hardenbroek" en, en, ofschoon ofschoon in mindere mindere mate mate „Uit "Uit van Van

165 de gedenkschriften gedenkschriften van van een een voornaam voornaam Nederl. Nederl. beambte" beambte" en en de "Herinneringen van vroeger en en later laterleeftijd," leeftijd,"beide beidedoor door „Herinneringen van vroeger mr. H. H. v.v.A.A.(Herman (Hermanvan vanApeltern, Apeltern,pseudoniem pseudoniem van van mr. mr. mr. A. W. W. Engelen). Engelen). — - V. V. d. d. Palm's Palm's Gedenkschrift van NederGedenkschrift van A. lands herstelling bevat geen geen mémoires mémoires;; 't is een rhetorische rhetorische is een schets gebeUl'tenissen uit de de jaren jaren 1813 181:3 en en1814. 1814. schets van van de gebeurtenissen vinden we we in in 't Nederlandsch vele voorbeelden vele voorbeelden Evenmin vinden van „Dagboeken" "Dagboeken" en en „Bekentenissen", "Bekentenissen", werken, werken, waarin waarin de de van met auteur zijn leven, leven, daden dadenen enindrukken indrukkenbekend bekend maakt, maakt, met auteur zijn het doel doel daarmede daarmede zijn zijn lezers lezers voor voor te te lichten lichten op hun levensweg. Beroemd Beroemd zijn zijn de de „bekentenissen" "bekentenissen" van vanMarcus MarcusAurelius, Aurelius, weg. St. Augustinus, (vertaald (vertaald door door Erens), Erens), Rousseau, Rousseau, Goethe Goethe St. Augustinus, (., Wilhelm Meister" Meister" en "Wahrheit und und Dichtung"). Dichtung"). 0.a. O.a. („Wilhelm en „Wahrheit Hieronymus van Alphen (Dagboek van E. C. W.) en Rhijnvis Hieronymus van Alphen (Dagboek van E. C. W.) en Rhijnvis Feith (Dagboek (Dagboek mijner mijner goede goede werken) werken) hebben hebben dagboeken dagboeken in in Willem de de Clercq, Clercq, den den druk gegeven. 't "Dagboek" „Dagboek" van van Willem druk gegeven. grootendeels uitgeuitgevriend en medestrijder medestrijder van van Da DaCosta, Costa, isisgrootendeels vriend en geven A. Pierson Pierson inin„ "W. Clercqnaar naarzi,jn Z\inDagboek". Dagboek". geven door A. W. dedeClercq Tollens de stof stof voor voor zijn zijn „Overwintering" "Overwintering" uit uit 't JourTollens putte putte de naal van Heemskerck's tochtgenoot tochtgenoot Gerrit Gerrit de deVeer, Veer,in inHuet's Huet's van Heemskerck's Litt. Fant. (Tollens) besproken, dagboek van van Gerrit Gerrit besproken, evenals 't'tdagboek Litt. Fant. Verbeet Valentijn's Eerste Tweede Uit- en Thuysl'eis. Thuysreis. Verbeet en Valentijn's Eerste en Tweede In rotnanvorrn romanvorm verschijnen verschijnen thans thans vele vele fic-boeken, Ik-boeken, waarin waarin de de zich zelven, zelven, 't zij hoofdpersoon, zijn zijn leven schrijver, 't zij zij den hoofdpersoon, zij zich n biecht dagboek laat laat verhalen. verhalen. biecht of dagboek

V. v. HET BESCHRIJVEND GENRE. GENRE. HET BESCHRLIVEND

§ 111. 1 H. Aard-, en volkenkunde volkenkunde in 't't bijzonder, bijzonder, maal' maar Aard-, land- en ook wetenschappen vormen vormen hier hier 't'tgebied. gebied. Het Hetkunstkunstook andere andere wetenschappen proza ontwikkelt zich zich vooral vooral in inde dereisbeschrijvingen reisbeschrijvingen en en in in proza ontwikkelt

166 16G de beschrijving beschrijving van van de denatuur, natum,van vanpersonen, personen,karakters, karakters,zeden, zeden, toestanden, enz., zooals zooals we die o.a. o.a. in in redevoeringen, redevoeringen, in in rorotoestanden, enz., we die mans en andere anderewerken, werken,ininproza proza poëzie,verspreid verspreid vinden. vinden. mans en enen poëzie, (§ 48, 48, 108.) (§ 108.) 't Beschrijvend de moeilijkste moeilijkste Beschrijvendgenre genre behoort behoort tot de uit de de geheele geheele letterkunde letterkunde;; wat watdedeschilder schilder met metlijnen lijnen en en verven doet, moet hier met woorden verricht worden, zóó, verven doet, moet hier met woorden verricht worden, z66, dat voor de deverbeelding verbeeldingvan vanden denlezer lezereen eenduidelijk duidelijk beeld beeld dat voor verrijst, dezelfde gewaarwordingen gewaarwordingen en indrukken van van verrijst, dat dezelfde en indrukken grootschheid, majesteit, liefelijkheid, liefel\jkheid, pracht, pracht, woestheid, woestheid, enz. enz. grootschheid, majesteit, in diens diens gemoed gemoed te weeg weeg brengt, brengt, als als de debeschouwing beschouwing van van 't't oorspronkelijke in dat van vanden denschrijver. schrijver. Doch Dochde deschilder schilder in dat geeft een totaalindruk totaalindruk ineens, ineens, de debeschrijver beschrijvereen eenlange langereeks reeks geeft een van voorstellingen die moeten samengroeien samengroeien tot een een geheel. geheel. van voorstellingen die moeten dit doel doel tetebereiken bereikendoor dool'weelderigheid weelderigheid Sommigen Sormnigen trachten dit van stijl en nabootsing van de OosteJ'sche beeldspraak, maal' van stijl en nabootsing van de Oostersche beeldspraak, maar laten zich zich daardoor daardoordikwijls dikwijls verleiden verleiden tot toteen eenhoogdravendhoogdravendheid en gezwollenheid, gezwollenheid, die die den den lezer lezer vermoeien vermoeien en en hem hem 't heid en genot onmogelijk Een voorbeeld voorbeeld hiervan hiervan vinden vinden wij wij onmogelijk maken. maken. Een in de "Heize voet door door het het eiland eiland Ceylon" Ceylon" van Haafnel', van Haafner, in de „Reize te te voet de eeuw. een werk uit uit 't begin De jongste richting richting in in een werk begin der 19 19de eeuw. De de letterkunde onderscheidt onderscheidt zich zich door door een eenovergroote overgroote uituitde letterkunde naar een eenals als't'tware warephotographische photographische voerigheid streven naar voerigheid en 't streven nauwkeurigheid beschrijving, niet alleen alleen van van personen personen nauwkeurigheid in in de beschrijving, en voorwerpen, voorwerpen, maar maarook ookvan vanzielstoestanden zielstoestandenen enzoogenoemde zoogenoemde stemmingen; gezochtheid in taaltaal-en enbeeldenkeus beeldenkeusen enzinszinsstetnmingen ; de de gezochtheid ze echter soms soms duister duister;; de teekening tot in in de de bouw maakt ze bouw maakt de teekening kleinste bijzonderheidjes, ook ook van van alledaagsche alledaagsche dingen, dingen, kan kan kleinste bijzonderheidjes, maar eischt eischt wel wel eens eens getuigen van groote groote kunstvaardigheid, kunstvaardigheid, maar getuigen van te veel veel van vandedebelangstelling. belangstelling.Men Menvergelijke vergelijke sommige sommige gegev. Deyssels Deysseis Adriaan, v. Looy's Feesten, en deelten van v. v. Looy's en Ary deelten van Heilige Tocht. Indrukwekkend Indruk-wekkend schoon schoon geschilderd De Heilige Prins' De zijn o.a. vele vele tafereelen uit den Max uit den 111axHavelaar; Havelaar, men zie zijn o.a. verder: Junghuhn, Lichten schaduwbeelden schaduwbeelden uit Java's Licht- en, uit Java's verder : Junghuhn,

167 binnenlanden; Hoëvell, Uit het lndische Indische leven leven;; Hofbinnenlanden, Van Van Hoëvell, Uit het dijk, Ons voorgeslacht;; Van der Palm, Palm. Gedenkschrift Ons voorgeslacht Van der (vooral de karakterschetsen karakterschetsen van vanNapoleon, Napoleon,Falck, Falck,enz. enz.; zie (vooral de ; zie ook 48). Als Alsnatuurnatuur-enenreisbeschrijvers reisbeschrijvers zijn zijn nog nogbeliend bekend:: ook § 48). Potgieter (Het Noorden) Noorden);; Marc. Marc. Emants (o.a. (o.a. T.angs Langs den den N#l; Nijl ; (o.a. Een Uit Spanje;; Reis Reis door dOOl' Zweden) Zweden);; Van Nievelt (o.a. Uit Spanje Van Nievelt Alpenboek);; Honigh (Door Noorwegen);; Perk (In de de Belg. Belg. (Door Noortvegen) Alpenboek) Al'dennen»' Gram (o.a. den Harz); Boissevain (Van Ardennen); (o.a. In In den _Harz); Ch. Boissevain 't Noorden naar Zuiden, Schetsen Schetsen en indrukken van de de naar 't Zuiden, en indrukken vanN.-Amerika) N.-Amerika); Rooses (Over de Vereen. Staten van Vereen. Staten ; Max Max Rooses (Over de Alpen, Italiaansche Italiaansche reisherinneringen) reisherinneringen);; Keller (o.a. (o.a. Europa); Europa); .Jac. v. Looy Looy (Proza; Gekken, reisherinneringen j'eisherinneringen uit uit Marokko); Marokko); (Proza; Gekken, Jac. v. .1. Israëls (Reis door Spanje); H. v. Kol Kol (Uit onze koloniën, koloniën, J. Israëls (Uit onze (Reis door H. v. Saar de Antillen en Venezuela); A. Kuyper (Om oude de oude (Om de Naar de Antillen en Venezuela); A. wereldzee.) wereldzee.)

VI. V I. DE EPISCHE PO~;ZIE. DE EPISCHE POEZIE.

~§ 112. 't Woord "epos" beteekent, beteekent, evenals evenals „sage", "sage", vertelvertelWoord „epos" ling of verhaal; verhaal; men men neemt neemt 't echter doorgaans in gewijgewijling of echter doorgaans zigden zin, n.l. dien dien van van episch epischverdichtsel. verdichtsel. zigden zin, De epische poëzie poezIe is IS dus dusdede verhalendepoëzie poëzie;; zij zij De epische verhalende behandelt of verdichte verdichte gebeurtenissen gebeurtenissen uit uithet hetleven levenvan van behandelt ware of een enkelen persoon, persoon, van vorsten, vorsten, volken, volken, enz. enz. en en kiest kiesthaar haar een enkelen stof zoowel zoowel uit de de algemeene algemeeneenendedebijzondere bijzonderegeschiedenis, geschiedenis, als uit de demythologie, mythologie, de deoverlevering overlevering en en 't maatschapals uit echtergeen geengeschiedenis geschiedenis pelijk leven. Een episch episch gedicht gedicht isis echter leven. Een en verhaalt niet bloot de feiten in hun onderling verband; en verhaalt niet bloot de feiten in hun onderling verband ; 't is poëzie, dus dus het hetvoortbrengsel voortbrengsel der der verbeelding. verbeelding. De De is poëzie, dichter, ofschoon objectief, objectief, daar hij de de stof stof aan aan de de wereld wereld dichter, ofschoon daar hij buiten hem ontleent, ontleent, geeft geeftdie dieechter echterniet nietzuiver zuiverobjectief objectief buiten hem

168 weer, maarz(S6 zóó als als zijn zijn geest geestzezetottoteen eenafgerond, afgerond,schoon schoongegeweer, maar zij op op hem hem maakte, maakte, en en heel verwerkt, naar den indruk indruk dien dien zij heel verwerkt, naar den Wat we we boven boven versierd met de de vindingen vindingen zijner zijner phantasie. phantasie. Wat versierd met opmerkten bij de de lyrische lyrische poëzie poëzie aangaande aangaande de deinnerlijke innerlijke opmerkten bij ook hier hier;; de devoorstelling voorstelling enendedevolgorde volgorde waarheid, waarheid, geldt geldt ook der feiten moet moet natuurlijk natuurlijkwezen, wezen, hetzij hetzij ze ze aan aan de dewerkewerkeder feiten lijkheid zijn of of verdicht verdicht;; elke elke verandering veranderingmoet moetgegelijkheid ontleend ontleend zijn motiveerd die motiveering motiveering moet moet de de dichter dichterook ook acht acht motiveerd zijn. zijn. Op Op die geven, als hij hij wat watvaak vaakinindedeepische epischepoëzie poëzie geschiedt, eCJl geven, als geschiedt, eel' bovennatuurlijke macht laat optreden. Dat mag geen "Deus bovennatuurlijke macht laat optreden. Dat mag geen „Deus ex machina 0' zijn zijn;; het hetwonderbare wonderbare toch toch zal zalalleen alleen dan dan als als ex machina" invloed oefenend gedacht gedacht kunnen kunnen worden, worden, zoo zoo het hetwortelt wortelt invloed oefenend in bestaand geloof of of bijgeloof bijgeloof en in den den tijd tijd en en den den bestaand geloof en past past in levenskring, de geschiedenis geschiedenis ons ons verplaatst. verplaatst. levenskring, waarin waarin de Als de dichter dichter zich zich niet niet op op den den achtergrond achtergrond houdt, houdt, maar maar Als de eigen gevoelens en beschouwingen beschouwingen inlascht, inlascht, wordt wordt 't gedicht eigen gevoelens meer subjectief en verkrijgt verkrijgt het heteen eenlyrisch lyrischofofdidactisch didactisch meer subjectief karakter. § 113. 113. Tot de epische epische poëzie poëzie behooren behooren:: 1) 1) 't epos of Tot de heldendicht, 2) sprookje, 3) de sage, de mythe, 't't sprookje, 2) de idylle, 3) de legende, 4) de roman en de novelle, 5) en de 5) de romance en 4) de de ballade, de dichterlijke vertelling, 7) didactische dichterlijke vertelling, 6) de ballade, 6) 7) de didactische vormen der derepische epischepoëzie poëzie:: de de fabel, de parabel parabel en de allegol'ie. allegorie. § 114. 114. Het epos of heldendicht. heldendicht. Het epos epos is is 't dichterepos of lijk verhaal van een een grootsch grootsch en enindrukwekkend indrukwekkend feit feit;; 't verhaal van schildert den strijd, strijd, die diedoor dooreen eenofofmeer meeraanzienlijke aanzienlijke perperschildert den sonen gevoerd wordt wordt tegen tegen verschillende verschillende vijandige vijandige machten, machten, sonen gevoerd als 't noodlot, hartstochten,persoonlijke persoonlijketegenstanders, tegenstanders, noodlot, eigen hartstochten, e.a.; een strijd strijddie dievooral vooralbelangstelling belangstellinginboezemt, inboezemt, omdat omdat e.a. ; een aan 't lot van dedehoofdpersonen hoofdpersonen dat dat van van vele vele andere andere lot van Niet menschen, een· geheel geheel volk, volk, verbonden verbonden is. menschen, soms soms van van een is. Niet zelden toch heeft 't epos, hoezeer een voortbrengsel der toch heeft een voortbrengsel der scheppende' phantasie, de historie tot achtergrond; de de historie de Ilias scheppende. phantasie,

169 169 van Homerus van Homerus b.v., b.v., waarvan waarvan de dekern kerngevormd gevormd wordt wordt door door de schildering van Achilles' toorn zijn strijd strijd met met Hektor, Hektor, de schildering van Achilles' toorn en zijn maalt ons maalt ons 't langdurig ondergang van van Troje. Troje. langdurig beleg beleg en en den ondergang De ware belangstelling belangstelling zal zal echter echter slechts slechts ontstaan, ontstaan, als als't den De ware 't den dichter indedehandelende handelendepersonen personenwerkelijk werkelijkmenschen menschen dichter gelukt in te scheppen, menschen menschen van van vleesch vleesch en enbloed, bloed, wier wier daden daden te scheppen, we uit uit hun hunkarakter, karakter, hun hun hartstochten, hartstochten,hun hunomstandigheden omstandigheden kunnen verklaren, die sympathie of ofantipathie antipathie wekken, wekken, kunnen verklaren, die onze sympathie in wierzegepraal zegepraal we we juichen juichen ofofwier wiertragischen tragisch enondergang ondergang in wier we betreuren. betreuren. Eenheid een hoofdvereischte hoofdvereischte voor voor elk elk gedicht, gedicht, ook ook voor voor Eenheid is een 't epos. een gansche gansche reeks reeks van van feiten feiten en entoestantoestanepos. Hoewel Hoewel er een den in beschreven beschreven wordt, wordt, moet moet één daarvan eerste plaats plaats den in daarvan de de eerste innemen. De andere medegedeelde feiten en de uitweidingen innemen. andere medegedeelde feiten en de uitweidingen (episoden) aan die die eene eenehandeling handelingondergeschikt ondergeschiktzijn zijn (episoden) moeten moeten aan en dienen om om dedeaanleiding aanleidingteteverklaren, verklaren, de de gevolgen gevolgen te te en dienen vermelden, bijzonderen karaktertrek karaktertrek van der hoofdhoofdvermelden, een bijzonderen van een der personen doen uitkomen, uitkomen, enz. enz.Ofschoon Ofschoon de de eenheid eenheid van van personen .te doen 't gedicht zeer wordt wordtbevorderd, bevorderd,doordat doordat de dedichter dichter onder onder gedicht zeer der de optredende personen personen één één als als den den drager, drager, den den leider leider der de optredende handeling, held teekent, teekent, vinden vindenwe weinindedemeeste meesteepopeeën epopeeën handeling, als held niet een held uitsluitend gevierd, gevierd, maar maar stellen stellen ze een een gegeheld uitsluitend heele wereld wereld van vanhelden heldenen enheldenfeiten heldenfeitenvoor voor oogen. oogen. Achilles' Achilles' is wel wel 't'tkeerkeertoorn en wraak wraak over over den den dood dood van van Patroclus Patroclus is toorn punt, de de peripetie, peripetie, in in den den strijd strijd tusschen tusschen de de Grieken Grieken en en de de punt, Trojanen, maar ook ook de dedaden dadenvan vanAjax, Ajax,Nestor, Nestor,Agamemnon, Agamemnon, Trojanen, Ulysses, Palamedes, Palamedes) Hektor, Hektor, Paris Paris en enPriamus Priamus worden worden ons ons Ulysses, geschilderd. In 't Nibelungen-lied Nibelungen-lied is Siegfried Siegfried de deheld heldslechts slechts geschilderd. in in ,t 't lste 1 ste deel deel van van 't gedicht; hij sterft reeds reeds op op de de helft helft;; gedicht ; hij tweede deel deel heeft heeft dan dan ook ookde dewraak wraakvan vanKriemhilde Kriemhilde op op het tweede den moordenaar moordenaar Hagen onderwerp. Indien Indien de de dichter dichter de de den Hagen tot onderwerp. episoden en en evenzoo evenzoo zijn zijnnatuurschilderingen, natuurschilderingen,beschouwingen beschouwingen episoden ontboezemingen, in in dedejuiste juisteverhouding verhoudingaanbrengt, aanbrengt, zal zal of ontboezemingen,

170 470 bij den hij der handeling handeling niet niet storen, storen, maar maarde debelangstelbelangstelden gang der ling door dedèverscheidenheid verscheidenheid en endedeafwisseling afwisselingbevorderen. bevorderen, ling door 'Vat als het hethoofdfeit hoofdfeitbehandelt, behandelt,drukt drukt h\idoordoor"Wat de de schrijver als hiej goons uit uit in den g'lans den aanhef aanhef van van 't gedicht. Zoo Zoo begint begint Homerus regel: „Zing "Zing ons ons den den wrok, wrok. o0godin, godin,van van den Ilias met met den regel: AchiIIes, zone van van Pelens!" Peleus!" en en Bilderdijk Bilderdijk vangt vangt zijn zijn Achilles,den den zone epos aan:: 1) epos aldus aan ,,Ik zing ,.Ik ondergang van van d'eersten cl'eersten wareldgrond w,.reldgrond zing den ondergang 't Menschdom, dat, En 't lllet Hel Hel en en Duiv'len Duiv'len in inverbond, verbond, dat, met In gruwelen gruwelen verhard, verhard, Gods Gods Hoogheid Hoogheid durfde durfde trotsen trotsen 't aardsche Paradijs En 't beklant'ren langs langs zijn zijn rotsen rotsen;; Paradijs beklaufren Tot d'Almacht, d'Almacht, worst'lens worst'lens moe moe met metAdams Adamszonclig zondig bloed, bloed, Des aard rij ks bodem bodem sloopte sloopte en en omkeerde omkeerde in in den denvloed vloed;; Des aardrijks Wat adem adem haalde haalde op op 't droog, d'afgrond in in deed deedzwelgen; zwelgen; droog, van d'afgrond behield in 't algemeen verdelgen verdelgen;; Eén huisgezin behield Eén huisgezin En, op op 't lager lucht lucht verspreid, verspreid, En, 't verbrijzeld verbrijzeld puin, puin, in lager sterflijk kroost kroost vernieuwde vernieuwde en en 't zaad der eeuwigheitI." Het sterflijk der eeuwigheid."

Op den aanhef aanhef laat laat de de dichter dichter meestal, meestal, in innavolging navolging van van Op den V ergilius, een aanroeping volgen, volgen, hetzij demuze muze der der Vergilius, een aanroeping hetzij tot de Dichtkunst en tot God, zooals Bilderdijk, hetzij tot een ander Dichtkunst tot God, zooals Bilderdijk, hetzij tot een ander de wezen, soms een een personificatie, personificatie, zooals zooals de de Waarheid in in de wezen, soms Benriade; deze apostrophe apostrophe isis echter echtergeen geenwezenlijk, wezenlijk, noodnoodBenriade ; deze zakelijk deel van van 't epos. 't Eigenlijke zakelijk deel Eigenlijke gedicht gedicht vangt aan met de expositie, de de beschrijving beschrijving van van den den toestand toestand waarin waarin de de de expositie, personen bij 't begin van de behandeling verkeeren; zij toont personen bij van de behandeling verkeeren ; zij toont ons dekiemen kiemender derverwikkeling, verwikkeling, de deverschillende verschillende wenschen wenschen ons de en belangen, belangen, uit uit wier wierbotsing botsingdedestrijd strijdontstaat, ontstaat,die dieeindelijk eindelijk in de peripetie peripetie het hethevigst hevigst wordt, wordt, maar maardan danook ookweldra weldra in de beslist met de de nederlaag nederlaag of of de de zeg zegepraal den held held beslist is is en en met . epraal van den eindigt. Een bepaalde bepaalde vorm vorm of of versmaat versmaat voor voor 't heldendicht is is er 1) H. klein Heldendicht: Heldendieht : H. Gorter Een klein Hoe de de Vrijheid Vrijheid wordt, de Slavernii Slavernij verbleekt, te zingen zingen met metwachtende wachtende kinderstem. begin begin ik te

171 niet. De Grieksche Grieksche en enRomeinsche Romeinsche en enenkele enkeleinoderne moderne epoeponiet. De peën zijn hexameters : de péeën zijnin in hexametersgeschreven geschreven: deNederlandsche Nederlandsche en en b.v. Voltaire's Henriade in alexandrijnen, alexandrijnen, Milton's Milton's zijn in Henriade zijn b.v. Voltaire's Vel'lol'en paradijs in rijmlooze vijfvoetige vijfvoetige jamben jamben gedicht. gedicht. Verloren paradijs in rijmlooze § 415. 115. Naar de stof stofen endedewijze wijzevan vanbehandeling behandeling onderonderNaar de scheidt men 't classiek of antiek epos, 't bijbelsch epos, 't scheidt men Germaansch epos, 't romantisch of middeleeuwsch middeleeuwsch epos, 't't mode/'n modern epos, 't Indisch epos epos en 't comisch epos. en de De beroemdste classieke classieke epopeeën epopeeën zijn zijn de de Ilias de Ilias en De beroemdste C. Vosmaer in 't NederOdyssea van Homerus, beide door Ne.dervan Homerus, beide door C. Vosmaer in landsch vertaald, en de Aeneïs Vergilius, die die o.a. o.a. door door van Vergilius, landsch vertaald, en de Aeneis van V ondel is overgezet. overgezet. Het Hetclassiek classiekepos eposbehandelt behandelteen eengrootsch, grootseh, Vondel indrukwekkend de mythenmythen- enensagentijd sagentijd(§(§120). 120). indrukwekkendfeit feit uit uit de dezer poëzie poëzie spraken we we reeds reeds in in Over 't algemeen algemeen karakter dezer § 90; ~O; we wemerkten merktenreeds reedsopophoe hoezijzijeen eengeheel geheelandere andere bebeschaving uitdrukt dan dan de de onze onze;; naast naast menschen menschen treden treden ook ook schaving uitdrukt de Goden op, op, zij zij mengen mengen zich zich in in den den strijd, strijd, kiezen kiezen ter tereene eene de Goden of ter andere andere zijde zijde partij partijenenhelpen helpenzoo zoodedebesluiten besluiten van van of ter 't Noodlot uitvoeren. Door aldus bovennatuurlijke krachten, Noodlot uitvoeren. Door aldus bovennatuurlijke krachten, waaraan meer gelooven, gelooven, als als de de drijfveeren drijfveeren der der hanhan-waaraan wij wij niet niet meer deling voor te te stellen, stellen, isis 't'tclassiek classiek epos epos in in strijd strijdmet metonze onze deling voor wereldbeschouwing schoon ook ook het hetalgemeen algemeenmenschemenschewereldbeschouwing en, en, schoon lijke niet ontbreekt, ontbreekt, slechts slechts goed goed te te genieten genieten voor voor hem, hem, die die lijke niet zich in den tijd der Ouden weet te verplaatsen. zich in den tijd der Ouden weet te verplaatsen. De dichters van vanbijbelsche bijbelscheheldendichten heldendichten(Milton (Milton:: Het De dichters verloren herwonnen Paradijs; Tasso : Het verloren Paradijs, Paradijs, Het Het hertvonnen, Paradijs, Tasso: verlost Jeruzalem ;j Klopstock Messiade;; Bilderdijk: De Klopstock :; De verlost feruzalem, De Messiade ondm'gang der eerste eerste wereld wereld j; Lod. de Koninck Koninck:: Het menschondergang der Lod. de dom verlost) verlost) vervangen Grieksche godenwereld godenwereld door EnEnvervangen de Grieksche gelen en Duivelen Duivelen enenlaten latensoms somszelfs zelfsGod Godpersoonlijk persoonlijk opopgelen en hetechter echtereen eenzonderlingen zonderlingen treden. Over Over 't algemeen algemeen maakt het mdruk deze wezens wezens als als menschen menschen te te hooren hooren spreken spreken en en te te indruk deze zien handelen, eten en drinken; het schaadt de innerlijke zien handelen, eten en drinken ; het schaadt de innerlijke

172 472 waarheid en verdooft verdooft de debelangstelling. belangstelling. Evenzoo blijven we waarheid en Evenzoo blijven de Henriade Henriade koud de allegorische allegorische personen personen die dieVoltaire Voltaireininde koud bij de wij kunnen kunnen ze zeniet nietaannemen aannemenals alsoorzaken oorzaken doet optreden;; wij doet optreden der handeling. handeling. Evenwel, Evenwel, al al mogen mogen sommige sommige onderdeelen onderdeelen der der genoemde ons niet nietbevredigen, bevredigen,vele veleandere anderezullen zullen genoemde werken werken ons altijd blijven blijven treffen treffen door doorschoonheid schoonheidvan vantaal taalenenvoorstelling; voorstelling; Het verloren verloren Paradijs Paradijs en Het verlost verlost Jeruzalem zijn vooral Het onsterfelijke eerste als als 't tragisch verhaal verhaal van onsterfelijke gewrochten, gewrochten, het eerste 's menschen val en 't verlies laatste als als de de val en verlies van van Eden, Eden, het het laatste grootsche schildering van Godfried van Bouillon's zegepraal. grootsche schildering van Godfried van Bouillon's zegepraal. De stof die die we we in in 't middeleeuwsche epos behandeld vinvinDe stof epos behandeld is doorgaans doorgaans minder minder verheven verheven;; het het kenmerkt kenmerkt zich zich den, den, is vooral door 't wonderbare; feeën, dwergen, dwergen, reuzen, reuzen, elfen, feeën, vooral door wonderbare ; elfen, draken, toovenaars, allerlei allerlei scheppingen scheppingen van van 't middeleeuwdraken, toovenaars, groote rol rol in. in. Bij B\j deze deze overeenovereensche b~igeloof bijgeloofspelen spelener er een een groote komst merken we we echter echtp,rook ookveel veelverschil verschil op, op, niet nietalleen aIleen komst tnerken de wijze wijze van vanbehandeling behandeling wat den den inhoud, inhoud, maar maar vooral vooral wat wat de betreft en den den geest geestenendede beschaving,die die uit uitde deonderonderbetreft en beschaving, scheiden werken spreken. Er zijn drie hoofdgroepen. Het scheiden werken spreken. Er zijn drie hoofdgroepen. Het Germaansch '(de Goed1'Oen, Neuelingenlied en en de Germaansch epos Goedroen, ''(t Nevelingenlied epos `(de Beowulf) gunstig van van de de meeste meeste andere andere Beowulf) onderscheidt onderscheidt zich zich gunstig voortbrengselen der rniddeleeuwsche middeleeuwsche epische epische poëzie poëzie door door de de voortbrengselen der innerlijke eenheid, doordat feiten verklaarbaar verklaarbaar zijn zijn uit uitde de innerlijke eenheid, doordat de de feiten karakters der handelende personen en uit den loop der karakters der handelende personen en uit den loop der omstandigheden. speelt ininden dentijd tijdder der'volksverhuizing volksverhuizing omstandigheden. Het Het speelt en bevat dedelevendige levendigeschildering schildering van van een eenreeks reekstooneelen tooneelen en bevat van woesten woesten strijd strijd;; we we worden wordengetroffen getroffendoor doorde deontzettende ontzettende lichaamskracht helden en enheldinnen heldinnen en en vooral vooral door door de de lichaamskracht der der helden forschheid aandoeningen, de de hevigheid hevigheid hunner hunner hartshartsforschheid hunner hunner aandoeningen, tochten de eigenaardige eigenaardige grootschheid grootschheid der karakters. Het Het tochten en de der karakters. Nevelingenlied 1)1) schildert schildert aangrijpend-tragisch aangrijpend-tragisch den den noodnoodNevelingenlied 1) Zie o.a. o.a. JODt:kbloet, Geseh. der Ned. Ned.letterl!. bI. K) Dl. 1. I. bl. 33 en vlgg. Jonclibloet, Gesch. letterk. DI.

173 lottigen triomf van den den haat, haat, met metdededroeve droeveleering, leering, dat dat triomf van "der Liefde einde einde isis immer immer Leed Leed geweest.". geweest.". De DeGoedroen Goedroen 1), ,der Liefde 1), schoon ook vol vol strijd, strijd, is is minder minder forsch forsch van van inhoud inhoud en en eineinschoon ook d.igt troostrijker met metdedezegepraal zegepraalder derliefde, liefde,dedebevrijding bevrijding digt troostrijker V,lil de hoofdpersone hoofdpersone en drie drie huwelijken. huwelijken. Van Van 't Nevelingenvan de de lied bestaat in in 't Nederlandsch slechts lied bestaat slechts een een fragment fragment uit de de eeuw. '13 Max Rooses Rooses bewerkte viertal episoden episoden naar naar 13de eeuw. Max bewerkte een viertal 't Duitsch. Duitsch. De De Goedroen, Goedroen, waarvan waarvan het tooneel tooneel van van de de hanhandeling waarschijnlijk in ons land land moet moet gezocht gezocht worden, worden, deling zeer zeer waarschijnlijk in ons kent men men alleen alleen uit uiteen eenmiddelhoogduitsch middelhoogduitsch gedicht, gedicht, ook ook uit uit de de 13 Albr. Rodenbach Rodenbach schreef schreef een een blij-eindend blij·eindend 13de eeuw; eeuw ; Albr. hij de destof stofgedeeltelijk gedeeltelijk aan aan 't treurspel Gudl'un, Gudrun, waarvoor waarvoor hij epos ontleende. ontleende. In de Fl'ankische (o.a. die die van van den den Karelcyclus) Frankische romans romans (o.a. In de zijn verschillende sagen nit 't Merovingsche en 't Karolingsche zijn verschillende sagen uit tijd vak tot tot een een meer meerof ofminder mindersamenhangend samenhangendgeheel geheelverwerkt verwerkt; tijdvak ; ze dragen den den naam naam van van „chansons "chansons de de gestes" gestes" en en bevatten bevatten ze dragen 't verhaal van van de deheldendaden helrlendadenvan vanKarel Karelden denGroote, Groote, Roeland, Roeland, \Willem \ïllem van Oranje, de vier Heemskinderen, enz. (Zie Alb. van Oranje, de vier Heemskinderen, enz. (Zie Alb. Thijm, Karol. veJ'halen). Ook deze heldendichten heldendichten wordt wordt Karol. verhalen). Ook in deze vooral heldenkracht geschilderd, geschilderd, maar maar daarnaast daarnaasttreden treden vooral ruwe heldenkracht andere elementen elementen op op den denvoorgrond: voorgrond:het hetChristendom, Christendom, dat datde de helden 't zwaard doet niet meer meertot totonderlinge onderlingeververdoet trekken, niet delging, totverbreiding verbreidingder derWaarheid Waarheiden entot totbestrijding bestrijding delging, maar tot der Mohammedanen Mohammedanen;; en de deverhoudingen verhoudingenvan vanhet hetleenstelsel, leenstelsel, (Ie trouw aan aanden denleenheer, leenheer,diedieGods Godsbijzondere bijzonderebescherming bescherming de trouw geniet (Cat'el Elegast) , of ook de de onderwerping onderwerping van van (Carel en en Elegast), of ook wederspannige grooten (Reynout van van Montalbaen.) Montalbaen.) wederspannige grooten De gedichten waarvoor waarvoor de de stof stofontleend ontleendwerd werdaan aandedeOudOudDe gedichten heid (o.a. Maerlants Maerlants Alexanders Geesten Geesten en zijn Historie heid (o.a. Historie van van Tl'Ojen didactiek, doch doch behooren behooren om om 't't gebied der didactiek, T rojen naderen 't gebied wonderbaarlijke avontuurlijke van van den den inhoud inhoud en envooral vooral wonderbaarlijke en avontuurlijke erotische en endedehoofschheid, hoofschheid, tot totdedederde derdebelangrijke belangrijke om om het erotische

174 174 groep : de de Keltische Keltische (Arthm'cyclus) (Arthurcyclus) waaraan groep: zich, dool' waaraan zich, door geest en strekking, de de Oostersche Oostersche of (van PUi'strekking, of Byzardijnsche Byzantijnsche romans Paeromans (van thenopeus en en Melior en thenopeus en van van Floris Florisen enBlallcefioer) Blancefloer) aansluiten; aansluiten ; zij zijn de de uitdrukking uitdrukking van vandedebeschaving, beschaving,zooals zooals die die zich zich zij zijn onder den invloed der kruistochten en de aalll'aking met onder den invloed der kruistochten de aanraking met het Oosten Over 't't algemeen Oosten ontwikkeld ontwikkeld had, had. Over algemeen munten munten ze ze niet uit door eenheid eenheid; ; de inhoud bestaat bestaat uit uit een een bonte bontereeks reeks van van uit door de inhoud of ander ander volmaakt volmaakt de wonderlijkste avonturen, de wonderlijkste avonturen, door door een een of zijn omzwervingen omzwervingen ondervonden ondervonden (b.v. (b.v. de de roman roman ridder 'bidder op op zijn Lancelot, van Wulewein). In deze gedichten worden als van Luncelot, Walewein). In deze gedichten worden als ridderlijke deugden verheerlijkt verheerlijkt:: gehoorzaamheid gehoorzaamheid en en trouw trot! W ridderlijke deugden aan den leenheer, leenheer, galanterie, galanterie, hooge hooge vereering vereering van van de de vrouvrouaan den wen, verdediging van van zwakken zwakken en en ongelukkigen, ongelukkigen, ontembare ontembare wen, verdediging Graalsommige, zooals zooals in den den Graalmoed en strijdlust, strijdlust, enz. enz. InInsommige, moed en roman en en in in Parsival christelijke mystiek mystiek en en 't Parsival spelen spelen de de christelijke godsdienstig een belangrijke belangrijke rol rol;; ze bevatten de de gegegodsdienstig gevoel gevoel een ze bevatten schiedenis van de dezwerftochten, zwerftochten,door doorvele vele'bidders riddersondernoinen ondernomen schiedenis van ten ten einde einde den den heiligen heiligen graal te sporen, sporen, den den schotel schotel graal op op te waarvan Christus bij 't laatste avondmaal avondmaal bediende. de Christus zich zich bij bediende. In de I3de -13de en p.n 14de Hde eeuw, eeuw, den dentijd tijdder del'kruistochten kruistochtenen ender del'ridderlijke ridderlijke idealen, moesten moesten zoodanige zoodanige verhalen verhalen wel welallerwegen allerwegenbelongbelangidealen, stelling inboezemen. inboezemen. Voor Voor ons onszijn zijnalaldeze dezemiddeleeuwsche IDiddeleeuwsche stelling zie §§90) 90) van vau romans (over (over den den oorsprong oorsprong van van den den naam naalD zie romans belang als als 't beeld eener een er eigenaardige eigenaardigebeschaving beschaving; al moeten moeten ; al hunnaieven, naïeven,wonderbaarlijken wonderbaarlijken ininvaak glimlachen glimlachenom omhun we vaak Nibelungenlied houd — - de de woeste woeste kracht kracht van van werken werken als als 't Nibelungenlied houd en de degedichten gedichtenvan vanden den Kurelcyclus,zoowel zoo wel als als de de sentisentien Karelcyclus, menteele zoetheid en de schildering der ideale ridderlijkheid menteele zoetheid en de schildering der ideale ridderlijkheid en der del'almachtige, almachtige,alles allesverschoonende verschoonende liefde liefde in in de deromans romans en Lancelot, Lancelot, Ferguut, Ferguut, Parsival, Parsival, Tristan en en Isoude, lsoude, Floris Floris en, en Blanceltoer, Blancelloer, enz., enz., oefenen oefenen ook ook nog nogheden hedeneen eeneigenaardige eigenaardige pasopnieuw opnieuwbewerkt bewerkt bekoring uit. uit. Laatstgenoemde Laatstgenoemde roman romanisispas bekoring door Boeken. Roeken. Ook Ook in inlater latertijd tijdwerden werdengedichten gedichteninindendendoor

175 zelfden zelf den geest geschreven, o.a. o.a. Wieland's Wieland's Oberon, terwijl de. de geest geschreven, beroemde componist componist Wagner bij bij voorkeur voorkeur de de stof stof van van zijn zijn beroemde middeleeuwsche epopeeën epopeeën ontleende. ontleende. muziekdrama's aan dedemiddeleeuwsche muziekdrama's aan § 116. '116. In 't moderne epos moeten moeten 't wonderbare en moderne epos en de "godenmachinerie" drijfveeren der del' handeling handeling vervangen vervangen „godenmachinerie" als drijfveeren defeiten feiten worden meer natuurlijke natuurlijke oorzaken. oorzaken. Wij Wijwillen willende worden door meer verklaren uit de de karakters karakters der der personen, personen, uit uit hun hunhartstochhartstochverklaren uit ten, hun liefde liefde en en haat, haat, hun huneereer-enen heerschzucht, hun hun ten, hun heerschzucht, tegenstrijdige bedoelingen. Dit en er. 't natuurlijk voorgestelde voorgestelde tegenstrijdige bedoelingen. ingrijpen van de deGoddelijke Goddelijke leiding leiding zijn zijn de de middelen, middelen, waarwaaringrijpen van de dichter dichter onze onzebelangstelling belangstelling kan kan opwekken. opwekken. Tot Tot de de door door de meest bekende moderne moderneheldendichten heldendichtenbehooren behooren:: Camoëns' Camoëns' meest bekende de 16de 16de eeuw, eeuw, waarin waarin de de ontdekking ontdekking van van den den Lusiade, uit de zeeweg Indië en endedevestiging vestigingder derPortugeesche Portugeesche heerheerzeeweg naar Indië de eeuw R. Haschappij wordt geschilderd geschilderd;; en en uit uitde (Ie 19 schappij aldaar aldaar wordt 19de merling: weclerdoopers merling : Der König von Sion, dat den strijd der wederdoopers de eeuw ste helft del' 16 tot onderwerp onderwerp en eno.a. o.a. Jan Jan van van in de de 11ste helft der 16de eeuw tot Leiden held heeft. heeft. Het Het voorbeeld voorbeeld door dool' een een paar paal'dichters dichters Leiden tot tot held (J. de Geyter Geyter e.e. a.a. zie zie §§ '118) om een onderwerp onderwerp (J. de 118) gegeven, gegeven, orn uit onze eigen eigengeschiedenis geschiedenis in in een een groot groot episch episch gedicht gedicht te te uit onze behandelen - vertellingen vertellingen en en romances romances zijn zijn ererininovervloed overvloed behandelen — -— vond vond niet nietveel veelnavolging. navolging.Kloos, Kloos,Verwey, Verwey, Koster Koster kozen kozen classsieke, Emants oudgermaansche oudgel'maanschestof, stof, classsieke, Lovendaal, Lovendaal, Schepers, Emants de laatste bovendien bovendien in in Lilith de Paradijsmythe. Een eigende laatste de Paradijsmythe. Een eigenaardige plaats neemt neemt Herman Herman Gorter's Gorter's voor voor korten korten tijd tijd ververaardige plaats schenen "Een klein klein Heldendicht" Heldendicht" in in;; in den den vorm vorm van van een een schenen „Een epos is het het naar naarden deninhoud inhoudeen eenstemmingsgedicht, stemmingsgedicht, dat het het epos is zielsproces opheffing tot het het zielsprocesbeschrijft beschrijftvan vande de bekeering bekeering en opheffing socialisme en een een meisje. meisje. socialisme van van een een jongeling en De studie der derIndische Indische talen talenheeft heeftook ookheldendichten heldendichten uit uit De studie de Indische Oudheid, Oudheid, o.a. o.a. de de Ràmàyana de Indische Rchndyana en de Mahàbhàrata, Mahäbhdrata,. bekend De inhoud inhoud bestaat, bestaat, evenals evenals in de de bekend doen doen worden. worden. De of Grieksche en de Oudgermaansche heldendichten, uit een Grieksche en de Oudgermaansche heldeandichten, uit of

176

andere goden- ofofheldensage. heldensage.Zoo Zoobevat bevatdedeRAmhyana Ràmàyana(d.i. (d.i. andere godende jeugd jeugd en de de de lotgevallen van van Rama), Rama), 't verhaal de lotgevallen verhaal van van de opvoeding opvoeding van van den den held, held,van vanzijn zijnhuwelijk, huwelijk,zijn zijnverheffing verheffing tot troonopvolger, troonopvolger, zijn zijn verbanning verbanning en en terugkeer, terugkeer, zijn zijn leven leven als kluizenaar, enz. enz. De De MahhbhArata Mahàbhàrata (d.i. (d.i. de de strijd strijd tusschen tusschen als kluizenaar, tot kern kernden denkamp kampom omden dentroon troontusschen tusschen de Bhàrata) heeft heeft tot de Bhårata) twee broeders, en en behelst behelst overigens overigens tal van van andere andere mythen mythen twee broeders, en sagen. Sommige Sommige geleerden geleerden schrijven schrijven aan aan de deOudgerOudgeren sagen. maansche aan de deIndische Indischeepopeeën epopeeën een eengemeenschappegemeenschappemaansche en aan lijken oorsprong toe houden b.v. b.v. den den held Karna Karna (uit (uit de de lijken oorsprong toe en en houden Mahàbhàrata) voor denzelfden denzelfden persoon persoon als als den denhoornhuidigen hoornhuidigen MahahArata) voor 1). Siegfried. 'Siegfried. 1). Het zoogenaamde zoogenaamde komisch komisch epos epos is is eigenlijk eigenlijk geen geen heldenheldenslechtsdedeparodie parodievan vanenendient dientdoorgaans doorgaans dicht; dicht ; het isisererslechts alleen om door door 't verhaal van een een reeks reeks van van dwaze dwaze gebeurgebeuralleen om verhaal van tenissen lachlust op op te te wekken. wekken. Hooger Hooget' staat staathet hetals als het het tenissen den den lachlust tot critiek critiek en enhekeling hekelingclient; dient;dan dantreden tredenererininplaats plaatsvan' van' menschen, dikwijls dieren dieren op, op, zooals zooals in in den dendoor doorBilderdijk Bilderdijk menschen, dikwijls vertaalden Muis en Kikvorschenkrijg, Kikvorschenkrijg, en in 't beroemde en in illuis en Middelnederlandsche Van den Vos Reinaerde. Reinam'de. den, Vos Middelnederlandsche dierenepos: dierenepos : Van Bek.end ook de de Jobsiade Jobsiade (Leben, (Leben, Meinungen Meinungen und und Thaten Bekend is is ook K.A.A.Kortum). Kortllm). von Hieronymus Jobs Jobs dem dem Kandidaten, Kandidaten, door door K. von Hieronymus § 117. Wat we we boven, boven, §§103, 103, opmerkten opmerkten over over 't verschil tusschen kunst- en en volkspoëzie, volkspoëzie, geldt geldt ook ook van van 't't epos. tusschen kunst't Nibelungenlied. Volksheldendichten zijn o.a. de Goedroen en Volksheldendichten o.a. de In den den vorm vorm waarin waarinzezetottot gekomenzijn, zijn,vinden vinden we we onsons gekomen 't werk een bepaalden bepaalden dichter dichter;; maar maar zijn zijn taak taak bestond bestond werk van een slechts hierin, dat dathij hijdedeverschillende verschillendemondelinge mondelingeoverleveoverleveslechts hierin, ringen of reeds reedsopgeteekende opgeteekende sagen, sagen, waarin waarin grootsche grootsche perperringen of sonen en feiten uit zijn geschiedenis onder 't volk volk voortsonen en feiten uit zijn geschiedenis onder leefden, een geheel geheel verwerkte verwerkte en enereraldus alduseen eenvasten vasten leefden, tot tot een vorm aan aan gaf. gaf. Op Op die diewijze wijze ontstonden ontstonden de de Ilias Ilias en en de de vorm 23. 1) Zie o.a. Jonclibloet, Gesch. Ned. Letterk. Deel bI. 28. Deel I,I, bl. Gesch. der Ned. o.a. Jonckbloet, I) Zie

177 177 Odyssea, en en in de Odyssea, de middeleeuwen middeleeuwen de Reinaert, Reinaert, 't't Nevelingen~ Nevelingen lied, de Goedroen, Goedroen, de lied, Beowulf, 't't Walthariuslied, de Beowulf, Walthariuslied, enz, enz. Bij de de behandeling §§ 118. ll8. BÜ behandeling van 't't heldendicht heldendicht hebben wÜ wij büna bijna uitsluitend voorbeelden uit de de vreemde vreemde letterkunde letterkunde moeten moeten kiekieuitsluitend voorbeelden De Nederlandsche Nederlandsche letterkunde is arm arm aan aanoorspronkeoorspronkezen. zen. De letterkunde toch is IÜke epopeeën. Het onze middeleeuwsche middeleeuwsche letteren tot tot eer, eer, lijke epopeeën. Het strekt onze dat de dat de bewerking bewerking waarin waarin 't dierenepos Vos Reinaerde lleinaerde dierenepos Van Van den den Vos beroemd geworden, van vanVlaamschen Vlaamschen oorsprong oorsprong is. is. 1) 1) Ook Ook de de beroemd is geworden, Carel en en Elegast Carel Elegast en p,lar andere andere gedichten gedichten worden worden voor voor meer meer en een paar Ned.letterk. zelfstandige bewerkingen bewerkingen gehouden gehouden(Kalff, (Kalff,Gesch. Gesch. der der Ned. letterk. Dl. bI.8181enenvlgg.). vlgg.).Maar Maaroverigens overigens vinden vinden we we in in het het epos epos Dl. II bl. ook in de de volgende volgende eeuwen eeuwen bijna büna niets niets dan dan vertalingen. vertalingen. Immers Immers ook gedichten als Vondels Vondels J(Jhanne.~ de I3oetgezant, Boetgezant, L. gedichten als Johannes a'e L. Rotgans Willem de Derde. A. Aartsl'ader, L. de Derde, A. Hoogvliet's Abraham Abraham de Aartsvader, L. W. W. v. v. Merken's David, Germanicus, David, Ge1'1naniclls, e. zün berijmde berümde levensbeschrijvingen, levensbeschrüvingen, geen geen e. d. zijn v. Haren's Haren's Ge/,allen del' heldendichten. W. v. heldendichten. -— W. Gevallen van Friso, Fri80, Koning Koning der l'rasiaten is bespiegelend en endidactisch, didactisch, O. O. Z. Z. Gangariden Gangariden en en A-asiaten is tetebespiegelend De Geu:en v. Haren's De Oeu:en te lyrisch lyrisch van van toon toonen eninhoud, inhoud,terwijl terwijl beide beide v. Haren's om als alsvoorbeeld voorbeeld werken bovendien de de noodige noodige eenheid eenheid missen missen om werken bovendien van epos te te mogen mogen gelden. gelden. van een epos De 19de eeuw meer, Wel Wel voltooide voltooide Bilderdijk Bilderdijk van van den den De 19de eeuw bracht bracht meer. Onder.qan,rl del' eerste eerste wereld wereld slechts vÜf en een een halven hal ven zang, zang, maar maar Ondergangder slechts vijf zün Elill.~ als voorbeeld voorbeeld van vaneen eenklein kleinepos eposgenoemd genoemdworden worden Elius kan als zijn eervolle vertnelding vermeldingverdient verdientVrouwe VrouweBilderdijk's Bilderdük's Rodrigo en eervolle 1?odrigo de de Behalve de de reeds reeds genoemde genoemde vertalingen vertalingen van den den Ilias, Ilias, de de Goth. Behalve OdyBsea, de Aeneïs, bezitten we we nog nog verschillende verschillende overzettingen overzettingen Odyssea, de Aeneïs, Dante's Divina Dil'ina Commedia Commedia (o.a. Mr. Joan Joan Bohl, Bohl,Teri Ten Kate, Kate, van Dante's (o.a. door Mr. Jerllsalem (Ten Kate), Tegnèr's Tegnèr's Boeken, Rensburg), Rensburg), Tasso's Tasso's Verlost erlost Jerusalem Boeken, Tennyson's Koningsidyllen Koningsl:d;/Illen (Esser). GedichFrithjofsage (Potgieter), Tennyson's als:: Jose', José, GW!I de Vlaming, Vlaming, Kuser Ku.çel' van Beets, Beets, De Boekanier van Gwy de ten als A. Meijer, Meüer, zün bÜ den den roman roman zijn dichterlüke dichterlijke verhalen verhalen die die nader bij H. A. dan bij bÜ 't epos epos staan. Lyrisch-episch Lyrisch-episch zijn zün o.a. o.a.Helmers Helmers: : De HolDe Holdan landsche Natie; Tollens Tollens:: Overwintering Ollerwinteri7lg ;; Bogaers Bogaers:: De tocht l,an Heemsvan Heemslandsche kerk naar Oi/Jraltm';; Pr. Pro v. v. Duyse Dnyse:: Jac. van l,an Artevelde, Artellelde, De De dood dood van I.'an kerle naar Gibraltar Egmond;; Ter Ter Haar: Haar: De De St. St. Paulusrots l'alllll.,'ots;; Schaepman: Aya Sofia Sofia; Schaepman : Aya ; Egmond 1) Twee Twee andere andero Vlamingen Vlamingen brachten brachten 't't werk werk van van Wilhelmus Wilhelmus Clericus Clericus 1) onder 't't bereik zijner zijner tijdgenooten tijdgenooten; de Geyter GeytorininNieuwnederlandsch, Nieuwnederlandseh, ; Jul. de onder ,,;;n sprake. sprake. Strellvels in qv/ Stijn Strenvels

178 1.78 Nolet de : AmliiorÓ;. Nolet de Brauwere Brauwere van van Steelant Steelant: de jongere jongere Ambiorix. Tot Tot de gedichten behooren behooren:: Keize1' en het het ROL. Rijk der der Nederlanden Nederlanden van Keizer Km'el Karel en Julius de Hagen en JnliuB de Geyter Geyter;; J[ar/en en Hilda lIilda van W. G. G. Lovendaal Lovendaal ;; ülith van W. Lllith Godenschemering van en Godenschelllert:ng M. Emants Ernants ;; Bragi fJragi van J. Schepers Schepers;; Epi,'che van M. Epische fragmenten ji'aglllenten (o.a. (o.rt. Okeanos) Okemws) van Kloos;; Persephoné van Kloos Persephone' en Deme/er Demeter van Alb. Verwey Niobe en Ody8seus Odysseus dood van Alb. Verwey;; Niolie Edw. B. B. Koster Koster;; Een van Edw. klein H. Gorter. Gorter. Hein heldendicht van van H.

§ 119. H 9. De tegenstelling met het het epos epos verhaalt verhaalt De idylle In In tegenstelling de idylle (letterlijk (letterlijk beeldje) beeldje) geen geengrootsche grootsche feiten feiten van van uituitde idylle schildert ze ze 't kalme, rustige geluk :;;tekende personen, maar schildert stekende personen, rustige van eenvoudige menschen, menschen, hun hun onschuld onschuld en enreinheid reinheid van van van eenvoudige eeuw zeden. navolging van van Theokritos, Theokritos, die die inindede3de 3de eeuw zeden. In navolging v. Chr. het hetonbekommerde, onbekommerde, heerlijke heerlijke leven levender derSiciliaansche Siciliaansche v. Chr. landlieden bezong, gingen gingen de de schrijvers schrijvers hun hunpersonen personenmeestmeestlandlieden bezong, al voorstellen als herders en herderinnen -ook wel als al voorstellen als herders en herderinnen -- ook wel als visschers levende, gelijk gelijk in in de demythische mythische gouden eeuw, visschers -— levende, lil een ofofander anderbevoorrecht bevoorrecht oord, oord, een een A readia, waar noch in een waar noch Arcadia, de dagelijksche zorgen zorgen voor voor 't leven, nog hevige de dagelijksche hevige hartstochten of krachtige uitwendige uitwendige invloeden invloeden hun hun vreedzaam vreedzaam geluk geluk of krachtige dat men de idyllische poëzie ook komen verstoren. Vandaar komen verstoren. Vandaar dat men de idyllische poëzie ook wel arcadische of of pastorale pastorale of of boekolische boekolische I)poëzie poëzienoemt. noemt, wel arcadische Het spreekt van vanzelve, zelve, dat datdergelijke dergelijkeschilderingen schilderingen van van een een Het spreekt leven geheel buiten buitenden denzoowel zoowelgoeden goedenals alsboozen boozeninvloed invloed leven geheel der maatschappij, maatschappij, hoe hoe liefelijk liefelijk soms soms ook ook in in den den grond, grond, onwaar onwaar Itloeten zijn, De taal is dikwijls gezocht en overladen, gemaniëmoeten zijn. De taal is dikwijls gezocht en overladen, gemaniëreerd; in overeenstemming overeenstemming daarmee daarmee geeft geeft de dedichter dichterzijn zijn reerd ; in personen fraaie namen, namen,als alsPhyllis, Phyllis,Dafnis, Dafnis,Koridoon, Koridoon, personen allerlei fraaie Chloë, Amintas 2), 2), enz. conventioneele, onware en en onnaonnaChloë, Amintas enz. Dit conventioneele, tuurlijke, dat de deidyllische idyllischepoëzie poëzieaankleeft, aankleeft,isisdedeoorzaak oorzaak tuurlijke, dat d,ü haar tijd eigenlijk eigenlijk voorbij voorbij is. is, Ze Ze isishet hetvoortbrengsel voortbrengsel van van dat haar en kan alleen bewonderaars vinden in dagen van wanen en kan alleen bewonderaars vinden in dagen van wan- en 1) pastor, 't Griel<sche boekolos = = herder. Grieksehe bockolo" Latijnsehe pastor, 1) Van 't 't Latijnsche 2) Cals: Galat.hea de eerbare, eerbare, 7,edcnrijke Galathea of Herders minneklacht rninneklacht aan 2) B. aan de B. v. v. Cats: zedenrijke en zegenrijke Jonkvrouw Jonkvrouw Catharina van Muylwijek.

179 overbeschaving, als de weelderige weelderige hoven hoven van van een een LodeLodeals aan de overbeschaving, XV. Hooger Hooger waarde waarde heeft heeftde deidylle, idylle, wijk XIV, XIV, een een Lodewijk Lodewijk XV. wijk als de de dichter, dichter, anders andersvan vanaard aarddan dandedesatiricus satiricus of ofde de huhuals morist, maar maar strevend strevend naar naar 't zelfde zijn tijdgenooten tijdgenooten zelfde doel, doel, zijn morist, slechte en enhet hetverkeerde verkeerdevan van hun maatschappelijk en en het slechte hun maatschappelijk bijzonder leven doet gevoelen door hun een ideale samenbijzonder leven doet gevoelen door hun een ideale samenleving voor voor te te houden, houden,beheerscht beheerschtdoor doorliefde liefde en enrecht recht1). 1). leving Ook bekoort ze ze ons, ons, als als de de dichter dichterdedewerkelijke werkelijkegenoegens genoegens Ook bekoort rustige landleven landleven in in een eengeïdealiseerd geïdealiseerd beeld beeld schetst schetst van 't rustige di~ het het boven boven 't woelige leven in de steden en de de voordeelen, voordeelen, die echteherders herders aanbiedt. Dat hij hijdaarbij daarbijevenwel evenwelniet nietalleen alleenechte. aanbiedt. Dat en herderinnen herderinnen of of landlieden landlieden tot totpersonen personenbehoeft behoefttetekiezen, kiezen, is duidelijk; duidelijk; hun leven is is over over 't algemeen niet niet zeer zeer idyllisch. idyllisch. is hun leven Vosz., een een Duitsch Duitsch dichter dichteruit uitdede18de 18 de Evenals Heinrich Vosz., Evenals Joh. Joh. Heinrich eeuw, in zijn Luise en in Der Siebzigste Geburtstag, en zijn Der Siebzigste Geburtstag, eeuw, zijn en et Virginie, Vil'ginie, tijdgenoot Pierre in in Paul Paul et tijdgenoot Bernhardin Bernhardindede St. St. Pierre laat men mendan danook ookwel welpersonen personenuit uitbeschaafde beschaafde kringen kringen opoptreden. Zoo Zoo deden deden ook ook Messchert, Messchert, Staring, Staring, v.v. Beers. Beers. De arcadische poëzie poëzie bloeide bloeide vooral vooral inindede15de, 15dc ,16de 1Gde en en De arcadische de 17 eeuw eerst in Italië, dan in Spanje, Frankr\jk en EngeItalië, dan in Spanje, Frankrijk en Enge17de eeuw eerst land, en werd werd ook ook hier hier tetelande landenagevolgd, nagevolgd, evenals evenals de de land, en herdersdichten Ouden, b.v. b.v. van van Theokritos, Theokritos, Longos Longos en en herdersdichten der der Ouden, Vergilius. idylle heeft heeft geen geenbepaalden bepaaldenvorm vorm; zoowel Vergilius. De De idylle ; zezeisiszoowel in proza als als ininverzen verzengeschreven, geschreven, nunueens eensverhalend verhalend en en in proza beschrijvend, dan weer lyrisch, vooral erotisch of elegisch. beschrijvend, dan weer lyrisch, vooral erotisch of elegisch. In dramatischen dramatischen vorm vorm heet heetzij Z\j pastorale pastorale;; in in de de 1(jde 16de eeuw dichtte Tasso de de Aminta, zijn Pastor Fido;; den Guarini zijn Pastor .Fido Aminta, Guarini dichtte Tasso eerste volgde Hooft in zijn zijn Granida, RodenGranida, den den laatste Rodeneerste volgde Hooft na in burg in De trouwe Batavier, Vondel beide in De LeeuwenDe De trouwe Batavier, Vondel beide burg dalers nog het hetblijeindend blijeindend spel spel Aspasia. Soms Cats schreef nog Soms dalers,; Cats werd de eenvoudige eenvoudige vertelling vertelling tot tot een eenroman romanuitgebreid, uitgebreid, werd de waarvan reeds bij bij de deoude oudeGrieken Griekenvoorbeelden voorbeelden vinden vinden; waarvan we reeds ; 1) ZieJ.J.Koopmans Koopmans :: Hoof t's Renaissance-klok, Renaissance-klok, Taal Let.teren, 189H. Hooft's Taal en Letteren, 1896. I) Zie

180 180 den grootsten grootsten invloed invloed enenvermaardheid vermaardheid had had de de Astrée Astrée van den de eeuw). Een EeneigeneigenFranschen schrijver schrijver d'Urfé d'Urfé (begin (begin17de 17 eeuw). den Franschen aardig literarisch literarisch verschijnsel verschijnsel zijn zijn de de zoogenoemde zoogenoemdeArcadia's, Arcadia's, aardig waal'van de eerste verscheen verscheen in in 't Italiaansch van Sannazaro waarvan de eerste voor1502, en enwe weinindedeNederlandsche Nederlandscheletteren letteren 't beste voorin 1502, van mr. beeld hebben hebben in de Batavische Batavische Arcadia A'rcadia van mr. Joh. Joh. van van beeld in de Heemskerck. 't Is een een werk werkvan vandidactische didactischestrekking, strekking,waarin waarin Heernskerck. schrijver poogde poogde om om „al "almallende, mallende,liefde liefdetot tothet hetvaderland vaderland de schrijver de vrijheid vrijheid in in tetescherpen" scherpen" en ennevens nevensdedejeugd, jeugd,voor voorwie wie en de verhaal van "minnemalligheidjes" -— bestaande bestaande in in 't verhaal van een de „minnernalligheidjes" rijtoertje van eenige herders herders enenherderinnen, herderinnen,jongelieden jongeliedf'n rijtoertje van eenige uit den den aanzienlijken aanzienlijken stand bestemd waren waren als als lokaas lokaas te te stand --- bestemd ook „luiden "luiden van van rijper rijper jaren jarenenenmeerder meerderoordeel oordeel dienen, dienen, ook eenig vermakelijk vermakelijk tijdverdrijf tijdverdrijf te te verschaffen." verschaffen," Het Hetzonderlinge zonderling'e de vele navolgingen wel in den smaak; genre viel blijkens genre viel blijkens de vele navolgingen wel in den smaak ; zoo verschenen nog een een Walchersche Walchersch,e Arcadia, een Kleefsche, zoo verschenen een Dordrechtsche, enz. Een idyllisch epos zich kan meten meten met met Goethe's IJermanli Hermann Een idyllisch epos dat zich und Dorothea lJorothea (vertaald Tot in in (vertaald door door'l'en Ten Kate) Kate)bezitten bezittenwe weniet. niet. Tot onze worden de de classieke idyllen vertaald. Pas verscheen verscheen. onze dagen dagen worden Daphnis Chloé" door A. de Mieville naar 't 't Grieksch Grieksch van door A. van Longos Daphnis en Chloë Longos (5<1u Uit onze literatuur noemen we, we, behalve de eeuw). Uit literatuur noemen (5de eeuw). de reeds de 1711e herders- en visscherszangen van vermelde uit de 17,Ie eeuw, eeuw, de de herdersvan Schermer, De Vlaming, Vlaming, Wellekens, Moonen, De Haan, uit de de Wellekens, Moonen, De Haan, Schermer, De 1810 de 19dc Messchert:: De gouden bruiloft bruiloft;; verder uit uit de 19de Messchert De gouden eeuw ; verder 18 le eeuw; Staring : De l'erjaardag, De dorp;; Bilderdijk: De verjaardag, De Vurstin Vorstin in in 't dorp Bilderdijk : herdersherdersDautzenberg:: De Doop, De zangen, meest erotischen aard; meest van erotischen aard ; Dautzenberg De Doop, II eimreize ; Van Beers:: Begga, De Bestedeling Bestedeling ;; Hilda Ram:: Een Begga, De Van Beers Ileimreize; Hilda Ram Een klaoel"ken akker;; Vosmaer: een Grieksche Grieksche Idylle Idylle;; klaverken uit 's's Lel'ens Levens akker Vosmaer Nanno, Nanno, een Pol de Mont Mont:: Idyllen, idyllen (o.a. van Schoonjans' Schounjans' I dyllen, Nieuwe Idyllen Pol de (o.a. Idylle Idylle van zuon), Vlinders o. Krekeltje, Daphnis Daphnis en enChloe. Cldoë. zoon), in Fladderende Fladderende Vlinders o. a. a. llet Het Krekeltje,

§§ 120. De Sage. De vormen, zie de grondgrondDe Sage. De sagen sagen vormen, zie § 117, de bevatten het bij bij mondelinge mondelinge overovel'stof volksepos ; ze stof voor 't't volksepos; ze bevatten levering voortgeplante en en daardoor daardoor veelvuldig veelvuldig gewijzigde gewijzigde levering voortgeplante

181 verhaal van 't een of ander andergrootsch groots0h feit feit uit uitdedegeschiegeschieeen of denis. Door die die mondelinge mondelinge overlevering overlevering had haddedevolksvervolksvrrdenis. Door beelding vrij vrij spel spel en enwerden werdenvele veleaan aande degeschiedenis geschiedenis vreemde, vreemde, fantastische elementen ingelascht ingelascht;; onder den den invloed invloed van van de de fantastische elementen of ze ze volksverhuizing verschillende sagen volksverhuizing vloeiden vloeiden verschillende sagen ineen ineen of kregen, door de invoering iD\'oering van van het het Christendom, Christendom, een een andere andere kregen, door kleur, en de defeiten feitendoor doordede verschillendepersonen personen en en in in kleur, en verschillende verschillende tijden verricht, verricht, werden werden toegeschreven toegeschreven aan aan éën één verschillende tijden held, wiens daden daden daardoor daardoor steeds steedsgrootscher grootschel'en enwonderwonderheld, wiens baarder werden. werden. Zoo Zoosmolt smoltdedevolksverbeelding volksverbeelding de de herinneherinnering van Karel KarelMartel's l\IarteI's strijd strijd tegen tegen de deMooren Mooren en en die die van van ring van laatste Karel den Groote Groote en en anderen anderen samen, samen,enenwerd werddedelaatste Karel den het middelpunt middelpunt van van een een gansche gansche reeks reeks van vansagen, sagen,het hetideaal ideaal van een heerscher, een held Gods, toegerust met bovenvan een heerscher, een held Gods, toegerust met bovenmenschelijke gaven. menschelijke gaven. Indien de sage sagezich zichbeweegt beweegtin in godenwereld,dra,agt draagt Indien de dede godenwereld, ze den naam naamvan vanmythe, mythe,waarvan waarvanzoowel zooweldedeGermaansche Germaansche ze den als de Grieksche Grieksche enenRomeinsche Romeinschemythologie mythologie tal tal van vanvoorvoorals de beelden (0. a. a. Prometheus, Prometheus, Herakles, Herakles, Theseus Theseus;; RomuRomubeelden bevat (o. oudeDslandsche IJslandsche letterkunde, letterkunde, in in de de lus en Remus) Remus) ;; inindedeoude lus en a. vindt vindtmen meneen eenbelangrijke belangr\ikeverzameling verzamelingvan vanScanScanEdda Edda o. a. dinavische mythen en ensagen. sagen.Van Vandedevele veleGermaansche Germaanschesagen, sagen, dinavische mythen waarvan sommige opnieuw opnieuw bewerkt, bewerkt, aDdere andere in in hun hun ouden ouden waarvan sommige vorm uitgegeven zijn, noemen we die van den Zwaanridder, vorm uitgegeven zijn, noemen we die van den Zwaanridder, den hoornhuidigen Siegfl'ied, Karel den den Groote, Genoveva, Groote, Genoveva, den hoornhuidigen Siegfried, Karel FI'ithio(, uit later later tijd tijd die die van van den den Muizentoren, Muizenioren, den en uit Frithiof, en Rattenvanger Hameln, de Faul5tsage, Faustsage, en den komischen Rattenvanger van van Hameln, Tijl Uilenspiegel. In de de romancen romancen en en balladen balladen van vanHofdijk, Hofdijk, a. Tollens, Staring,Van VanLennep, Lennep, Van Dnyse,Van VanRijswijck Rijswijck e.e. a. Tollens, Staring, Van 1)11y-se, sagen; andere,vooral vooraldierensagen, dierensagen, werden werden vinden we vele velesagen vinden we ; andere, tot sprookjes sprookjes en en fabelen. fabelen. Het sprookje is een verdichtsel verdichtsel waarin waarin 't wonderbare is een een groote rol speelt, en waarin betoovering enbevrijding, bevrijding, een groote rol speelt, en waarin betoovering en

182 de daden van van feeën feeën enenelfen, elfen,dwergen dwergen en enreuzen reuzen de de stof stof de daden vormen. meeste sprookjes sprookjes zijn zijn ontstaan ontstaanuit uitdedevolkspoëzie volkspoëzie vormen. De meeste uitdedeOud-duitsche Oud-duitschemythologie mythologie: en bevatten bevattenoverblijfselen overblijfselen uit ; ze vervormingen vervormingen van van middeleeuwsche middeleeuwsclle heldenheldensoms zelfs zijn zijn ze soms zelfs dichten 1). De De gebroeders gebroeders Grimm Grimm hebben hebben de de Duitsche Duitsclle yolksvolksdichten 1). sprookjes algemeen bekend bekendgemaakt. gemaakt.Beroemd. Beroemd sprookjes ver'zameld verzameld en en algemeen zijn At'abische vertellingen vertellingen uit uit De en een een nacht ntwht ;; zijn de Arabische De duizend en ook Indische sprookjes sprookjes werden werden vertaald vertaald (o.a. (o.a. Pancatant I'a ook Indische Pancatantra door H. G. G. van vander derWools), Wa'lJs),terwij1 terwijldedefolkloristen, folkloristen, op op 't't door H. voetspoor Grimm, tal van van sprookjes sprookjes uit uit den den mond mOllrl voetspoorder der gebr. gebr. Grimm, des volks opteekenden, opteekenden, zoo a. Pol Pol dedeIVIont Mont en en A. A. de de des volks zoo o.o. a. Co ck :: Dit Dit zijn zijnVlaarnsche Vlaamschewondersprookjes, wonder'spmokjes,V laarnsche Vlaamsclw Cock de Cock Cock:: Rond den den Heerd, Head, enz. Naast deze dl'ze spl'Ookjes, sprookjes, A. A. de enz. Naast volkssprookjes we ook ook kunstscheppingen, kunstscheppingen,als alsde de sp/'ookvolkssprookjes vinden we sprookAndersen (gedeeltelijk (gedeeltelijk ook ook aan aan 't volk ontleend):; van Andersen volk ontleend) jes van verder die van van Pol Polde de'Mont Mont (Vogelkens-ldylle), Eeclen (Vogelkens-ldylle), Van Van Eeden verder die (De kleine Johannes), Johannes), Coupems Fidessa), Maria (Psyche, Fidessa), Couperus (Ps!Jche, (De kleine Metz-Koning, Hichtum (Nellie), (Nellie), Chr. Chr. Doorman, Doormat1, de de Metz-Koning,N. N. v. v. Hichtum Rop, Goeverneur, e. a. Rop, Goeverneur, e. v. v. a. § 421. 121. De legende. Ook de legende legende berust berustop opoverleveoverleveOok de opschriftelijke. schriftelijke. 't Woord beteekent „wat "wat gelegelering, doch op Woord beteekent ring, doch boeken die c!ie aan aan 't'tyolk ,"olk zen moet worden", worden", in in 't bijzonder bijzonder de de boeken zen moet en vooràl inindedekloosters kloostersmoesten moestenvoorgelezen voorgelezen worden, worden, en en en vooral die behalve 't evangelie, de geschiedenis van heiligen en evangelie, de geschiedenis van heiligen en die behalve martelaars en en de debeschrijving beschrijvingvan vanallerlei allerleiwonderen wonderenbevatten. bevatten. Het duseigenlijk eigenlijk een eensage, sage, ontleend ontleend aan aan den den kring kring der der Het isis dus kerk, of inindienzelfden dienzelfden geest geestbedacht. bedacht. InInvele velemiddeleeuwmiddeleeuwkerk, of de poëzie poëzie ver ver te te zoeken zoeken;; slechts slechts een een paar, paar, sche legenden is de sche legenden ook letterkundige letterkundige zooals Beatttjs bezitten ook 2) en Theophilus bezitten Beatrijs 2) waarde. Voorbeelden van van legenden legenden zijn zijn: VanLennep Lennep: waarde. Voorbeelden : Van : De 1) Zie .Jonckbloet t.t. a. Decl I,I, bl. bI.402. 402. Zie .Tonekbloet a. p. Dee' 2) Uitgegeven Q.a. ,Jonckbloct, door uoorC. C.lIonig,11, Honigh, en }las opnieuw Opl1ieHW door door o.a. door Jonekbloet, en pas Stijn StUn "lrcnvels. Streuvels.

183 183 Paradijsroos; Tollens: Paradijsmos; Haal':: St. Menardus, Menardus, De De koe; B. Tollens: St. B. Ter Haar Johannes en en Theagenes, Theagenes, De inkwartim'Ïng; Johannes inkwartiering ; Bogaers: Bogaers: Het Het Leidsche Wonde I' ; Alb. Thijm: IIuibert Bull:: Wonder; Alb. Thijm Huibert de De Bull de Smid; Srnid; De St. Caecilia. legenden: : Ten Kate, Van Van Caecilia. Verder Verder schreven schreven nog nog legenden Ten Kate, Duyse, Van Beers, Servaes Daems, Pol de Mont, enz. Evenals Duyse, Van Beers, Servaes Daems, Pol de Mont, enz. Evenals in de sage sage en enhet hetsprookje spl'Ookje komt komtook ookininde delegende legende het het in de komisch dan min minofofmeer meet' komisch element element voor; voor ;soms soms wordt wordt ze ze dan satirisch spottend. Zie Zie o. o. a.a. Tollens Tollens:: Philemon, De hoensatirisch of spottend. hoenPhilemon, De ders ; Van Duyse: De d,'ie Wel1schen; Guido Gezelle, dm's; Van Duyse: drie Wenschen ; Guido Gezelle, De voorspraak van van St. Jozef, enz. vool'spl'vak wOl'dt 't woord in den den juisten juisten zin zin Niet altijd wordt Niet altijd woord legende legende in gebruikt ; men past op alle alle verhalen verhalen die die niet niet gebruikt; past 't ook ook wel wel toe toe op op historie. tnaar maar op opoverlevering overlevering berusten. De De Nederlandsche op historie, Legenden van Van Lennep Lennep zijn zijn dichterlijke dichtet'l\ike verhalen verhalendie die een een van Van totmiddelpunt middelpunthebben; hebben; feit nit de de geschiedenis geschiedenis van van ons ons land landtot feit nit ze zijn ze zijn:: Het huis Ier Adegild, Jacoba en Bertha, ter Leede, Leede, Adegild,jacoba en Bertha, De strijd ntet Vlaanderen, De .~tl'ijd met Gelre. Vlaanderen, Edual'd Eduard van van Gelre. § 122. De I'oman en en de de novelle. novelle. De is een, een, soms soms De roman De roman roman is of meer meer ideaal ideaalopgevat opgevatenenininbijzonderheden bijzonderhedenuitgewerkt, uitgewerkt, min of beeld van van een een stuk stukmenschenleven menschenleven;i de dedichter dichterverhaalt, verhaalt,doordoOl'beeld gaans in in proza, proza, de delotgevallen lotgevallen van van enkele enkele rnet met elkander elkander in in goons betrekking staande staande personen personen en en besehrijft beschrijft daarin daarin het hetwezen wezen betrekking en de ontwikkeling ontwikkeling van van hun hunkarakter. karakter. Wat 'Vatwe weboven, boven, in in en de §§ L'~9ö, 112, 114, 114, in in 't midden midden brachten brachten omtrent omtrent de de eenheid eenheid 96, 112, deinnerlijke illnedijke waarheid waarheid en enmotiveering, motiveering, isis van handeling handeling en en de van ook bier hier va,n van toepassing. toepassing. Evenals Evenals bij bij 't epos noemt men men den den ook epos noemt hoofdpersoon of de de hoofdpersonen hoofdpersonen in den den roinan roman doorgaans doorgaans hoofdpersoon nog den den held heldofofdedehelden. helden.Werkelijke ·Werkelijkehelden heldenbehoeven behoeven ze nog niettetezijn. zijn.DeDedichter dichter kiest zijn menschen ujtallerlei allerlei echter niet iciest zijn menschen u,it, rangen en en standen, standen, boerjes, boefjes, mijnwerkers, mijnwerkers, boeren boeren zoowel zoowel als als rangen keizers en en koningen koningen;hij hijbehandelt behandeltzelfs zelfswaar waarhij hijberoemde beroemde keizers historische personen personen tot helden helden koos, koos, rneer meer hun hunbijzonder bijzonderlot lot historische zieleleven, dan de groote groote gebeurtenissen gebeurtenissen uit uit de de weween hun zieleleven, dan de

18i, reldgeschiedenis, die echter wel wel den denachtergrond achtergrond der der hanhandie echter deling kunnen vormen. vormen. Ofschoon Ofschoon meestal meestal slechts slechtsgefingeerde gefingeerde deling kunnen personen de romanschrijver, romanschrijvet', zal hij aan aan den den personen optreden, optreden, moet moet de zal hij leven eisch innerlijke waarheid waarheid voldoen, voldoen, den den mensch menschinin't'tleven eisch der innerlijke bestndeeren. Daardool' wordt wordt de de roman roman tevens tevenseen eenpsychopsychobestudeeren. Daardoor logische schilderij van van de de zeden zeden en ende debeschaving beschaving van van een een logische schilderij bepaalden tijll, is de destudie studieder derroman-literatuur roman-literatuur niet niet bepaalden tijd, en en is alleen van beteekenis beteekenisvoor voorde degeschiedenis geschiedenis der derletterkunde, letterkunde, alleen van maar ook voor voor die die van vande demaatschappij maatschappij in in 't algemeen. maar ook algemeen. In opeenvolgende een serie van vanwerken werkendedelotgevallen lotgevallenvan vandedeopeenvolgende een serie trachtensornmige sommige schrijvers schrijvers de de worworgp.slachten verhalende, verhalende, trachten geslachten ding de verwording verwording van van geheele geheele familie, familie, een een heel heel tijdvak tijdvak ding of de af te te beelden. heelden. (Zola, (Zola, J..1. Reynecke Reynecke v.v. Stuwe.) Stuwe.) In de demeeste meesteromans romansspeelt speeltdedeliefde, liefde,dederneest meestpo6tische poëtische zij toch toch hartstocht, de grootste grootste rol, niet ten ten onrechte onrechte;; zij hartstocht, de IA, en en Diet raakt den geheelen geheelen mensch, mensch, zij zij verwekt verwekt tal tal van van andere andere raakt den brengt hem hem ininstrijd strijdmet metanderen anderenenen zichzelven, zei ven, dr'iften, driften, en brengt zich met zijn zijn eerzucht, eerzucht, zijn zijnplicht, plicht,enz. enz.Hoe Hoedederoman romanook ookeindigt, eindigt, met hetgeluk, geluk.de deoverwinning overwinning van van den den held held — --dikwijls dikwijls is is met het een huwel~jk het het einde einde--- -ofofmet metzijn zijnnederlaag, nederlaag, zijn zijn tratraeen huwelijk gischen moet het het slot slot 't gevoel \'an rechtgevoel van gischen ondergang, ondergang, steeds steeds moet vaardigheid van den den lezer lezer bevredigen bevredigen en en 't verldaurbuat', verklaarbaar, 't't vaardigheid van noodzakelijk gevolg van de beschreven beschreven karakters, karakters, feiten feiten en en van de noodzakelijk gevolg De roman romanmoet moetbegrijpelijk, begrijpelijk,menschelijk, menschelijk, toestanden wezen. De toestanden wezen. vreemd aan aan zijn zijn natuur. natuur. ,.geleefd" zijn;; 't wonderbare is vreemd ,geleefd" zijn wonelerbare is grootsche en en verhevene verhevene Daardoor door 't minder minder grootsche Daardoor juist juist en door verschilt de roman roman van van 't epos. waarin epos. Evenwel men vindt er. waarin verschilt de 't toeval of de de fantasie fantasie een een groote groote rol rolspeelt speeltenenallerlei allerlei toeval of lJUitensporigheden, figuren en en avontuurlijke avontuurlijke buitensporigheden, exceptioneele exceptioneele figuren ontmoetingen voorkomen, zooals zooals in de de „Robinson's" "Hobinson's" en enAimards Aimards ontmoetingen voorkomen, verhalen, bij Xavier XavierdedeMontépin, Montépin,Hugo, Hugo,Dumas-père, Dumas-père, e.e. a. verhalen, bij Beoogt auteur alleen alleendoor doordedeschokkende schokkendebeschrijving beschrijvingvan van Beoogt de auteur een reeks aangrijpende aangrijpende gebeurtenissen, gebeurtenissen, door door een een verwikverwikeen reeks

185 485 lieling kcling van angstzweet angstzweet aanjagende aanjagende avonturen, avonturen,zijn zijnlezers lezers in in een een ontaard~de deverwikkeverwikkevoortdurende spanning te te houden, houden, dan danontaardt voortdurende spanning lingsroman een sensatie-roman; kunstwerk staat die die lingsroman in in een sensatie-roman ; als als kunstwerk meestal niet hoog. hoog. De De pas pasoverleden overledenschrijfster schrijfsterCatha. Catha. AlberAlbermeestal niet dingk Thijm genreniet nietzonder zondersucces succes;; de de zucht zucht .dingk Thijm beoefende beoefende het genre naar 't sensationeele die het publiek publiek die onzen tijd kenmerkt, doet het ook grijpen naar naardetective-verhalen detective-verhalenen enallerlei allerlei„mystères." "mystères." ook grijpen In verband verband hiermee hiermee wijzen wijzen we we op op de de beteekenis beteekenis die men men in in 't dagelijksch leven hecht aan aan dedewoorden woordenroman. roman en enToroleven hecht mantisch. De novelle is kleiner van van omvang omvang dan dan de de roman; roman; de de is kleiner handeling minder ingewikkeld; ingewikkeld; de de handeling loopt loopt snellet' sneller af af en isis minder karakters personen worden worden niet niet ontleed, ontleed, maar maar geschetst geschetst karakters der personen zooals ze zich bij een enkele bepaalde lotswending vertoonen; zooals ze zich bij een enkele bepaalde lotswending vertoonen; de novelle geeft geeftdus dusgeen geenvolledig vollediglevensbeeld. levensbeeld. Eenvoudiger Eenvoudiger de novelle nog zijn de de veI·tellingen in poëzie, poëzie, zie zie §§128), 128), nog zijn vertellingen (voor (voor die die in schetsen, typen, studies studies e. waarin soms soms maar maar een een enkel enkel schetsen, typen, e. d., waarin feit, een enkele enkeletoestand toestandofof persoonlijkheidbeschreven beschrevenwordt, wordt, feit, een persoonlijkheid als in Hildebrands Hildebrands Leidsche v.; verder zie men als in Leidsche Peueraar Peueraar b. b. v. verder zie Klikspaan: v. Maurik, Maurik, Netscher, Netscher, I. I. v. v. Klikspaan : StHdententypen, Studententypen, J. J. v. Rennes, Wel'. Buning, Buning, Jac. Jac. v. v. Looy Looy (Proza, Feesten), A. P. Rennes, .Wer. (Proza, leesten), v. Groeningen (Een nest menschen), menschen), J. Sabbe (Aan Minv. Groeningen (Een nest J. Sabbe (Aan ''tt Min.newater), Stijn Streuvels, Streuvels, Virg. Virgo Loveling, Loveling, enz. enz. Tot de novelle novelle behooren behooren ook ookvele, vele,meest meestzeer zeererotische erotische Tot de middelnederl. sproken en boerden (fabliaux) (fabliaux) als: Pyramus en Thysbe,Vier Thysbe, Vier heren herenwenschen,Van wenschen, Vanden dencnape cnapevan vanDordrecht, Dordl'echt, Van de bakkeres bakkeres Cathelijne Cathelijne van Antwerpen Antwerpenende endeden denjonkjonkVan de heer Rol(tnd van Vindhelijne; ook de volksboeken 1) uit de beer Roland van Vindhelijne ; ook volksboeken 1) de de de 15d~, 16 en 17de 17 eeuw eeuw (Tyl Uilenspiegel, Floris Blan15de, 16de (Tyl Uilenspiegel, Floris en en Blance/leur, van Lantsloet Lantsloet ende ende die diescone scone Sandrijn, Sandl'ijn, cefleur, nistorie Ilistorie van ;

1) In oou laatsten laatstentijd tijdversehenen verschenenheruitgaven heruitgaveninindon den oorspronkelijk on In den oorspronkeliåjken vorm.

'186 186

Het Leven Leven van St. St. Kunera, e. v. a,); de de Decamerone 1) 1) en Het v. a.); de verhalen uit uit Der Loep, Cats' T)'ouw)'inU, Trouwring, enz. de verhalen Der minnen Loep, § 123. De meeste romans romans zijn zijn in inden denvertellenden vertellenden vorrn vOl'm De meeste geschreven; zijn geheel geheel dialogisch, dialogisch, b.v. b.v. Raymond de de geschreven ; andere andere zijn van mevr. Bosboom-Toussaint, of geheel in Schl'ijnwerker Schrijnwerker van mevr. Bosboom-Toussaint, of geheel in brieven (Majoot dezelfde schrijfster) schrijfster);; dikwijls dikwijls ook ook (Majoor Frans Frans van dezelfde vindt men deze deze vormen vormen alle alledrie drieininhetzelfde hetzelfde werk werk aangeaangevindt men wend. 't Aantal soorten van van romans romans isis zeer zeer groot. groot.We liVenoemclen noemden Aantal soorten de kringen kringen waaruit waaruit (le de reeds den sensatie-roman; reeds den sensatie-roman ; naar naar de schrijvel' zijn personen personen kiest, kie~t, worden wordenzezeverdeeld verdeeldinin: helden-, schrijver zijn : helden-, herder-, ridder-, ridder-, schelmen-, schelmen-, roover-, roover-, familieromans, familieromans,enz. enz. ;; naar naai' wijze van van bebede in 't boek boek heel'schemle heerschende stemming, stemming, doel doel en en wijze de in in:: satirische, satirische, humoristische, humoristische,philosophische, philosophische, pessipessihandeling in mistische, idealistische, sentimenteele, mystieke, mystieke, symbolische, symbolische, mistische, idealistische, realistische, naturalistische, deterministische, deterministische, socialistische socialistische realistische, naturalistische, romans, enz. In Inhoofdzaak hoofdzaak echter echterzijn zijnererzeden-, zeden-, karakterkaraktcl'romans, enz. verwikkelingsromans. Over Over een een paar paar soorten soortl'n en intrigueintrigue- ofofverwikkelingsromans. die onzen tijd tijd de de aandacht aandacht vragen, vragen, een eenenkel enkelwoord. woord. die in onzen hetinnerlijke innerlijke van vall In den psychologischen psychologisch en roman roman wordt wordt het In den den mensch blootgelegd, blootgelegd, het het dieper dieper levensgevoel, levensgevoel, wat wat aanaanden mensch totsoms soms bladzijden bladzijden lange lange fijne fijne beschrijving beschrijving en ('n leiding geeft tot leiding geeft ontleding van zielstoestanden zielstoestanden en en zielsbewegingen. zielsbewegingen. In kunst kunst ontleding van van waarnemen en en afafbeelden stelt dit dit genre genrehooge hooge eischen eischen van waarnemen beelden stelt aan den schrijver, schrij ver, in in 't bijzonder hij den den zoogezoogebijzonder wanneer hij aan den noemden zijn personen personen zelve zelve zich zich laat laat noernden ik-vorm ik-vorm bezigt bezigt en zijn in den brief, maal' vooral ook openbaren. Dat kan gebeuren openbaren. Dat gebeuren in den brief, rnaar vooral ook in de tegenwoordig tegenwoordig ininzwang zwangzijnde zijndevormen vormen van vandagboek, dagboek, in de Van de koele meren meten des des doods doods -biecht, bekentenis. Van meer – - meel' de koele biecht, bekentenis. roman — -- schreef schreef v.v.Eeden Eeden gepsychiatrische psychiatrischestudif! studie dan dan roman eener deeltelijk dagboekvorm. Sam. Sam. Falkland Falkland gaf Biecht Biecht eener deeltelijk in dagboekvorm. 1) Ten doele door Coornhert: tIaarvan in in XX XX Lustiglte Lustighe heruitgave daarvan deele vertaald door Coornhert; heruitgave !Jocco/i!i door G. A. A. Nauta. lIistoriën olte Nieuwicheden Nieuwicheden Joannis Joannis Bocca4 Historiin olte door dr. dr. G.

187 v. Hulzen Hulzen Een vJ'ouwenbiecht, Reynecke schuldige, G. G. v. vrouwenbiecht, J. J. Reynecke v. Stuwe o. o. a. a. Ik, Ida Wilde Mijn Dagboek, Dagboek, M. Ida de Wilde M. Emants v. Stuwe Nagelaten bekentenis. bekentenis. De romanschrijver isis niet altijd objectief; objectief; niet niet altijd altijd isishet het De romanschrijver niet altijd alleen zijn doel door de boeiende teekening van een levensalleen zijn doel door de boeiende teekening van een levensbeeld den lezer lezer tetetrefren. treffen.Zonder Zondertwijfel twijfelhuldigen huldigenvele vele kunstekunstebeeld den naars l'art pour po UI' l'art; l'art; 't is er alleen alleen om. om te te doen doen naars het het l'art is hun er den aani;chouwer het kunstwerk kunstwerk in in de dewijze wijze van van uitvoering uitvoering den aanschouwer te laten laten genieten. genieten. Doch Dochmeestal meestal isis erereen eengedachte gedachte die die de de kunstenaar wil, dat dat in in de de ziel ziel van van den den lezer lezer zal zal inin- en en nanakunstenaar wil, werken. Dat is is de detendenz. tendenz. De De naam naam tendenz-1'oman tendenz-roman geeft werken. Dat aandie diewerken, werken,waarin waarindedebijzondere bijzondere men echter alleen alleen aan men echter bedoeling den schrijver schrijvprduidelijk duidelijk uitkomt, uitkomt, wanneer wanneer hij hij bedoeling van den er naar naar streeft streeftinvloed invloed teteoefenen oefenenop opde dedenkwijze denkwijze van van zijn zijn lezers en tracht, tracht,hetzij hetzijheerschende heerschendemeeningen, meeningen,toestanden toestanden lezers en en zeden te te gispen gispen enente te hekelen,hetzij hetzijzijn zijneigen eigendenkdenken zeden hekelen, verheerlijken en entetepropageeren. propageeren. beelden te te verdedigen, verdedigen, teteverheerlijken beelden waarde van van den den roman roman als als Dikwijls Dikwijlsdoet doetde de tendenz tendenz de de waarde kunstwerk tenzij 't den schrijver gelukt, gelukt,zich zich zelven zelven kunstwerk afbreuk, tenzij den schrijver op den achtergrond achtergrond tetehouden houdenen enalleen alleeninindedeschildering schildering op den de personen personen en enhun hunlotgevallen lotgevallenzijn zijnbijzonder bijzonderdoel doelduideduidevan de lijk te doen doenuitkomen, uitkomen,zooals zooals Cremer Cremer (o.a. (o.a. Tooneelspelers, lijk te Anna Rooze), Loveling (Sophie, De (Marie),, Virgo Rooze), Potgieter (Ma/'ie) Virg. Loveling (Sophie, De Bruid des des Heeren), Heel'en), Cosinus (Kippeveer) (Kippeveer),, Bosboom·Toussaint Bosboom- Toussaint (Majoor Frans). voorbeelden van vun tendenz-romans tendenz-romans Frans). Andere Andere voorbeelden zij voor voor de de emanemanzijn: Mina Kruseman Kruseman waarin zijn : o.a. o.a. die die van van Mina waarin zij cipatie del' vrouw vrouw strijdt strijdt;; van van Elise Elise van vanCalcar, Calcal',wier wierwerken werken cipatie der deels van spiritistischen, spiritistischen, deels deelsvan vanopvoedkundigen opvoedkundigenaard aardzijn zijn;; deels van Limburg BrouBrouHet P. v.v. Limburg Ilet leesgezelschap van Diepenbeek van van P. wer, waarin de deschrijver schrijver in in den den strijd strijdover overschool school en en kerk, kerk, wer, waarin ook der 1910 19 10 eeuw eeuw in in ons ons land land gevoerd, gevoerd, partij partij ook tegen 't midden der kiest voor de deliberale liberalebeginselen beginselen;; de deaesthetische aesthetischeromans romans kiest voor Amazone Vosmaer; ; verder verder: : De De Veer VeeL' Amazone en Inwijding van van Vosmaer

'188 /88 (Malthusia), Van Koetsveld Koetsveld (Godsdienstige (Godsdienstige en Zedelijke Zedelijke NoNovellen, Fantasie Fantasie en en Waarheid), Waarheid), F. Lapidoth Lapidoth (Vrij?), (Vrij ?). mevr. vellen, De Jong Jong van van Beek Beek en en Donk Donk (Hilda (Rilda van van Suylenburg, Suylen7JUrg, Lilia), Lilia), De Huygens (Barthold Meryan), Meryan), Multatuli (Max Havelaar), Havelaal'), Corn. Huygens (Vincent Haman), Harnan), Daan Daan van van der der Zee Zee (Godsont\V. Paap Paap (Vincent W. caing), enz. eering), 124. Een Een eigenaardige eigenaardige plaats plaats wordt wordt ingenomen ingenomen door door de de § 124. lwturalistische romans. romans. Deze Deze willen willen den den lezer lezer een eenbeeld beeld naturalistische van den denwerkelijken werlielijkentoestand toestandder dermaatschappij, maatschappij,zonder zonder geven van ef'nige idealiseering, idealiseering. en en bevatten hevatten de dea.a.h.h.w.w.photografisch photografisch eenige d. w. natuur en en 't leven, d. w. z. z. nauwkeurige teekening teekening van de natuur nauwkeurige van de zeer vaak vaak van van 't leelijke leel~jke en lage in de de natuur natuur en en 't leven en lage zeer (zie § 90). 90). Van Van hoeveel hoeveel nauwgezette nauwgezette studie, studie, talent, talent, genialiteit genialiteit (zie de samenstelling en de st~jl somtijds getuigen, hoe gegezelfs, zelfs, samenstelling de stijl somtijds getuigen, hoe trouwen aangrijpend de deschildering schilderingdikwijls dikwijls moge mogezijn, zijn,toch toch trouw en aangrijpend tot 't gebied der hooge, behooren deze werken behooren vele vele van van deze werken niet niet tot ware kunst, wier wier eerste eerste eisch eisch immer immerschoonheid schoonheid is. is. SchoonSchoonware kunst, in teerheid en liefelijkheid, maar heid, die niet alleen bestaat heid, niet alleen bestaat in teerheid en liefelijkheid, maar onbestaanbaar met de deminitieuse minitiellsebeschrijving beschrijvingen enontleding ontleding onbestaanbaar is met Bovendien zijn de van het walgelijke, walgelijke, hoe woordkunstig ook. Bovendien de van het ofisisalleen alleen„verwording" "verwording"waarheid waarheid? naturalisten eenzijdig;; of naturalisten eenzijdig ? Welken indruk anders anders laten, laten, trots trotsdede weldadigeepisoden episoden Welken indruk weldadige van hooger, edeler edeler Feven, leven, bij bij slot slot van van rekening rekening de de meeste, meeste, van hooger, de der werken werken? de beste der ? de eerste eerste plaats plaats in in ,t't laten zien van van 't't laten zien Evenwel Evenwelniet niet in in de lage onkiesche ligt ligt het hetkarakteristieke karakteristiekevan van't'tnaturalisme naturalisme;; lage en onkiesche zal men men het hetultra-realisultra-realisook in romans romans van van vroeger vroeger datum datum zal ook in metdien dien tische element niet tetevergeefs vergeefszoeken, zoeken, schoon schoon niet nietmet tische element durf de uitweiding uitweiding en en de de keuze keuze van vanuitdrukking, uitdrukking, die die voor voor durf in de niets terugdeinst. Het Het naturalisme naturalisme isis:: de dematerialistische materialistische niets terugdeinst. levensbeschouwing toegepast waarneming en en de de levensbeschouwing toegepastbijbij de de waarneming weergeving de roman roman weergevingvan vanden den mensch menschen en het het leven. leven. Het Het is de of liever, liever, de de moderne moderne wetenwetenin den dienst dienst der der wetenschap, wetenschap, of in den

189 489 schap met met het schap het moderne moderne dogma dogma der der erfzonde, erfzonde, „de "de leer leer der erfelijkheid", in in den den dienst erfelijkheid", dienst van van den roman. roman. De De ernstige ernstige nanaturalisten alleen om om af af tetebeelden. beelden. De De expeexpeturalisten beelden beelden niet niet af alleen rimenteele is eigenlijk eigenlijk geen geen roman, roman,maar maarbevat bevatzooals zooals rimenteele roman is Zola "études humaines'", humaines", documenten, documenten, bewijsstukbewijsstukZola omschreef „études hetwezen wezender dermenschheid. menschheid. Maar Maar voor voor het het edele edele ken van het ken van sociale zij beoogen beoogen :: door schildering der werkewerkesociale doel doel dat dat zij door de schildering lijkheid, haar naaktheid naaktheid en en afzichtelijkheid, afzichtelijkheid, afkeer lijkheid, ook ook in in al al haar op wekken van van de de bestaande bestaande toestanden toestanden en en de dezucht zucht naar naar op te wekken verbetering versterken, is is de de roman roman niet nietdedegeschikte geschikte verbetering te te versterken, Bij de de groote g-roote menigte menigte van van 't vorm. vorm. Bij 't romanlezend publiek zal de schrijver schrijver zijn zijn doel doel niet nietbereiken, bereiken, en en dit ditteteminder, minder, zal de uitmunt;; de de afschuw van 't't genaarmate zijn werk werk meer meer uitmunt naarmate zijn meene en booze komt komt nauwelijks nauwelijks of in in 't geheel en booze geheel niet niet in in 't besef, van de de overovel'- en en onrijpen, onrijpen, die die naar naarprikkePl'ikkebesef, vooral vooral niet niet van ling azen, en de kunst, kunst, die die den denmensch menschmoet moetveredelen veredelen en, en en de beschaven, haarroeping roepingniet nietbeantwoorden, beantwoorden, maar maav beschaven, zal zal aan haar verlagen verlagen en onteeren. onteeren. Erzijn zijnerervoor voor Daarbij, niet altijd dekt dekt de de vlag vlag de de lading. lading. Er Daarbij, niet altijd wie de de woordkunst woordkunst alles alles is is;; er er zijn zijn ook ookbrammen brammen in in de de wie literatuur die die de dekunst kunstprostitueeren prostitueereninindedepornografie pornografie die die literatuur ze verkoopen. verkoopen. De De naturalist naturalist kan kan dedemenschheid menschheid dienen, dienen, ze hij zich zich onthoudt, onthoudt, niet nietvan vande. de.aanwijzing, aanwijzing, de deschilschilwanneer hij van het hetkwaad, kwaad, maar maarvan vandedesubtiele subtielevaak vaakbekorende bekorende dering van VirgoLoveling, Loveling,Brusse, Brusse, Emants Emants;; beschrijving ervan, ervan, zooals zooals Virg. beschrijving wanneer hij hij met metmeer meergemoed, gemoed,met metliefde liefdewaarneemt waarneemt en en wanneer weergeeft, wanneer hij hij zijn zijn weg weg kiest kiestdichter dichterlangs langsdien dienvan VHn weergeeft, humorist. den humorist. § 125. Over den den historischen histol'ischen roman wordt zeer zeer verschilverschil§ 125. Over lend geoordeeld. geoordeeld. Er zijn er er die die 't vermengen vermengen van van historie historie lend Er zijn verdichting ongeoorloofd ongeoorloofd achten achten en en meenen, meen en, dat dat àfOfde de en verdichting geschiedenis geweld wordt aangedaan aangedaan door door de defantasie, fantasie, 6fOf geschiedenis geweld wordt werk der der verbeelding, verbeelding, de de kunst, kUUllt, schade schade lijdt lijdt door door 't 't't werk

190 190 streven naar historische historische waarheid. waarheid. Verder Verder voeren voeren zij zij aan, aan, streven naar dat de groote grootebeginselen beginselenenendenkbeelden, denkbeelden,dedewerkelijke werkelijkedrijfdrijfdat de veeren feiten, voor voorden dentijdgenoot tijdgenootsteeds steedsgrootendeels grootendeels veeren der feiten, in 't't duister duister liggen liggen en en slechts in slechts aan aan 't't nageslacht nageslacht bekend worden, historische romanschrijver romanschrijver de de personen, personen, -vvorden,terwijl terwijl de historische hij tot tot die een rol rol speelden speelden in in de degebeurtenissen gebeurtenissen welke welke hij die een onderwerp koos, moet moet voorstellen voorstellen zooals zooals zij zij leefden leefden en oorooronderwerp koos, deelden, tevens om omdedehistorische historischewaarheid waarheid genoodzaakt genoodzaakt deelden, maar tevens is die voorstelling voorstelling in overeenstemming overeenstemming te hetis die te brengen brengen met hetgeen 't latere onderzoek heeft aan aan 't't licht Bovenlatere onderzoek licht gebracht. Bovendien voert de de dichter dichterdoorgaans doorgaansnaast naastdedehistorische historischepersonen personen dien voert op, wier wier levenslot levenslot zoo zoo uitvoerig uitvoerig geschilgeschilandere, gefingeerde op, andere, gefingeerde zij onze onze aandacht aandachten enbelangstelling belangstellingafleiden afleiden derd wordt, dat dat zij derd wordt, van grootsche feiten feiten en en personen, personen, die die eigenlijk eigenlijk de de eerste eerste van de grootsche plaats in den den roman romanbehoorden behoorden in in te te nemen. nemen. Om Omalaldeze deze plaats in redenen veroordeelen de de tegenstanders tegenstanders den denhistorischen historischen redenen verooideelen roman als een een onding, onding, een eenonnatuurlijk, onnatuurlijk, onwaar, onwaar,hybridisch hybridisch roman als kunstproduct. Onder de voorstanders voorstanders zijn zijn er, er, die diebeweren beweren dat datde dehishisOnder de torische roman roman is is als als elke elke andere, andere, en en dat dat de de torische roman een een roman dichter, vrij om zijn zijn stoffen stoffen te kiezen kiezen en en inintetekleeden kleeden dichter, vrij om wil, slechts slechts op op de de eischen eischen zijner zijner kunst en en niet niet op op zooals hij zooals hij wil, die der historie heeft te letten. De tegenwerping, dat zoodie der historie heeft te letten. De tegenwerping, dat zoodoende de de waarheid waarheid afbreuk afbreuk zou zou doen doell en en 't lezend doende de kunst de op een eendwaalspoor dwaalspoorzou zou kunnen kunnen leiden, leiden, trachten trachten zij zij publiek op publiek ontzenuwen door door de de opmerking, opmerking, dat dat elk elklezer lezerdoor door 't te ontzenuwen woord „roman" "roman" reeds reeds gewaarschuwd gewaarschuwd is, is, dat dathij hijmet meteen eenwerk werk woord der verdichting verdichting en niet niet met met geschiedenis geschiedenis te doen doen heeft. heeft. De De schrijvers geven geven echter echter hun hun verzinsels verzinsels wel wel degelijk degelijk voor voor schrijvers historie uit, uit, zezebrengen brengenzoodoende zoodoendededemin-kundige min-kundigelezers lezersvan van historie rechten weg wegenenverspreiden verspreidental talvan vanverkeerde verkeerdemeeninmeeninden rechten gen omtrent omtrent personen personen en enfeiten feiten;; de denaam naamvan vanLouise Louise gen is hier reeds bewijs genoeg. Terecht stellen de Mühlbach Mühlbach is hier reeds bewijs genoeg. Terecht stellen de

1!H 491

genre echter verdedigers van van 't genre echter den den eisch eisch van van histohistomeeste verdedigers dateen eenschrijver schrijverdaaraan daaraan zeer zeer rische waarheid, waarheid, en en meenen meen en dat rische goed kan voldoen, voldoen, zoo z\in stof slechts slechts kiest uit uit een een tijd, tijd, goed zoo hij hij zijn ware zelve zelve reeds reedH een roman roman de gebeurtenissen gebeurtenissen als als 't ware waarin de zoo hij, nauwkeurige studie studie van van de de zeden zeden en en gegezijn, of zoo zijn, hij, na nauwkeurige woonten en de de heerschende heerschende denkbeelden denkbeelden van van de debehandelde behandelde woonten eeuw, zorg zorg draagt dat dat zijn zijn historische historische ofofverdichte verdichtepersonen personen eeuw, hundenken denkenenenhandelen handelendaarmee daarmeeovereenstemmen; overeenstemmen; dan dan in hun zal hij hij een eenjuist juistbeeld beeldleveren leverenvan vandedebeschaving, beschaving, de dezeden zeden zal en den toestand toeHtand uit uit den den tijd tijd dien dienhij hijkoos, koos, en en aldus aldus beantbeanten den woorden zoowel aan de deeischen eischen der del'kunst kunstals alsder del'geschiegeschiewoorden zoowel denis. De werken werken van van Walter Waltel' Scott Scottontleenen ontIeenen juist juist hieraan hieraan denis. De hun hooge waarde; waurde; om omdezelfde dezelfde reden reden wordt wordt Van Van Lennep's Lennep's hun hooge Ferdinand Huyck als zijn zijn beste beste roman romangeroemd. geroemd. Ferdinand Huyck Hoe 't echter zij, het genre genre vond vond sedert sedert 't begin eeuw begin dezer eeuw tal van van beoefenaars, beoefenaars, ook ons land land;; ten bewijze noemen we de ook in ons ~chrijvers: LiinRluger, Suzanna Suzanna Bronlchorst; Bronkhorst; A. aurits Lijnslager, schrijvers : A. Loosjes: Loosjes : JlJaurÎts Drost: de Eikenterpen; Eikenterpen ; J. v. Lennep: Drost Herminqard Lennep : De Pleegzoon, Hermingard l1an van de J. v. ]Je Iloo .• van 1Ian Dekama, ])ekmna, Elisabeth Elisabeth Itrusch, J.[usch, Ferdinand I)e Roos Ferdinand lIu,1/ck; fluyck, Oltmans: ])e Schaaph€l'de,', Het llet Slot SlolLoevestein Loerestein;; mevr. L. G. G. BosboomDe Schaapherder, nievr. A. A. L. lluisLauernesse, Lauernesse, Leicester Leieesterin Nederland, Gideon Gideon Ton88aint· Ilet Huis in Nederland, Toussaint • IJet ])el'On .•hil·e,Media MediaAroche; Nodze; Florensz, Delft"e/ze Wonderdokter, lVonderdokter,Graaf (;'raaf Florensz, De Delft,che Devonshire, P. van Limburg Limburg Brouwer: Brouwer: Diophane.<, Diophanes, Charicles Charicles en en Euphorion; Euphorion ; P. P. van A. S. van vanLimburg LimburgBrouwer Brouwer:: Akbar; Leeuw van van De Leeuw Conscience : De Akbar ; Uon8cience: A. S. L. Luik, De lJe Kerels Kerels van !'anVlaanderen Vlaanderen; l'laanderen, lJurgemeester 1,an Vlaanderen, De Burgemeester van Luilc, ; L. Mnlder: Faessen;; Schimmel: Hollis, Mylady .MJllady Carlisle, Carlisle, Mary Hollis, Mulder : Jan Jan Faessen Schimmel : ilfar,1/ Sinjeur Semeyns, De De Kaptein Kaptein van 1'ande deLijAarde, Lijfgarde,Napoleon NapoleonBonaparte Bonaparte; ; Sinjeur Semeyns, Hnf Buren:: De lI[annen van St. illaarten lJIaarten;; A. G. Wallis Walli8:: A. S. S. G. De Itrannen van St. Huf van van Buren In dagen da,qen van vanstrijd, strijd,V orstengunst, Vorstengun .•t, Een Een liefdedroom liefdedroo/n in in 1795, 1795, A. A. v. Schendel: Zwerrer verliefd, verliefd, Een EenZwerver Zwerververdwaald; l'erdwaald; K E. Soer: Soer: Sehendel : Een Een Zwerver De VlamnscJze Vesper, Vesper, Gerda Gerda;; W. Kops: Een strijd strijd tusschen tusschen Vorst W. P. Kops: De Vlaamsche en Volk;; Adr. Warhold, enz. en Volk. Irmenlo, Warhold, Adr. v. Oordt: IrmenZo,

§§ 126. 126. Lang voor 't woord roman waren er bestond, waren roman bestond, Lang voor werken we om om dedeovereenkomst overeenkomst ininvorm, vorm, inhoud inhoud en en werken die die we strekking de thans thans bestaande, bestaande, gerust gerust met met dien dien naam naam strekking met met de

192 kunnen bestempelen. O.a. uit de de eerste eerste eeuwen eeuwen reeds reeds onzer onzer kunnen bestempelen. 0.a. uit ja.tl'telling kennen kennen we we Grieksche Gl'ieksche en enRomeinsche Romeinsche romantische romantische jaartelling verhalen van verschillenden verschillenden aard. aard. Petronius Petronius hekelt hekelt in inzijn z\in verhalen van Satyricon de samenleving uit de dagen dagen van vanClaudius Claudius en en de samenleving uit de de eeuw Nero Apuleius schreef schreef in in de de 22de Chr. zijn zijn }[etaNero;i Apuleius eeuw na Chr. Metahumoristische zedenhekeling, zedenhekeling, ook ook bekend bekend morphosen, een een humoristische als De Gouden Ezel, naar 't hoofd waarin echter hoofdyverhaal, ' erhaal, waarin een menigte geschiedenissen geschiedenissen zijn zijn ingevlochten, ingevlochten, o.a. o.a. die die van van een menigte Psyche Eros (Amor (AmOI' en enPsyche), Psyche), door tal van van kunstenaars Psyche en Eros door tal tot stof stofgekozen. gekozen. Kort Kortvoor voorApuleius Apuleius had hadLukianos Lukianosverschilverschillende satirische verhalen verhalen geschreven, geschreven, waaronder waaronder ook ook Lukios lende satirische of de de Ezel, Ezel, misschien wordt. (Zie misschien ten onrechte genoemd genoemd wordt. eeuwen later laterschreef schreefHeliodoros Heliodoros Starings Marco). Een Een paar eeuwen in Theagenes en Chariclea den kunstigen, kunstigeIl, Chariclea 't voorbeeld voorbeeld van van den door intrigue en en karakterteekening karakterteekening boeienden boeienden herdersroman, herdersroman, door intrigue van de de meer meer natuurlijke natuUl'lijke Longos Daphnis en Chloë dat van Longos in Daphnis idylle. een invloed invloed deze deze en en andere anderevoortbrengselen voortbrengselen der del' idylle. vVelk Welk een Oudheid 1) onze letteren geoefend geoefend hebben, hebben, blijkt blijkt uit uit ook op op onze 1) ook en navolgingen. 2) de vele vertalingen de vele vertalingen en navolgingen. 2) Als voorloopers van den Nederlandschen Nederlandsehen roman roman zijn zijn de de Als voorloopers van den te noemen, noemen, waarop waaropsinds sinds ridderromans de middeleeuwen middeleeuwen te ridderrotnans uit de de en de de 15de 15de eeuw eeuwdedeboerden boerdenenendedeproza-volksboeken proza-volksboeken de 14 14de kwamen in in de dé 16de 1(jde en in in 't volgden volgden (Zie (LiebI. bl.185). 185). Hierbij Hierbij kwatnen de begin der 1/ eeuw de !lchelmenromans 1) (LazaJ'illo (Lazarillo begin der 17de eeuw de schelmenromans de Tormes van Mendoza, 3)3) vertaling van 1579) 157H) en en vooral vooral van Mendoza, vertaling van a) de eveneens oorspronkelijk oorspronkelijk Spaansche Spaanse he Amadisrornans, Amadisromans, :1) de eveneens 1) ten Brink, Brinl<,Schelmenromans. Schelmenromans. Dr. J. ten 1) Dr. 2) vroeger tijd, tijd, uit uitdede17de 17deeeuw eeuw b. b. v.v.van vanLukianos Luldauos en en van van uit vroeger 2) Behalve nit Heliodoros, bebben we we o.a. 0.". De Gouden Goud.n Exel door P. llrouwer en door P. v. v. Limburg Limburg Brouwer Heliodoros, hebben Boeken; J. Bruin Bruin(1826), (182!i), llabrokonws Ilabrokornos en en Anlhi" Anthia Chariclea door door mr. J. Boeken ; Theagenes en Ghariclea naar Xenophon van vanEphese Ephesedoor door.T. ,T. P. P.Tresling Tresling(1829); (1829); Daphnis Je Daphnis en Ghloi! Chloë en J1)8 naar Xenophon Liefde van van Ghaereas Charitondoor doorA. A.de deMieville Mieville(1907)P. (190ï) p, v. V. LimLilllKallirrhoë naar naar Chariton Chaereas en Kallirrhoë burg Brouwer Brouwer schreef schreef nog nog Gharicles Dinphanes en Grillu .• ,. roman" Grillus; Euphorion, Diophanes Charicles en Euphorion, romans die hij voor voor vertalingen vertalingen van vanGrieksche Griekschewilde wildedoen doendoorgaan doorgaan: 7,Îindus duseigeneigendie hij ; 't'tzijn lijk die van van Hamerling, Hamerling, Ebers. Ebers. lijk historische historische romans romans als die 3) Zie dr. J.J.te te Winkel,De Deinvloed invloedder derSpaansehe Spaanscheletterkunde letterknndeop opde deNeNeZie dr. Winkel, derlandscbe. Brederoo's Romantische Romantische drama's. drama's. derlandsche. Ook Brederoo's

193 waarin de fantastische fantastische lotgevallen lotgevallen en en zwerftochten van waarin de van den een of anderen anderen volmaakten volmaakten ridder ridder verhaald worden (Amadis een of van Gaule, vert. van van Gattle, vert. van 1568; Palmerijn van Olijven, Olijven, vert. Palmerijn van van 1602). Ook parodie op op deze deze overdreven, overdreven, sentimenteelOok de parodie daden erotische wonderbare verhalen, Het erotischeenwonderbare _Hetleven leven en en de de daden de la Mancha, van den geestigen 1'idda Don Quijote van den geestigen ridder Don Quijote de la Mancha, van Cervantes (t 1616) werd hier spoedig spoedig bekend (± 1616) werd hier bekend en en bleef tot op onze dagen aandacht trekken trekken van van de de geheele wereld, op onze dagen de de aandacht door de treffende treffende tegenstelling van den idealistischen idealistisch en ridder ridder door de van den en den boerschen Sancho Pan za, in zijn gulzigheid gulzigheid en inhaen den Panza, in zijn ligheid, trots zijn slimheid, slimheid, nog nog dwazer dwazer dan dan zijn zijn heer. heer. Veel Veel trots zijn ookde denovellen novellenvan vanBoccaccio Boccaccio(zie (zie bI. opgang maakten ook opgang maakten bl. 186). de en de eeuw Ook verder in de de 17 de 18 te Ook verder 17de en in de 18de eeuw las las men men hier hier te lande zoo goed goed als als alleen alleen vertalingen en navolgingen, navolgingen, vooral vooral lande zoo Fransche heldenen herderromans (Cleopatre la helden- en (Cleopatre van van de de la Calprénéde, Clélie en Cynls Cyrus van madelIe madelle de Scudéry, Amyot's vertaling van Theagenes Chariclea). Oorspronkelijk zijn Oorspronkelijk zijn vertaling van Theagenes en Chariclea). (zie beneden), beneden), o.a. o.a. een een paar paarverhalen verhalen slechts enkele werken werken (zie slechts enkele zijn Proef'steen op zekere zekere uit Cats' Trouwring en en zijn Proefsteen en en tot op hoogte de Aj'cadia's (zie bI. 180). Ook de schelmenromans Ook bl. hoogte de Arcadia's kwamen meet' de mode mode (Gil (Gil Blas van Lesage), totdat in de meer in de eeuw, -- na Fénélon's Télémaque, in de laatste laatste helft helft der der 18 48de in de Prévost's M(lnon Lescaut, Voltaire's Contes, J. J. Rousseau's Rousseau's J. J. Manon Lescaut, Héloise, — - zoowel de Engelsche zedenEngelsche zedenEmile en Nouvelle Hdloise, romans o.a. (Clarisse Hal'lowe, Char-les Grandison van romans o.a. (Clarisse Harlowe, Charles Grandison van Richardson) als de de Duitsche Duitsche sentimenteele werken hier vertalers chardson) als (zie of navolgers vonden, vonden, evenals evenals daarna daarna de de humoristen humoristen (zie of navolgers bI. bl. 157). De oudst-bekende Nederlandsche Nederlandsche roman roman 1) is De oudst-bekende is een naboot1) De titel titel luidt: luidt: De Dewonderlijke wonderl\jl

194 sing van den den Franschen herderroman, een werk dat wel sing van Franschen herderroman, dat wel lang in de demode modebleef, bleef, maar noch dool' stijl door inlang in noch door sti,j1 noch noch door slechts voor voor de de kennis kennis van van de de laatste helft houd uitmunt uitmunt en slechts de eeuw der 17 (het verscheen in 1(68) belang is. In eeuw (het 1 7de 1668) van van belang is. In 1695 volgde De vermakelijke Avonturier, Avonturiel"ofte of'tede dewispelturige wi:;llCltnrige De vermakelijke minwonderlijke wondel'lijkelevensloop levensloop van van Mirandor, ilfinmdor, (1001' en niet min door en niet Nic. Heynsius. Heynsius. Het is is een schelmenroman en bevat 't verhaal Nic. een schelmenroman van de zonderlinge avonturen avonturen en streken van van de van een jonkman van geringe afkomst, in een stijl die door geestigin een die uitmunt door van geringe met 't behandelde onderwerp, heid, steeds overeenstemming met steeds in overeenstemming maar soms te los los is is en en vrijpostig. 1.) In 17Kl soms wat wat al al te 1783 verscheen vrijpostig.1.) Constanlia 2); 2); Rhijnvis Feith's Julia, Julia, in 1785 zijn Fadinand Ferdinand en Constantia hiermede poogde de schr\jver schrijver in navolging van Goethe's Leiden des \Fathas het sentimenteele genre illheemsch des jungen jungen Werthers inheemsch te maken; aangezien karakterteekening karakterteekening en intrige ontbreken, maken ; aangezien en intrige kan men deze deze werken werkeneigenlijk eigenlijkgeen geenromans rOllmnsnoemen. noemen. De De kan men eerste werkelijke Nederlandsche roman werd geschreven geschreven door dool' werkelijke Nederlandsche W olfl' en en A. A. Deken. Deken. In In vorm en strekking 't voorbeeld E. E. Wolff van den Engelschman Richardson volgende, slaagden slaagden zij el' er van den Richardson volgende, in haar doel doel tetebereiken bereiken en en een een trell'ende in haar tretfende schildering schildering van karakters te te geven; Nederlandsche Nederlandschezeden zedenen en karakters geven ; daarom daarom juist kunnen haar werken, werken, ofschoon ofschoon arm arm aan handeling spankunnen haar handeling en spannende tooneelen, toch de eerste eersteNederlandsche Nederlandsche moderne moderne nende tooneelen, toch de beste geslaagd geslaagd is is Sara romans genoemd worden. worden. Het beste Sara BurBurgerhart, 1782; volgden nog nog lViliem Leevend, 1784, 1782 ; daarna volgden gerhart, Willem Leerend, en Comelia \Fildöchut, 17!:J2. Cornelia Wildschut, 1792. Na Wolft' en Deken Dellen nam nam 't romanschrijvers snel toe toe en en Na Wolff 't aantal romanschrijvers nog steeds blijft blijft de de stroom stroom van vanoorspronkelijke oorspronkelijke en en vertaalde vertaalde roronog steeds mans en novellen novellen wassen. wassen. Behalve de boven reeds reeds genoemde genoemde mans en de boven nog eenige, die bij werken, vermelden we we er er hier nog bij 't verschijnen, 1) Jonekbloet, t.a.p., bI. ten Brink, Brink, Schelmenromans. Dr. J. ten bl. 405; Dr. Jonckbloet, t.a.p., 2) Jonekbloet, t.a.p. V, bI. 275; B. Huot: Oude ROlUan,; Brink Jonckbloet, t.a.p. V, bl. B. Huet: Romans; Dr. Dr. J. J. ten Brink De De roman roman in in brieven 1740-1810.

195 Qf ook later later nog, nog, opgang opgang maakten maakten:: Bruno Bruno Daalberg Daalberg (De (De Wakker Wakker of ook van Zon) Zon) De Steenbergsche Steenbergsclle familie, enz.; de Neufville Neufville:: Kleine enz. ; mej. mej. de enz.; J. VosPlichten; Kist: De De ring n'ng van canGyges Gygeswedergevonden, wedergevonden, enz.; VosPliehten, 'V. W. Kist: maer: leven en en de dewandelingen wandelingen van vanmeester meester Illaarten Afaarten Vroeg Vroeg;; Het leven maer : lIet Bosboom-Toussaint: JJfajoor Fmns, Langs Langs een een omweg, 0111 weg, enz.; Busken illajoor Frans, Huet: Lidewyde, LiJewyde, Novellen, Bruce's Jov'fine, J oZlffine,Robert ]lobel'tBruce's BTUce'sleerjaleel'jaNovellen, De Bruce's romans of of novellen novellen van van:: Beets, Beets, Tony Tony(Bergman), (Bergman), ?'en; verder de romans Ten; verder Brink, Lindo, Lindo,Alb. Alb.Thijm, Thijm,Kneppelhout, Kneppelhout,Keller, KeIler, Conscience, Conscience, J. J. ten Brink, A. v. v. Rees, Rees, Snieders, Snieders, Sleeckx, Sleeckx, Ros. ROB. en envooral vooral Virg. Virgo Brunings, Brunings, W. W. A. Loveling, mevr. Courtmans-Berchmans, Courtmans-Berchmans, 'Volters, Gram, Melati Melati Loveling, mevr. Wolters, Gram, Perevan Java, Annie Annie Foore, Foore, Terburch, Terburch, Emants, Emants, Van VanSorgen, Sorgen,De DePerevan Java, laer, Couperus, Van Eeden, Eeden, H. H. Borel, Borel, Busse, Buysse, Looy,Aletrino, Aletrino, laer, Couperus, J. J.v.v.Looy, A. Savornin Lohman, Lohman, Robbers, Hobbers, Eigenhuis, Eigenhuis, j.J.dedeMeester, Meester,HasHasA. de Savornin Wit,Ina lnaBoudier-Bakker„T. Boudier-Bakker, .1.Reynecke Reyneckev.v.Stuwe, Stuwe, pels, Augusta de de Wit, pels, Augusta M. Metz-Koning, '.rop Naeff, v. v. Hulzen, Hulzen, Brusse, Brusse, Jacq. Jacq.v.v. d. d. Waals, Waals, M. Metz-Koning, Top Naeff, Piet v.v.Assche, Assche,V.V.d.d.Meyere, Meyere,Teirlinck, Teirlinck,Baekelmans, Baekelmans,SchartenSchadenAntink, Querido, (luerido, enz. enz.

§ 127. 127. De romance en de ballade. ballade. De romance en de De romance en de De romance en de behandelde)zijn zijn ballade (niet te te verwarren verwarren met met de de inin§ §8585behandelde) ballade (niet verhalende gedichten; ; ze ze zijn zijn echter echter niet nietzuiver zuiver episch episch van van verhalende gedichten karakter, meer of ofminder minderlyrisch, lyrisch,zoowel zoowelvan van vorm vorm karakter, maar maar meer als van van inhoud inhoud;; ze ze zijn zijnn.l. n.l.dikwijls dikwijlsopzettelijk opzettelijkvoor voorden den zang zang gedicht, in strofen strofenvan vandenzelfden denzelfden vorm vorm ingedeeld ingedeeld en en door door gedicht, in de keuze en de voorstelling der feiten bijzonder geschikt de keuze en de voorstelling der feiten bijzonder geschikt om op 't gemoed en de de verbeelding verbeeldingvan vanden denlezer lezerofofhoorder hoorder gemoed en om op te werken. werken. De Destof stofvindt vindtdededichter dichterin in oude sagen,sprookjes, sprookjes, oude sagen, de geschiedenis en en 't leven. Niet altijd altijd wordt wordtererverschil verschil leven. Niet de geschiedenis hun tllsschen beide dichtsoorten dichtsoorten gemaakt gemaakt en en velen velen noemen noemen hun tusschen beide gedichten eenvoudig: Balladen en Romancen, zonder dat ze en Roman cen, zonder gcdi chten eenvoudig : voor elk in in 't bijzonder genre ze ze 't't bijzonderaanwijzen aanwijzentot tot welk welk genre voor elk rekenen. Sommigen trachten trachten het het verschil verschil teteverklaren verklaren uit uit rekenen. Sommigen de afleiding afleiding der der woorden. woorden. De Deromance romanceisisdan danoorspronkelijk oorspronkelijk een verhalend verhalend gedicht gedichtinindedeRomaansche Homaanschetaal, taal, lingua lingua romana, romana, d.i. de volkstaal volkstaal die die zich zich ininFrankrijk Frankrijk in in 't begin der begin der d.i. de middeleeuwen ontwikkelde uit uit 't volkslatijn, terwijl 't clasvolkslatijn, terwijl middeleeuwen ontwikkelde

196 sieke Latijn taal der der kerk kerk en en der dergeleerden geleerdenbleef; bleef; Latijn alleen alleen de de taal op 't daarin van de de taal taalbracht brachtmen mendus dusden dennaam naam op daarin geschrevene geschrevene over. Ballade wordt wordt wel wel afgeleid afgeleid van vaneen eenwerkwoord werkwoord dat dat over. Ballade dansen beteekent; een ballade ballade zou zou dus dus een een lied lied zijn zijn dat dat als als dansen beteekent; tekst dient tekst dient ter ter begeleiding begeleidingvan vanden dendans. dans.Waarschijnlijker Waarschijnlijkerisis dat het afkomt afkomt van van een eenKeltisch Keltisch woord woord dat dat volkslied beteedat het kent bij de de Schotten Schotten en enandere andereKeltische Keltischevolkeren volkeren toch toch kent; ; bij worden de meeste meeste oude oude balladen balladen gevonden. gevonden. Zoo Zoo isisderhalve derhalve worden de meer de romance van van zuidelijke zuidelijke volkeren ballade van van meer de romance volkeren en en de de ballade noordelijke en de deinhoud inhoud der der meeste meeste noordelijkeafkomstig. afkomstig.De De toon toon en balladen en romancen romancen zijn zijn daarmee daarmee in in overeenstemming. overeenstemming. De De balladen ballade ernstigen ensomber, somber,tragisch tragisch van vaninhoud inhoud;; 't wonballade is ernstig derbare en 't mysterieuse en 't demonische demonische spelen spelen er er een derbare en groote in;; allerlei allerlei bovennatuurlijke bovennatuurlijke wezens wezens en en machten machten:~ groote rol in elfen, nikkers, feeën, feeën, enz. enz. treden treden erin erin op. op. De Deinhoud inhoud der der elfen, nikkers, romance minder ijselijk ~iselijk en ontzagwekkend ontzagwekkend;; de stof wordt wordt romance is minder de stof ontleend aan de de geschiedenis geschiedenis of 't leven, somtijds ook aan aan ontleend aan leven, somtijds de sage, en de toon van 't gedicht is minder hartstochtelijk, de sage, de toon van meer kalm en en rustig. rustig. meer kalm In 't laatst der 48de 18de eeuw eeuw begon begon men men in in ons onsland, land, op. op laatst der 't voetspoor Duitschers en Engelschen, de de ballade ballade en en voetspoor der der Duitschers en Engelschen, de romance te te beoefenen. beoefenen. Oude Oudevolksromancen volksromancen en enballaden, balladen, de romance zooals de Spanjaarden Spanjaarden en en de de Schotten Schotten bezitten, bezitten, hebben hebben wij wij zooals de (0. a. a. Van twee twee koningskinderen, Halewijn, niet veel (o. koningskinderen, Heer Heer Balewijn, niet veel Het dag het in den den Oosten, Oosten, Des Des Soudaens Dochterken, Dochterken, Geedaghet raert Velsen ende ende graaf graaf Floris). Floris). Als proeven noemen noemen we we:: raert van Velsen Balladen. Staring : Adolf en en Emma, Emma, Folpert Pulpert v.IJ.Arkel, Arkel,Lenora, Leno1'a. Balladen. Staring: Jaromir, Wichard TVichard van van Pont, Pont, enz.; Tollens: De enz.; Tollens: Jaromir, De Pelgrim van Terleede; Terleede ; Hofdijk Balladen, o.a. De KOllinyin del' Truuw, De De BalBalKennemer Balladen, De Koningin der Trouw, Hofdijk:: Kennemer ling, De Stalboef; Stalboef; Beets: De laatste Meistreel, ]I[ eistreel, De Jans-Nacht, De laatste De 81. St. Jans-Nacht; ling, De Dautzenberg: De Berghwerker B€I'yhwerker;; Jan v. Beers: Beers: Shlt-Ni/,;laa.~. Jan v. Sint-Niklaas. l~oman Romaneen. Floris I IV, lIet1VWiel /'allHeusden, IIeusden, Urzijn Urzijn V, Het iel van Bilderdijk:: Graaf Floris cen. Bilderdijk en Valenlijn, St. St. Albaan, Albaan, enz.; enz.; Potgieter profeelsij;; Van en ValentO, Potgieter:: COrliput's Cornput's profeetsg Lennep: De Eiber van van Egmond Egmond;; J. F. Willems Willems:: ,Varia De Eiber J. F. illaria van van J31'abanl,~ Brabant;

197 Ledeganck: De kapitein kapitein en enzijne zijnemoeder; moeder; Nol. de de Brauw. v. v. Steeland: Steeland: Ledeganck: meisfe?net met de dezwavelhoutjes; zwavelhoutjes ; Tollens Tollens:: De De Brand, Brand, Dirk. Dirk Willemsz. Willemsz. Het meisje Zierikzee, Jan Janvan vanSchaffelaar, Schaifelaar, enz.; A. A. Asperen, Lieven Lieuen Heere lleere v.v. Zierikzee, v. Asperen, van der der Hoop Hoop Jr.: De ])e verloofde verloofde van van den den Schildknaap. Schildknaap. Verder schrevan ven nog nog rom. rom. of ofball.: balI.:Couperus, Couperus, Pol Pol de de Mont, Mont, Hel. Hel. Swarth, Swarth, M. M. ven Boddaert, Th. Th. Van Van Rijswijck, Rijswijck, Bogaers, Bogaers, enz. enz. Boddaert,

§ 128. -128. De De dichterlijke dichtm'lijke vertelling vertelling (zie 123). De De dichterdichter(zie § 123). lijke vertelling vertelling onderscheidt onderscheidt van van de de romance romance en en de de ballade ballade lijke ongekunsteldheid; ze verhaalt een feit, feit, dat dat door eenvoud eenvoud en ongekunsteldheid, door ze verhaalt ontleend is aan of overeenkomt met het werkelijke leven ontleend is aan of overeenkomt met het werkelijke leven ;j 't wonderbare is haar haar vreemd. vreemd. Ze Zeisiszoowel zoowelluimig alsernstig ernstig luimig als karakter. We Wevinden vinden in in onze onzeliteratuur literatuur tal tal van van voorbeelden. voorbeelden. van karakter. Staring ])e Hoofdige Hoofdige Boer, Boer, Vogelschieten, Vogelschieten, Ilet Het genezend genezend maal, maal, De De Staring:: De verfon[lin[lskuw'; EchtHondentrouw, De De EchtBellamy : RoosJe; Roosje; Tollens: Tollens : Hondentrouw, verjongingskuur; Bellamy: 1!cheidin[l; Lennep:: De aanhalin[l, Het De aanhaling, Het sterflied sterfbedin in de de hut; hut; Ter scheiding; Van Van Lennep Haar: en Klaarye, Klaartje, Eliza's Eliza's vlucht; vlucht; Van Zeggelen: Oom Oom en Huibert en, Van Zeggelen: Haar : Huibert De Boer Boer in in de de Kist. Kist, Pieter l'ieter Spa; Spa; A Ib. Thij m : De twee portretten; Alb. Thijm Neef, De De Génestet: De ])e Schoenlapper Schoenlapper van Alexandrië'; J. F. Willems Willems:: De J. F. van Alexandrië, De Génestet: Torenbrand Jl'[echelen; vele stukjes van vande degez. gez.Loveling, Loveling, SpanSpanTorenbrand mn van Mechelen; vele stukjes daw, Bruyn, Immerzeel, Immerzeel,Bogaers, Bogaers,Pr. Prov.v.Duyse, Duyse,AschenAschenclaw, Oosterwijk Oosterwijk Bruyn, berg, Th. v. V. Rijswijck, Rijswijck, Van Van Beers, Beers, De De Geyter, Geyter, enz. enz. berg, Th.

§§ 429. 129. De fabel. De fabel isis een een vertelling vertelling in in proza proza of of De fabel poëzie die de deeen eenofofandere andere„moraal" "moraal" bevat bevat ;j ze ze isis de de aanaanpoëzie die schouwelijke een voorschrift voorschrift der der zedeleer zedeleer schouwelijke voorstelling voorstelling van van een €n heeft ten ten doel doel den den lezer lezer teteleeren, leeren, hoe hoe men men zich zich in in een een en heeft bepaald of niet niet te te gedragen gedragen heeft. heeft. De De leven wel wel of bepaald geval geval in 't leven handeling wordt niet niet alleen alleendoor doormenschen menschenverricht verricht;j dikdikhandeling wordt wijls laat de dedichter dichteruitsluitend uitsluitend dieren, dieren, planten planten of ofzelfs zelf.'! wijls laat Qnbezielde voorwerpen spreken en handelen als menschen. onbezielde voorwerpen spreken en handelen als menschen. Daardoor defabel fabelnaar naardedevoorstelling voorstellingepisch-allegorisch episch-allegorisch Daardoor is de didactisch. Zij Zij moet moetvooral vooral eenvoudig eenvoudig en €n naar 't doel doel didactisch. en naar mlief zijn j; de de dichter dichter moet moetdedegeschiedenis geschiedenisverhalen verhalen alsof alsof naief zijn hij zelf erervolkomen volkomenaan aangeloofde geloofde; hoeduidelijker duidelijker de de overoverhij zelf ; hoe tusschen de degeschilderde geschilderde handeling handeling en en die die uit uit €enkomst eenkomst is tusschen

198 't menschelijk menschelijk leven waarop hij hij ze ze wil wil doen doen toepassen, toeJXlssen, des des leven waarop te beter beterisishij hijgeslaagd. geslaagd.DeDedidactische didactischestrekking, strekking,de de„moraal" "moraal" van de fabel, fabel, moet moet uit uitdedeverhaalde verhaaldefeiten feitenzelve zelveonmiddellijk onmiddellijk van de in 't oog springen;; dan behoeft behoeft die, die,zooals zo 0 als vaak viLak wel wel gebeurt, gebeurt, oog springen niet opzettelijk opzettelijk aan aan 't slot uitgedrukt te worden. worden. Uitvoerige Uitvoerige slot uitgedrukt nietnoodzakelijk noodzakelijk; deoptredende optredendewezens wezens karakterschildering isisniet ; de hebben doorgaans een een bekend, bekend, dikwijls dikwijls conventioneel conventioneel karakkarakhebben doorgaans dat de de dichter dichter niet nietveranderen veranderen kan kan;; treffend treffend en en waar waar isis ter dat de fabel, als als inderdaad inderdaad de de aan aande dedieren, dieren, planten planten of ofvoorvoorde fabel, werpen toegeschreven menschelijke menschelijke eigenschappen eigenschappen uit hun hun werpen toegeschreven aard kunnen verklaard verklaard worden. worden. De De leeuw leeuw wordt wordtaltijd altijdvoorvooraard kunnen gesteld de grootmoedige grootmoedige koning, koning, de de haas haas als als de de door door gesteld als als de vrees overheerschte domoor domoor;; de ezel is is de de verwaande verwaande weetweetvrees overheerschte de ezel niet, de de vos vos immer immer 't type van den den geslepen geslepen schelm, schelm, die die niet, type van met innig genot allerlei streken uithaalt; en tegenover den met innig genot allerlei streken uithaalt ; en tegenover den het zinnebeeld zinnebeeld van van de de zelfbewuste den oneik, eik, het zelfbewuste kracht kracht en den buigzamen trots, staat staat 't zwakke, en steunbehoevende steun behoevende buigzamen trots, zwakke, hulphulp- en klimop of het riet, riet, 't symbool gedweeheid en meeen meeklimop of het symbool der gedweeheid gaandheid. De fabel is is overoud, overoud; nit uit 't oude o.a. de de De fabel oude Indië Indië hebben hebben we we o.a. Pancatantra (bI. 182);; doch doch de demeestbekende meestbekende zijn zijn die, (bl. 182) welke den Griekschen Grieksehen dichter dichterEsopus Esopus worden wordentoegetoegewelke aan den schreven reeds in de de 13de 13de eeuw eeuw in in 't Nederlandsch overschreven en en reeds gebracht waren; ; de beroemdste beroemdste bewerking bewerking is is die die van van La La gebracht waren Fontaine, o.a. door Ten Kate vertaald. Fontaine, o.a. door Ten Kate vertaald. Behalve "Esopet," de reeds vermelde vermelde fabelvertaling fabel vertaling uit de Behalve „Esopet," de reeds uit de Middeleeuwen, wij nog nogVondel Vondel:: T'orstelijke Middeleeuwen, bezitten bezitten wij V orstelijkewarande warande der Leeuwen Jfuis,DeDeKwakkel Kwakkelenenhare haTejongen, jongen, dieTen dieren;; Cats: Cats : De De Leeuw en dedeMitis, enz.; Wellekens, Wellekens,Wolff Wolffenen_Deken Veken (vertaling (vertalingvan vanLessing's Lessing'sfabelen); fabelen); k: De De Ezel, Ezel, De De Nachtegaal Nachtegaal en de de Koekoek, Koekoek, De De Waarheid Waal'heid en en Bilderdij Bilderdijk: Esopus, De KTeeft en en de deSlang, Slang, enz,; Tollens:: De tempel van van den den Esopus, De Kreeft enz.; Tollens De tempel Toenl; De groote groote en en de de kleine kleine hond, hond, enz,; 8taring: 't Kameleon; Boroem; De enz.; Staring: gaers: De De Ganzen; Ganzen; Beets: dew,ik en en de de kompasnaald, kompasnaald, De DegebroegeIwoeBeets : De De deurik ders te Padua; Padu!t; de fabelen van vanGouverneur, Gouverneur, Van VanDuyse, Duyse,.T. J, van van ders te de fabelen

199 199 Rijswijck, E. E. Hiel, Rijswijck, J. v. tZie verder Hiel„T. v. Droogenbroek, Droogenbroek, enz. enz. (Zie Van verder o.a. Van Beers' Bloemlezing Beers' Bloemlezing VI).

§§ 130. 130. De gelijkenis. De verschilt van van De parabel parabelof o gelijkenis. De parabel parabel verschilt de doordat er meestal meestal rnenschen, menschen, geen dieren, enz. enz. in in de fabel, fabel, doordat geen dieren, optreden; bevat de de zinnebeeldige zinnebeeldige voorstelling voorstelling van van een een optreden ; zij zij bevat godsdienstige waarheid waarheid;; zij zijbeoogt beoogtmeer meer hoogere, zedelijke of godsdienstige hoogere, zedelijke invloed oefenen op op ons ons gevoel gevoel dan dan op op ons ons oordeel oordeel en is is invloed te oefenen meel' het hart, hart, dan danwel welzooals zooals de de fabel, fabel, tot tothet hetverstand verstand meer tot tot het gericht. De taal isis eenvoudig, eenvoudig, edel edel en en verheven. verheven. De De schoone schoone gericht. De gelijkenissen uit uit den bijbel zaaier, van den den verloren vel'loren gelijkenissen bijbel (van (van den zaaier, zoon, de talenten, talenten, van van de de tvijze wijze en endededwaze dwazentaagden, maagden, zoon, van van de enz.) zijn bekend. bekend. Multatuli Multatuli heeft heeft ze zenagevolgd, nagevolgd, o.a. o.a. in in:: de enz.) zijn Japansche steenhouwer, Ornis, Omis, Poètes, Poètes, Van Van goeden goeden wille, enz. Japansche steenhouwer, enz. § 131. 131. De allegorie. In gedichten, De allegorie. In § 32 noemden wij eenige gedichten, die geheel uit uit een eenallegorie allegorie bestaan bestaan en endus dustot totvoorbeelden voorbeelden die geheel van de allegorie als dichtvorm kunnen dienen. Daarin wordt van allegorie als dichtvorm kunnen dienen. Daarin wordt niet, als inindedefabel fabelofof gelijkenis,een eenzedelijke zedelijkeofofgodsgodsniet, als dede gelijkenis, dienstige waarheid, of ofeen eenlevensregel levensregel'symbolisch symbolischvoorgevoorgedienstige waarheid, steld, 'maar er erwordt wordteen eenbijzondere bijzonderetoestand toestandofofhandeling handeling steld, 'maar veraanschouwelijkt een reeks reeks van vanzinnebeelden, zinnebeelden, die die ten ten veraanschouwelijktinin een nauwste samenhangen samenhangen en één één geheel geheel vormen. vormen. nauwste Zoo brengt brengt Huygens Huygens in in zijn zijn Scheepspraet eerst beeld: Zoo eerst in beeld: de verslagenheid bij den dood dood van van Maurits Maurits en en daarna daarna de de de verslagenheid bij den herleving herleving van van den den moed moed bij bij 't roemrijke Freroemrijke optreden optreden van Frederik Hendrik. Hendrik. De De Staten Statender derzeven zevenVereenigde VereenigdeNederlanden Nederlanden derik worden voorgesteld als de "Reeërs," het volk alsde de„Ma"Maworden voorgesteld als de „Reeërs," het volk als troosen" van van de de„vrije "vrijeschepen sehepender dersevenlandtsche sevenlandtschebuert," buert," troosen" - de de zeven zeven vereenigde vereenigde gewesten gewesten— - die die„Mouringh, "Mouringh,schipper schipper — sonder weergae," weergae," veertig veertig jaren jaren lang langzoo zoouitstekend uitstekenddoor dooralle alle sonder tegenspoeden en "tegentijen" had had weten weten tetevoeren. voeren. Maar Maar tegenspoeden en „tegentijen" Maurits was was gestorven, gestorven, „te "te koy koy ekropen," ekropen," zooals zoo als het in in de de Maurits eigenaardige taal van Huygens Huygens heet. heet. Wanhopig Wanhopig staan staan de de eigenaardige taal van het geluk geluk nu nu Reeders en en de deMatrozen Matrozen bijeen, bijeen, klagende klagende dat het Reeders

200 voor goed geweken geweken is is;; 't is gedaan met metdedevoorspoedige voorspoedige voor goed is gedaan vaart ; wie vaart; toch zal zal den den wakkeren wakkeren schipper schipper vervangen !1 "Ziet," wie toch „Ziet," ze uit, "zelfs schepen treuren mede; takels en roepen ze „zelfs de de schepen mede ; de de takels de touwen en de de vlaggen vlaggen en en het het schut schut staen en pruylen in de touwen den rouwen den dut !" 1" Doch den rouw en altemalen in Doch nu nu treedt "Moy in den „Moy Heintgie" op. "Dutten," zegt zegt hij, hij, "dutten? Daar zal ik tegen „dutten ? Daar op. „Dutten," waken ;" daarvoor "heb estaen" ; waken;" bij den Baes te roer estaen"; ,,heb te langh bij zoo mij willen aanstellen, zal ik „vlaggen, "vlaggen, schut zoo de "Reeërs" zal ik „Reeërs" mij touwen de maets die me varen, varen, wel wel vrijen vrijen van van dut en en touw en de die met me bij „Reeërs en rouw." Deze mannelijke taal doet bij "Reeërs en MaMaen rouw." Deze mannelijke taal doet „Moy Beintgie" troosen" den moed herleven; Heintgie" herleven ; weldra weldra staat "Moy den moed de vaart vaart van van de de schepen schepen der der "sevenlandtsche aan 't roer „sevenlandtsche roer en de buert" wordt weer weer even even voorspoedig voorspoedig en en gelukkig, gelukkig, als als vroeger onder schipper "Mouringh." schipper „Mouringh."

VII. DE DRAMATISCHE POEZIE. poi·;ZIE. DE DRAMATISCHE

§ 132. Aal'd het drama. drama. Het woord drama beteekent Aard van het handeling. In tegenstelling tegenstelling met met 't epos, de geepos, moeten moeten ons de we zien beurtenissen niet worden worden verhaald, vertoond, -vve verhaald, maar vertoond; den toestand waarin waarin de dehandelende handelende personen personen verkeeren, voor den toestand onze oogen; we zien de feiten gebeuren. Drama is echter oogen ; we zien de feiten gebeuren. 't Drama geen pantomime of bestaat niet niet uit uiteen eenreeks reeksvan vantableauxtableauxgeen pantomime uiterlijk verloop verloop der der feiten feiten wordt wordt vivants, waarin alleen het uiterlijk waarin alleen voorgesteld. samenspraken (monologen en diavoorgesteld. In alleen- en samenspraken logen) moeten de handelende handelende personen personen ons ons hun hun gedachten gedachten moeten de en gewaarwordingen bekend maken;; 't levende woord woord moet bekend maken de motieven, de de drijfvep.ren handeling verklaren. verklaren. Een Een der handeling de motieven, drijfveeren der drama mag dus dus geen geen verhaal schoon en poëtisch drama mag hoe schoon verhaal zijn; zijn ; hoe de taal wezen moge, als de de handeling ontbreekt, een stuk ontbreekt, is een wezen moge,

201

wel geschikt geschikt om om gelezen gelezen teteworden worden en en kan kandan dansoms soms een een wel worden op treffenden indruk maken, maar op 't tootreffenden indruk maken, mar vertoond worden kan het het niet, niet,enentooneel tooneelenendrama dramabehooren behooren toch toch bij bij neel kan elkander. Personen Personen die die niets niets doen doen dan danlange langeredeneeringen redeneeringen elkander. houden om om elkaar elkaar hun lotgevalllen deelen, kunnen kunnen lotgevalllen mede mede te deelen, houden aandacht der deraanschouwers aanschouwersniet nietboeien boeien; belangstelling de aandacht ; dedebelangstelling slechts opgewekt opgewekt door dooreen eenreeks reeksvan vanbelangrijke belangrijkefeiten, feiten, wordt slechts hunoogen oogenvoorbij voorbij die ras, ras, zonder zonder onnoodig onnoodig oponthoud, oponthoud, voor voor hun Evenwel verhalen verhalen en enlyrische lyrischeontboezemingen ontboezemingenzijn zijn niet niet trekt. Evenwel ze mogen mogen niet een een te te groote groote geheel uitgesloten, maar maar ze geheel en en al uitgesloten, plaats innemen en moeten moeten door door den den dichter dichter juist juisttetepas paszijn zijn plaats innemen ingevlochten. drama behoort behoort objectief objectief te te zijn, zijn, d.w.z. d.w.z. ingevlochten. Een Een drama de dichter trede trede geheel geheelenenal al achter zijnwerk werkterug terug; hij de dichter achter zijn ; hij late elk zijner personen spreken en handelen volgens late elk zijner personen spreken en handelen volgens 't karakter dat dat hij hijhem hemschonk, schonk,naar naardedeomstandigheden omstandigheden waarin waarin hij hem plaatste, plaatste, en en ininovereenstemming overeenstemming met met het plan plan van van hij hem 't werk. Bij 't aanschouwen moet men niet niet aanschouwenvan van een een drama drama moet werk. Bij den indruk krijgen, krijgen, alsof alsofde deschrijver schrijver op op het hettooneel tooneel stond stond den indruk en voor een een oogenblik oogenblik een een der derpersonen personenuit uitzijn zijn rol rol had had en voor gedrongen om ininzijn zijnplaats plaatstetespreken. spreken.Zijn Zijnsubjectiviteit, subjectiviteit, gedrongen om zijn bijzondere denkwijze denkwijze en en wereldbeschouwing, wereldbeschouwing, mag magslechts slechts zijn bijzondere langs een omweg omweg aan aanden dendag dagkomen, komen, uit uitden deneindindruk eindindruk langs een van 't vertoonde, de nawerking nawerkingdie diededevoorstelling voorstelling in in vertoonde, en en de weegbrengt brengt(§(§139). 139). De De de ziel van van de deaanschouwers aanschouwers teteweeg de ziel dichter verheft of of kastijdt kastijdtzijn zijntijdgenooten, tijdgenooten, hij hij voert voert hun hun dichter verheft edele grootsche, belachelijke belachelijke en en slechte slechte voorbeelden voorbeelden voor voor edele en grootsche, oogen, een spiegel spiegel voor, voor, maar maar van van hem hem hangt hangt oogen, hij hij houdt houdt hun een het af, ofofdedespiegel spiegelvlak vlakis isof of oneffenenengelijkende gelijkende of of het af, oneffen verwrongen beelden terugkaatst. verwrongen beelden Hierin ligt juist juistde dehooge hoogebeteekenis beteekenis van van de dedramatische dramatische Hierin ligt het tooneel tooneel voor voor 't leven demaatschappij. maatschappij. kunst en het kunst en leven en de Is epiek aanschouwing, aanschouwing, lyriek lyriek gevoel, gevoel, het het drama dramaisisaanschouaanschouIs epiek wing gevoel. Met Met geen geenandere anderedichtsoort dichtsoortzijn zijndaardoor daardoor -wing èn èn gevoel.

202

bijzondere tendenzen gemakkelijk en ongemerkt te bijzondere tendenzen zoo zoo gemakkelijk en ongemerkt verbinden met het het drama, drama, dat datdirekt direkt door door oog oog en en oor oor verbinden als als met krachtig inwerkt inwerkt op op hoofd hoofd en en hart hart van van 't publiek (§ 139). 1:3D). krachtig publiek (§ Van dien Van dien invloed invloed van van 't tooneel de belangbelangtooneel getuigen o.a. o.a. de rijke feiten geschiedeniswaartoe waartoede deopvoering opvoering van van rijke feiten uit uitdedegeschiedenis een of ander ander drama drama den (Ien stoot stoot gaf; gaf;inen mendenke denkeb.v. b.v. aan aan een of' die van La muette nwette de de Portici Por'lici te Brussel op op 25 25 Aug. Aug. 1830, 18:30, die van te Brussel en daarop hier hier tetelande lande van van J.J.v.v.Lennep's Lennep's Ilet dorp dor'p awn aan en daarop de grenzen. de gi'enzen. Die de opmerkzaamheid opmerkzaamheid die die de de Die invloed invloed verklaart de regeeringen, opvoeders, opvoeders,partijleiders partijleiderstete allen allen tijde regeeringen, tijde aan aan 't tooneel geschonken de schouwburg, schouwburg, die die naar naar geschonkenhebben. hebben. vVant Want de Lessing's uitdrukking „de "de leerschool leerschool der derzedelijke zedelijkewereld" wereld" Lessing's uitdrukking behoort zijn, kan kan niet nietalleen alleeninvloed invloed ten tcngoede, goede,maar maarook ook behoort te zijn, ten kwade kwade oefenen, oefenen; de deeene eeneschrijver schrijver weet weet de de menigte menigte in in vervoering te te brengen vervoering brengen voor voor 't edele verhevene in den den edele en en verhevene te dwingen dwingen tot nadenken nadenken en en inkeer, inkeer, tot totzelfcritiek zelfcritiek mensch, mensch, te. beterzijn zijn; anderedoet doetze, ze,door door die prikkelt t'ot tot hooger hooger en enbeter die prikkelt ; dedeandere de behaaglijke voorstelling voorstelling van van de de ondeugd, ondeugd, 't verkeerde de behaaglijke minder afkeurenswaardig afkeurenswaardig vinden vinden en en wekt wekt welgevallen welgevallen in in de de minder door het hetgemeenschappelijk gemeenschappelijk aanschouwen aanschouwen de de boosheid, boosheid, nadat door schaamte gedood. Thans Thans brengen brengen ook ook de de naturalisten naturalisten schaamte isis gedood. hun kunst op op het het tooneel, tooneel, met met een een vrijheid vrijheid in in de de keus keus van van hun kunst onderwerp, in de weergeving van taal. in de scónerie, die onderwerp, in de weergeving van taal, in de scènerie, die leven doet doet kennen, kennen, van vandededonkerste donkerstezijde z\jde zonder twijfel twijfel het leven zonder meest, maar maal' den denschouwburg schouwburgalsalsanatomisch anatomischlaboratorium laboratorium meest, toteen eenongeschikt ongeschikt der onzedelijke onzedelijke wereld wereld voor voor zeer zeel' velen velen tot der maakt. verblijf maakt. aan den den eisch eisch der derinnerlijke innerl\jkewaarheid waarheid volvolZal een een drama drama aan Lai doen, dan dan moet moet de dedichter dichtererin erinslagen slagenwerkelijke werkelijke menschen menschen doen, weuit uithun hunkarakters karaktersenenomstanomstanscheppen, wier wier daden daden we te scheppen, rnenschen, digheden kunnen kunnen verklaren. verklaren. Slechts Slechts individuen, menschen, digheden hoezeer soms soms door door den d('n dichter dichter geïdealiseerd, geïdealiseerd, kunkunkaraktets, hoezeer karakters, nen onze belangstelling wekken en maken het drama tot nen onze belangstelling wekken maken het drama tot

203 een werkelijk levensbeeld. levenRbeeld. Deze Deze eisch eisch maakt maakt juist de de taak taak een werkelijk van den dramatischen dramatischendichter dichterzoo zoomoeielijk moeielijk; ;terwij1 terwijl in in 't'tepos epos van den en den roman romandedeschrijver schrijvergelegenheid gelegenheid heeft heeft het het karakter karakter en den zijner personen in ontwikkeling van groot aantal aantal en en zijner personen in de ontwikkeling van een een groot 't zeer onderscheiden feiten te doen doen uitkomen, uitkomen, moet moet hij hij in in 't zeer onderscheiden feiten te drama zich maar enkele bepalen bepalen;; hij kan niet niet bij bij 't'tververdrama zich maar tot enkele hij kan haal der gebeurtenissen gebeurtenissen een een beschrijving beschrijving van van de depersoonlijkpersoonlijkhaal der heden geven, geven, maar maar deze deze moeten moetenzichzelve zichzelve door doorhun hunwoorden woorden en daden daden doen doen kennen. kennen. Dit Ditverschil verschilkomt komtvooral vooraluit, uit,als alsmen men de uitromans romansgetrokken getrokkendrama's drama'smet methun hunorigineel origineelverge-vergede uit Beets : De lijkt, b.v. Schimmel Schimmel:: De kat van vanden denTower Tower;; Beets: De kat lijkt, b.v. Kegge; ]i'l'itz; Cyriel L'ami Fritz; Erckmann-Chatrian : L'ami familie Kegye ; EI'ckmann-Chatrian: Buysse: recht vctn vem den den sterkste, stel'kste, enz. objectiviteit enz. Naast objectiviteit Het recht Buysse : Het in de de voorstelling voorstelling en en reinheid reinheid van van strekking strekking zijn, zijn, zooals zooals nit uit het bovenstaande bovenstaande volgt, volgt, handeling en kamkterteekeninf} karakterteekening de eerste eischen eischen der der drarnatische dramati8che poëzie. poëzie. § 133. De De boatv bouw van dmma. Een vorm voor voor de de van het drama. Een vaste vorm er niet niet;; behalve behalve in in proza, proza, vindt vindt men men dramatische poëzie is er dramatische poëzie drama's inalexandrijnen, alexandrijnen,hexameters, hexameters,rijmlooze rijmloozevijfvoetige vijfvoetige drama's in knittel verzen (Brederoo's (Brederoo's en enLangendijks Langendijksblijspelen, blijspelen, jamben, knittelverzen o. a.) enz. enz. Den Den inhoud inhoud noemt noemt men mengewoonlijk gewoonlijk de de fabe~ fabel o. a.) ze isis doorgaans doorgaans over over vijf vijf bedrijven bedrijven of of acten acten drama ; ze van 't drama; verdeeld, weder uit uitverschillende verschillende tooneelen tooneelen ofofscènen, scènen, verdeeld, die die weder Bij elke elke verwisseling verwisseling in indedehandelende handelende zijn samengesteld. Bij zijn samengesteld. personen een nieuw nieuw tooneel tooneel;; een een reeks reeksvan vantooneelen tooneelen personen begint een die te zamen zamen een een zeker zekergeheel geheel vormen, vormen, noemt noemt men men een een die te bedrijf, het neerlaten neerlaten van van 't gordijn wordt. bedrijf, dat dat met het gordijn gesloten wordt. als n.l. n.l. de de veelveelSommige zijn in taf'el'eelen Sommige stukken stukken zijn tafereelen verdeeld, verdeeld, als van 't vuldige wisseling van van tooneel tooneel 't herhaald vuldige wisseling herhaald neerlaten van gordijn noodzakelijk maakt, vooral voorkomt voorkomt in die die gordijn noodzakelijk maakt, wat wat vooral stukken waarin de depersonen personeninin verschillendetijdperken tijdperken stukken waarin verschillende van hun leven leven worden worden opgevoerd. opgevoerd. van hun Het eerste bedrijf bedrijf bevat bevat de de expositie, 't begin hanHet eerste begin der der han-

204

tleling. De De aanschouwers aanschouwers worden worden bekend bekend gemaakt gemaakt met met de de 'deling. handelende personen, de omstandigheden omstandigheden en en den dentoestand toestand handelende personen, waarin deze verkeeren, en de wenschen wenschen en endedebegeerten begeerten -waarin deze verkeeren, en de tlie zij zij koesteren. koesteren. Somtijds Somtijds laat de de dichter dichter een een der derpersonen personen tlie de voorafgaande geschiedenis geschiedenis mededeelen mededeelen in een verhaal, verhaal, de voorafgaande in een dat dan dan echter echter zeer zeer levendig levendig en en niet niettetelang lang moetzijn zijn; dat moet ; duidelijk moet moet uitkomen uitkomen dat zij, zij, aan aan wie wie 't verhaal duidelijk verhaal gedaan den inhoud inhoud bekend bekend kunnen kunnen zijn, zijn, daar daar 't wordt, niet met met den anders een dwazen indruk indruk zal zal maken. maken. Ook Ook de de '1nonologen monologen een dwazen en de de ter-zijde's moet dichter natuurlijk natuurlijk aanbrengen, aanbrengen, als als moet de dichter 'en h. w. w. de uiting van van een eendie diezich zichonbeluisterd onbeluisterd waant waant en de uiting en a. h. hardop denkt. denkt. De De expositie expositie moet moetdedebelangstelling belangstelling van van de de hardop aanschouwers opwekken en en 't verlangen naar 't volgende aanschouwers opwekken van de de handeling, handeling, wier wiermogelijk mogelijkverloop verloopzezereeds reedsdoet doetgissen. gissen. De tweede, derde derde en en vierde vierdeacte actebevatten bevattendedeverwikkeling, verwikkeling, De tweede, den dramatischen dramatischen knoop, Imoop, die die uit uit de debotsing botsingder derelkaar elkaarvijanvijanDeheld heldwordt wordtvoorgesteld voorgesteldininconflict conflict dige invloeden invloeden ontstaat. ontstaat. De lllet de hem hemweerstrevende weerstrevendepersonen, personen,soms somszelfs zelfsmet methoogere hoogere met de machten, of met metzijn zijneigen eigenhartstochten, hartstochten,dedemoeilijkheden moeilijkheden machten, of des levens, de de eischen eischen der dermaatschappij, maatschappij, die die alle alle hem hem bij bij des levens, de uitvoering uitvoering zijner zijner plannen plannen hindernissen hindernissen in in den den weg leggen. wegleggen. In dien strijd, strijd, die diesteeds steedsernstiger ernstigerwordt, wordt,schijnt schijnt de dekans kans In dien nu aan deze dan aan aan gene gene zijde zijde over over tetehellen, hellen,tot toteindelijk eindelijk aan deze de crisis intreedt intreedt en en ererten tengoede goedeof of kwade,een eenwending wending de crisis tenten kwade, in 't lot van den den held held komt komt (de (de peripetie). Het vijfde vijfde bedrijf lot van handeling;; met met vertoont daarna 't verdere verdere verloop verloop van van de handeling vertoont daarna de zegepraal of den den ondergang ondergang van van den denheld held (de (de catastrophe) catastrophe) de zegepraal is de strijd strijd beslist beslist en en het het einde einde van van 't geheel bereikt. geheel bereikt. is de In sommige stukken de stof stof over over drie drie of of vier vier bedrijven bedrijven In sommige stukken is is de verdeeld: andere van vankleineren kleinerenomvang, omvang,zoogenoemde zoogenoemde verdeeld : in in andere dramatische schetsen, zijn zijn expositie, expositie, verwikkeling verwikkeling en slot slot dramatische schetsen, in een samengetrokken; ; er zijn zijn stukjes stukjes die die slechts slechts bedrijf samengetrokken één bedrijf uit een een paar paardialogen, dialogen,jajaeen eenmonoloog, monoloog, bestaan. bestaan. Een Een enkelen enkelen

205 keer wordt wordt 't eigenlijke eigenlijke drama drama voorafgegaan voorafgegaan door dool' een een prokeer gevolgd door dool' een een epiloog; bevatten of eeneenepiloog ; deze deze bevatten loog of gevolgd tot 't publiek, een feestelijke feestelijke gegevoudig een een toespraak toespraak tot publiek, bij bij een voudig legenheid b.v., b.v., of of dienen dienen ter tel'verklaring verklaringvan vande deopvatting opvatting legenheid den dichter dichter aangaande aangaande bepaalde bepaaldekarakters karakters of oftoestanden. toestanden. van den § 134. Vel'volg. De drie dl'ie eenheden. eenheden. 1). Vroeger hechtte hechtte Vervolg. De 1). Vroeger men naar naar 't voorbeeld classieke drama's volgens de de voorbeeld der der classieke drama's en en volgens men aan Aristoteles Aristoteles toegeschreven toegeschreven wetten, wetten, veel veel gewicht gewicht aan aan 't aan inachtnemen van den den regel regel der der drie drie eenheden, eenheden, n.l. n.l. de de eeneeninachtnemen van heid van van plaats, de eenheid van van tijd en de eenheid eenheid van van de eenheid en de heid handeling. Zoo deden onze onze tooneeldichters tooneeldichters uit de de 17de 17 de en en Zoo deden de eeuw, hetzij de 18 hetzij ininnavolging navolgingder derGrieksche Griekscheen enLatijnsche Latijnsche 18de treurspelen (Seneca vooral), zooals zooals Hooft, Hooft, Vondel, Vondel, Antonides Antonides treurspelen (Seneca vooral), de Fransche Fransche clasclasvan der Goes, Goes, hetzij hetzij op op 't voetspoor voetspoor van van de van der sieke tragediën van van Corneille, Corneille, Racine, Racine, Voltaire, Voltaire, zooals zooals Balth. Balth. sieke tragediën Wis eli us, enz. enz. Huydecoper, Huydecoper, L. L. Rotgans, Rotgans, Feith, Feith, Wiselius, Tegenwoordig men omtrent omtrent de denoodzakelijkheid noodzakelijkheid van van de de Tegenwoordig is men eenheden van tijd en plaats van een geheel andere meening. eenheden van tijd en plaats van een geheel andere meening. Doch ook reeds reeds vroeger vroeger vond ons land land 't voorDoch ook vond ook ook in ons beeld van Shakespeare die die zich zich aan aan geen geen grenzen grenzen van van tijd tijd van Shakespeare of plaats plaats stoorde, stoorde, navolging, navolging, o.a. o.a. inindederomantische romantischedrama's drama's van Jan Vos Vos (§(§138). 138).DeDe voorstanders van van den den eisch eisch van Jan voorstanders omtrent de eenheden eenheden van van tijd tijden envan vanplaats plaatsbeweren, beweren, dat dat omtrent de die noodzakelijk zijn zijn voor voor dedewaarschijnlijkheid waarschijnlijkheid der dervoorvoordie noodzakelijk willen dus dus dat dat dedehandelende handelendepersonen, personen, van van stelling; stelling ; zij zij willen welken met welk welk doel doel ook ook bijeen, bijeen, steeds steeds op op welken stand stand ook, ook, met dezelfde dat de de handeling handeling die die in in22A,à dezelfde plaats plaats optreden, optreden, en en dat uren vertoond vertoond wordt, wordt, slechts slechts dedegebeurtenissen gebeurtenissen omvat omvat 33 uren Hetopvolopvoldie eenA,à anderhalf anderhalf etmaal etmaal kunnen kunnenvoorvallen. voorvallen. Het die in een hetnoodzakelijk Iloodzakelijk lange langeverhalen verhalen gen van deze deze eischen eischen maakt maakt het gen van de feiten, feiten, die dievroeger vroeger ofofopopandere andere in te lasschen lasschen over over de in te plaatsen voorgevallen en en tot totverklaring verklaringvan vande dehandeling handeling plaatsen zijn zijn voorgevallen 1) t.a.]l. IlI, bI. 201 en vlgg. vlgg. 201 en III, bl. 1) Vergelijk JUllckbluet, Jonekbloet, t.a.p.

206 dienen ; de dienen; classieke drama's bevatten dan dan ook ook vele vele ververde classieke drama's bevatten halen, in monologen monologen of of iningesprekken gesprekken met metzoogenoemde zoogenoemde halen, in maar stuk eigenlijk eigenlijk tot tot vertrouwelingen, vertrou-svelingen, maarmissen missenwat wat een een stuk drama stempelt: drama stempelt: handeli1lg. strijd handeling Deze Deze wetten wetten zijn zijn dus dus in strijd met de met de natuur natuur van van 't drama; bovendien bevorderen bevorderen ze ze de de drama; bovendien waarschijnlijkheid zich kan voorstellen, voorstellen, dat er el' waarschijnlijkheidniet. niet. Als Als men men zich in den tijd tijd die die voor voor de deopvoering opvoering van van 't stuk noodig is, in den stuk noodig een ofanderhalve anderhal ve dag dag isisverloopen, verloopen, dan dan kan kan men men zich zich ook ook een of er een een langer langer tijd tijdtusschen tusschen de deverschilverschilwel verbeelden, dat er wel verbeelden, lende bedrijven ligt ligt;; de de fantasie fantasie verplaatst verplaatst zich zich gemakgemaklende bedrijven kelijk die de dichter dichter wel wel aanduidt, aanduidt, maar maar niet niet kelijk over over de de tijden tijden die niets van van belang belangininisisvoorgevallen. voorgevallen. Juist Juist voorstelt, voorstelt, omdat omdat er niets dool' t.ijdgrenzen wint wint de devoorstelling voorstelling aan aan door 't uitzetten der der tijdgrenzen immers natuurlijker natuurlijker dat wij b.v. b.v. bij bij ShakeShakewaarheid; 't isis immers waarheid ; 't dat wij speare 't ontluiken van Othello's Othello'g liefde liefde voor voorDesdemona, Desdemona, ontluiken van 't ontstaan zijner jaloezie, jaloezie, het toenemen toenemen van van dien dien hartstocht hartstocht ontstaan zijner door de inblazingen en de intriges van den valschen Jago, door de inblazingen en de intriges van den valschen Jago, en eindelijk eindelijk dedeverschrikkelijke verschrikkelijke ontknooping, ontknooping, 't dooden van berouwen Desdemona door door den verblinden verblinden echtgenoot, echtgenoot, zijn zijn berouw Desdemona en wraak, als hij hij tetelaat laattot totinkeer inkeerenenbeter beterinzicht inzichtkomt komt;; 't't wraak, als ,IS Immers natuurlijker natu\lI'lijker dat datwij wijzulk zulkeen eengeweldige geweldigegebeurgebeuris immers tenis, met haar oorzaken en gevolgen, over verschillende tenis, met haar oorzaken en gevolgen, over verschillende dagen verdeeld verdeeld zien, zien, dan dan wanneer wanneer alles alleswas wasvoorgesteld, voorgesteld, dagen dag ware ware voorgevallen. voorgevallen. De De eenheid eenheid van van plaats plaats alsof 't in één dag is nog nog minder minderbevorderlijk bevorderlijkaan aandedewaarschijnlijkheid waarschijnlijkheid:: „het "het is tooneel is in Rome, Home, inineen eenzaal zaalvan vanNero's Nero'spaleis"; paleis"; „het "het tooneel is in tooneel is is in in Aulis, Aulis, in in de detent tentvan vanAgamemnon", Agamemnon",zoo zoo lezen lezen tooneel we in in Racine's Racine's „Brittannicus" "Brittannicus" en en ininzijn zijn„Iphigenie", "Iphigenie",zoodat zoodat we wij, vijf bedrijven bedrijven lang, lang,vrienden vriendenen envijanden, vijanden, samenzweerders samenzweerders wij, vijf bedreigden, aanzienlijken aanzienlijken enengeringen, geringen,achtereenvolgens achtereenvolgens en bedreigden, op dezelfde plaats zien bijeengekomen en bebeen geregeld, en geregeld, op dezelfde plaats zien bijeengekomen en raadslagen. Hoe Hoe dwaas dwaas isis 't echter, een dichter dichter die die wel wel raadslagen. echter, dat een van ons ons rnag mag eischen eischen dat wij, wij, bij bij 't begin begin der der voorstelling, voorstelling, -van

207 ons jaren terug terug naar naarRome Rome in in ons in in onze onze verbeelding verbeelding 2000 2000 jaren keizers paleis paleis verplaatsen, verplaatsen, niet zou zou mogen mogen vergen, vergen, dat datwij wij 's keizers een half half uur uur later laterons onsvoorstelden voorsteldeninindedewoning woning van van een een een rijksgrooten of of waar waardan danook, ook,tetezijn. z\jn.Vooral Vooraltegenwoortegenwoorder rijksgrooten dig is, bij bij de de groote groote vorderingen vorderingen der der decoratieve decoratieve kunst kunst in in de de dig is, van 't tooneel, aan de de verwisseling verwisseling van van ,de ,de plaats plaats inrichting van bezwaar verbonden. verbonden. Bij Bij de de der handeling handeling niet niet 't minste minste bezwaar der Ouden was was dit dit anders anders;; de dewijze wijzewaarop waaropzij zijhun hunstukken stukken Ouden opvoerden, van hun hun tooneeel toon peel brachten brachten hen hen opvoerden,en en de de inrichting inrichting van als van zelve zelve tot tot 't eenheden van en 't inachtnemen inachtnemen der der eenheden van tijd en als van van plaats. De DeGrieken Griekenhadden haddengeen geenafwisselend afwisselenddecoratief; decoratief; van plaats. 't buitengewoon buitengewoon groote groote too-neel tooneel stelde hetzelfde, een een stelde altijd hetzelfde, tempel of of paleis, paleis, een een stad, stad, een eenlandschap landschapvoor voor;; de dehandeling handeling tempel zelve was eenvoudig eenvoudig en en eischte eischte -weinig weinig of of geen geen plaatsveranplaatsveranzelve was dering, geen groot groottijdsverloop tijdsverloop;; verhaal verhaal en en (rei)zang (l'ei)zang namen namen dering, geen de meeste ruimte ruimteinin1).1).Overigens Overigenszagen zagensommige sommigeclassieke classieke de meeste dichterg zich wel eens door hun stof stof genoodzaakt van de dichters zich door hun wijken. Vondel Vondel isis in indit ditopzicht opzicht genoemde genoemde eenhcden eenheden af tetewijken. zoo lezen we den doorgaans trouw aan de tooneelwetten; doorgaans trouw aan de tooneelwetten ; zoo lezen we ininden o( ondergang ondergang der de)' eerste wereld, "Inhoud" van zijn zijn lYoah „Inhoud" van Noah of waarin hij de de fabel fabel van van 't stuk schetst, o.a.:: „Het "Het tooneel tooneel waarin hij schetst, o.a. is voor Reuzenburg, Rcuzenburg, aan den voet voet van van den denKaukasus Kaukasus en enden den is voor aan den hoek hoek van 't cederbosch, in 't gezicht van Noah's timmerwerf. Het treurspel begint begint voor voor den den opgang opgang en en eindigt eindigt met met den den Het treurspel ondergang der zonne." zonne."Hooft Hooftechter echtervermeldt vermeldtin in den den „Inhoud" "Inhoud" ondergang der nn zijn Geerael't Velsen, dat "het treurspel treurspel begint begint van van van zijn Geeraert van dat „het van Velsen, den dcn avond na na 't vangen des den avond des Graven, Graven, ende ende eindigt eindigt in in den morgen daaraan, met metzijn zijndood doodende endebeklag beklagdaarop daaropvolgende. volgende. morgen daaraan, Het tooneel tooneel is is op ende lIuis te te Muiden." Muiden." ende om om het Huis Al behoeven dus de moderne moderne drama's drama's de deeenheden eenhedenvan van Al behoeven dus in de tijd en van vanplaats plaatsniet nietgeëerbiedigd geëerbiedigd teteworden, worden, toch toch moet moet tijd en 1} b.v. Aeschylus' Aeschylus' Prometheus of door Da Da Costa Costa of Perxe", beide vertaald door 1) Zie Perzen, beide Zie b.v. cn Burgersdijk. en door door dr. Burgersdijk.

208 men waken tegen tegen een eenteteveelvuldige veelvuldigewisseling wisseling van van de deplaats plaats men waken te langen langen duur duurvan vanden dentijd tijdder der handeling; daardoor en en een te handeling ; daardoor toch gaat toch gaat de de samenhang samenhang en en de de eenheid eenheid van van 't't stuk stuk verloren, wordt het hetden denaanschouwer aanschouwermoeielijk moeielijkeen eenoverzicht overzicht loren, en wordt van ''tt geheel geheel te te verkrijgen; verkrijgen; in in 't algemeen wisalgemeen moet moet de wisseling tijd en en plaats plaatstusschen tusschendedeverschillende verschillende bedrijven bedrijven seling van van tijd vallen. Ongerijmd is is het het b.v. b.v. om omzooals zooals in in de demiddeleeuwmiddeleeuwvallen. Ongerijmd sche mysterie-spelen, een stuk te te doen doen aanvangen aanvangen met met de de sche mysterie-spelen, een stuk schepping eerst te te eindigen eindigen met met den den laatsten laatsten schepping der der wereld wereld en en eerst waar dat dat aan aan'de 'de opvoering opvoering van van dergelijke del'gelijke oordeelsdag; oordeelsdag ; 't is is waar stukken, zoowel den hemel als als de de aarde aarde en de hel hel tot tot stukken, die die zoowel den hemel en de tooneel hadden, somtijds somtijds dagen dagen besteed besteed werden. werden. Overigens Overigens tooneel hadden, kan 't decoratief de „mise "mise en en scène" scène" ook ook hier hiel' de de ververdecoratief en en de beelding aanschouwer te te hulp hulp komen. komen. beelding van van den aanschouwer Aan den den eisch eisch van van de deeenheid eenheid van van handeling moet moet elk Aan drama voldoen. Hoe Hoe waar, waar, aangrijpend aangrijpend en en levendig levendig de de ververdrama voldoen. schillende en bedrijven bedrij ven ieder iederopopzichzelf zichzelfmogen mogen schillende tooneelen tooneelen en zijn, stuk is is geen geen waar waar drama, drama, zoo zoo ze ze niet nietalle alle ten ten zijn, het het stuk nauwste samenhangen samenhangen en onmisbaar onmisbaar zijn zijn voor voor 't bereiken nauwste een schakel schakel zijn zijn in in de van 't einddoel; elk tooneel moet moet een het als als „hors "hors d'oeuvre" d'oeuvre" van 't geheel; keten van geheel ; anders anders vermindert het de waarde van van 't kunstwerk. Die eenheid eenheid van van handeling handeling de waarde kunstwerk. Die éénpersoon persoonals alshoofdhoofdwordt vooral vooral verkregen, verkregen, doordat doordat ereréén wordt persoon, als als held held optreedt, optreedt, als als 't middelpunt van alle voorvoorpersoon, van alle vallen. Op Op hem hem moet moetdedeaandacht aandachtvoortdurend voortdurendgevestigd gevestigd vallen. blijven, en en al al wat wathijzelf hijzelfen endedeoverige overigepersonen personenverrichten verrichten blijven, totdedebeslissing beslissing van van zijn zijn lot, lot, die die of zeggen, zeggen, moet moet voeren voeren tot aldus uitde degegevens gegevensvan van't stuk 't stuk zelvevoortvloeit, voortvloeit, aldus natuurlijk uit zelve zoodat de dichter niet niet genoodzaakt genoodzaakt is, is, ten teneinde eindedededoor door zoodat de dichter hem gewilde gewilde uitkomst uitkomst te verkrijgen, verkrijgen, een een buiten buiten 't stuk hem staande macht, macht, „Deus "Deus ex ex machina" machina" te te hulp hulp teteroepen. roepen.Ook Ook staande geldt wat wat we we boven boven reeds reeds opmerkten opmerkten (§ (§ 9fi-1H-122); hier geldt 96-114-122) ; held staat een een ander, ander, of of anderen; tegenover den held anderen ; er is belang

209 en tegen belang, actie actie enenreactie reactie; doch geen geenfeiten feitenmoeten moeten en tegenbelang, ; doch worden vertoond, geen geen personen personen opgevoerd, opgevoerd, of ofze ze moeten moeten worden vertoond, noodig zijn voor voorde depsychologische psychologische ontwikkeling ontwikkeling der der karakkaraknoodig zijn ters en voor voorde demotiveering motiveering van van 't hoofdfeit waarom zich ters en waarom zich de belangstelling belangstelling concentreert. concentreert. § 135. 135. De verdeeling der dramatische dramatische poëzie. poëzie. Men De verdeeling Men onderscheidt drie hoofdsoorten hoofdsoorten:: treurspel, blijspel en zangspel of treurspel, blijspel scheidt drie opera; staan als als overgangen overgangen verschillende verschillende neneopera ; daartusschen daartusschen staan ven vormen, als als tragi-comedie, tooneelspel, drama tragi-comedie, pastorale, pastorale, tooneelspel, drama ven vormen, in engeren engeren zin, zin, klucht, klucht, melodrama, melodrama,vaudeville, vaudeville, enz. § 136. 136. Het treurspel of de detragedie. tragedie. De Nederlandsche Het treurspel De Nederlandsche benaming van deze deze dichtsoort dichtsoort heeft heeft wel wel aanleiding aanleiding gegeven gegeven benaming van tot een eenverkeerde verkeerdeopvatting opvatting van vanhaar haarkarakter. karakter. Het Hethoofdhoofdvereischte van 't treurspel is het tragische J' maar dat tra; treurspel is het maar dat travereischte van gische bestaat niet niet alleen alleen inindedeschildering schildering van van smart smart en en gische bestaat lijden; geschiedenis, hoe hoe droevig dl'Oevig enenaandoenlijk aandoenlijkook, ook, lijden ; een een geschiedenis, is daarom nog nog niet niet geschikt geschikt tot tot stof stofvoor vooreen eentragedie. tragedie. is daarom Het medelijden medelijden en de schrik schrik die die 't treurspel moet opwekken, en de zijn van geheel geheel anderen anderenaard aard dan dan de deaandoeningen aandoeningen die die de de zijn van wel groote, maar maar toch toch gewone gewonerampen rampen des des levens levens bij bij ons ons wel groote, doen ontstaan. De tragedie tragedie toch toch moet moet ons onsden denstrijd stJ'ijdtoonen, toon en, doen ontstaan. voert met met de de hem hem dien een edele, edele, grootsche grootsche persoon persoon 1) dien een 1) voert vijandige een strijd, strijd, waarin waarin hij hij tot tot in in 't uiterste vijandige machten, machten, een wilvertoont, vertoont, bijkans krachten envrijheid vrijheidvan vanwil bijkans bovenmenschelijke kracht dus naar den a. h. h. w. w.overwint, overwint,doch doch waarin waarin hij hij naar naar dus naar den geest a. 't tijdelijk bezwijkt, dikwijls ook door dool' eigen eigen schuld, schuld, tijdelijk bestaan bestaan bezwijkt, dikwijls ook de minderheid minderheid van van't'tmenschelijk menschelijk vermogen vermogen maal' vooral door door de maar vooral tegenover wereldmacht. De De ondergang ondergang van vanden denheld, held, dien dien tegenover de wereldmacht. we wel wel dreigend dreigend zien ziennaderen, naderen,maar maardie dieeerst eerstonvermijdelijk onvermijdelijk blijkt het oogenblik oogenblikdat datdedeoverwinning overwinninghem hemnabij nabijschijnt, schijnt, blijkt op het de diepte van van zijn zijn val valvervult vervultons, ons,menschen menschen als als hij, hij, met met de diepte schrik; bewondering, het het ontzag, ontzag, de desympathie, sympathie, die die hij hij schrik ; de de bewondering, 1) Hl is is hierop hierop een een uitzondering. uitzondering, Shakespeare's Richard Richard III 1) Shakespearo's

210 ons inboezemt in in weerwil weerwil van van zijn zijn fouten, fouten, wekken wekken een een gegeons inboezemt smartenendoen doen medelevenenenmedelijden, medelijden, als als voel van stnart voel van onsons mecleleven we zoo veel edels goeds zien zien te te gronde gt'ondegaan gaan; maat'tevens tevens we zooveel edels en en goeds ; maar erkennen we in in dien dienondergang ondergangdedehoogste hoogsterechtvaardigheid, rechtvaardigheid, erkennen we de gerechte straf straf voor voor 't vergrijp de Goddelijke Goddelijke en en de gerechte vergrijp tegen de dát medelijden, medelijden, die die bevrebevremenschelijke Diéschrik, schrik,dá,t menschelijke wetten. Dié diging van ons onsrechtsgevoel rechtsgevoelbijbijdedeplotselinge plotselingelotswending lotswending diging van vormen tragische. (Naar (Naar prof. prof, Jonckbloet, Jonckbloet, t.a.p.) t.a.p.) vormen het tragische. § 137. Ten opzichte van van den den kring kringwaartoe waartoede dehandehandeTen opzichte lende bronnenwaaman waara,andededichter dichter lende personen personenbehooren, behooren,endedebronnen de fabel ontleent, ontleent, onderscheidt onderscheidt men men 't heroï~ch de fabel heroisch treurspel (Aeschylus: Prometheus) Prometheus),, 't historisch en 't bijbelsch treurspel Amstel, Jephta) Jephta) en 't burgerlijk (Vondel: Gijsbrecht Gijsbrecht van van Amstel, treurspel of drama engeren zin (Van Nouhuys Nouhuys:: Eerloos). drama in engeren zin (Van Eerloos). treurspel of Naar de de opvatting opvatting van van de destof, stof,dedebedoeling bedoelingvan vanden dendichter, dichter, heeft men verder verderkaraktertragediën, karaktertragediën,zedenstukken, zedenstukken,philosophilosoheeft men phische, allegorische tragediën, tragediën, enz. enz. (Zie (Zie bl. bI.186). 18ti).Ten Ten3de 3de phische, allegorische verdeelt men 't treurspel in 't classieke, 't j'onutntische en verdeelt men treurspel in romantische en 't moderne treurspel. Dit verschil, verschil, dat verklaard verklaard wordt wordt uit uit de de treurspel. Dit den smaak smaak van van den den tijd tijd waarin waarin de de werken werken denkbeelden denkbeelden en en den maar ook ook ontstonden, openbaart zich zich vooral vooral in in den denbouw, bouw, maar ontstonden, openbaart 90). in den den geest geest en en de demotiveering motiveering (§(§ 90). In de declassieke classieke tragediën tragediën worden worden de de indeeling indeeling in in vijf vijfbebedrijven en de deregel regelder derdrie drieeenheden eenhedenmeestal meestalnauwkeurig nauwkeurig drijven en acht genotnen. genomen. De De handeling handeling isis weinig weinig ingewikkeld ingewikkeld en en de de in acht karakters zijn wel wel iningroote, groote,scherpe scherpeomtrekken omtrekkengeschetst, geschetst, karakters zijn maar niet niet in inbijzonderheden bijzonderheden uitgewerkt. uitgewerkt. De De optredende optredende perperdanindividuën individui)ll;; de de stof, stof, aan aan de de sonen zijn vaak vaak eer eertypen typendan sonen zijn en heldensage heldensage ofofaan aandedegeschiedenis geschiedenisontleend, ontleend, dus dus godengoden- en in hoofdzaak hoofdzaak bekend, bekend, maakt maakt uitvoerige uitvoerige karakterteekening karakterteekening en en verwikkeling wordt meer meer verhaald verhaald dan dan verververwikkeling overbodig. overbodig.Er Er wordt toond; bestaat veelal veehtl uit uiteen eenlange langemonoloog monoloog toond ; 't eerste bedrijf bestaat met een een als expositie, afgewisseld afgewisseld soms dool' een een dialoog dialoog met als expositie, soms door

211 r:oogenoernden voedster e.d., e.d., terwijl terwijlinin't'tvijfde vijfde vertrouweling, voedster zoogenoemden vertrouweling, de dood dood van van den den held helden gevolgendaarvan daarvanmedegedeeld medegedeeld en dedegevolgen worden. eigenaardig bestanddeel bestanddeel zijn zijn de de reien of koren, worden. Een eigenaardig epische gedichten, gedichten, die die meest meestaa.n aan 't einde tyrische einde der tyrische of epische bedrijven, in 't midden aan 't begin wormidden en en aan begin worbedrijven, maar rnaar ook ook wel wel in den aangetroffen; ze ze werden werden met metbegeleiding begeleidingvan vanmuziek muziek den aangetroffen; voorgedragen door't't koor, onder leiding leiding van van de de chorykoor, dat dat onder voorgedragen door phaeën of kooraanveerders kooraanv@erders stond. stond. Het koor kool' zelve zelve kan kan men men dat beschouwen een vertegenwoordiging vertegenwoordiging van van 't volk, beschouwen als als een volk, dat de vertoonde vertoonde feiten feiten beleefde, beleefde,zelf zelfdaarin daarin betrokken betrokken was was en en in zangen zangen de de herinneringen herinneringen en engewaarwordingen gewaarwol'dingenuitte uittewelke welke zijntijdgenooten tijdgenootenverwekten verwekten; de lotgevallen van van den den held heldininzijn de lotgevallen ; de reien den indruk dien 't drama daardoor versterkten daardoor versterkten de reien den indruk dien QP de aanschouwers aanschouw ers maakte, maakte, en deelen deden ze ze hen hen den den loop loop der der op de (Men leze leze b.v. b.v. de de reien reien in in gebeurtenissen begrijpen. (Men gebeurtenissen beter beter begrijpen. Hooft's Geel'ae1't Velsen, in Aeschyllls' van Velsen, Geeraert van Aeschylus' Perzen, in in Hooft's De reien reien worden worden verklaard verklaard uit den den Vondel's Luci.{er, enz.) De Lucifer, enz.) Zoowel treurtreil 1'- als als blijspel blijspel Qorsprong drama. Zoowel oorsprong van 't Grieksche drama. lIlijn ontstaan uit de Dionijsiën, de feE'sten ter ter eere eere van van zijn ontstaan uit de de feesten Dionysus Bacchus, den den god god van van den denlevenleven- en enkrachtkrachtDionysus -of of Bacchus, wekkenden, zorgenverd!'ijvenden wijn van de de vruchtvruchtwekkenden, zorgenverdrijvenden wijn en en van baar'h~id; 't treurspel uit de ernstige, gewijde plechtigheden, treurspel uit de ernstige, gewijde plechtigheden, baarhseid ; 't blijspel devolksfeesten. volksfeesten. Aanvankelijk Aanvankelijkbestonden bestonden die die blijspel uit de op 't altaar een plechtigheden in een een offer offer op altaar van van den den god god en en een plechtigheden in lofzang van van een eenkoor, koor,afgewisseld afgewisselddoor dooreen eenalleenzang, alleenzang,waarin waarin de lotgevallen lotgevallen van vanden dengod godwerden werdenverhaald. verhaald.Men Menofferde offerde 1 -een bo'k '(tl agos), de zangers waren gekleed in bokkevellen, zangers waren gekleed in bokkevellen, een bok "(tragos), als saters saters;; vandaar vandaar de naam naam tragodia, tragodia, d.i. d.i. gezang der bokken. Later traden tegenover tegenover't of meer meer personen personen op; op; koor twee twee of 't koor Later traden 't verhaal werd dialoog, dialoog, Dionysos Dionysos en en personen pel'somm uit zijn zijn gegeverhaal werd voorgesteld, terw\il eindelijk ook voorschiedenis werden terwiil eindelijk ook voorschiedenis werden vallen hetleven levenvan vanandere anderegoden, goden,heroën heroënenenhistorische historische vallen uit het personen werden opgevoerd. opgevoerd. personen werden

212 212 Tot volksfeesten, bij bij de de Romeinen Romeinen Bacchanaliën Bacchanaliën geheeTot de volksfeesten, ook een eenoptocht optocht(komos); (komos)jgelijk gelijkbij bijeen eencarnaval carnaval ten, behoorde behoorde ook trokken kluchtige personen, personen, als alssaters, saters,kikvorschen, kikvorschen, vogels, vogels, trokken kluchtige enz. verkleed, joelend en en jubelend jubelendrond rond;jzezezongen zongenspotliedespotliedeenz. verkleed, ren dezen of ofgenen, genen,enenvertoonden vertoondenavonturen avonturenvan vanSilenus, Silenus, ren op dezen den dronken gezel gezel van vanDionysos, Dionysos,en enzijn zijngevolg gevolgvan vanMaenaden Maenaden den dronken of Bacchanten, Bacchanten, of zelfs zelfs personen personen en en voorvallen voorvallen uit uit de de omgeomgeving. Vandaar het hekelend hekelend karakter karakter van van 't't blijspel. blijspel. ving. Vandaar Aldus zich 't't classiek treurspel eenvoud en Aldus kenmerkt zich treurspel door door eenvoud regelmatigheid den vorm, vorm, door door verhevenheid verhevenheid en ernst in in regelmatigheid in in den en ernst toon en strekking, strekking, door door zang zang en enverhaal verhaal in in de deplaats plaats van van toon en wat naar naar bontheid bontheid zweemt zweemt actie, door 't ontbreken actie, door ontbreken van van al al wat classiek epos epos in de schikking schikking der der tooneelen. tooneelen. Evenals Evenalsinin't'tclassiek in de steunt ook in in 't classiek treurspel de motiveering grootendeels grootendeels steunt ook op geloof aan aan 't Noodlot. Noodlot, waaraan waaraan volgens volgens op het geloof Noodlot. Het Noodlot, 't begl'ip der Ouden, Ouden, zelfs zelfsdedeGoden Godenonderworpen onderworpen waren, waren, begrip der was geweldige macht, macht, die die voor voor eeuwen eeuwen reeds reeds het hetlot lotvan van was de geweldige ieder mensch ieder mensch in in 't bijzonder, van de demaatschappij maatschappij bijzonder, maar maar ook van algemeen, had had vastgesteld vastgesteld;; zijn zijn besluiten besluiten waren waren onheronher. in 't algemeen, hetde de machtige machtige roepelijk onafwendbaar, en daardoor daardoor was was het roepelijk en onafwendbaar, oorzaak om schl'ik op op te te wekken wekkenenenmedelijden medelijden met met den den oorzaak om schrik held, die die voorbestemd voorbestemd was was een eenstrijd strijd tetestrijden strijden waarin waarin hij hij held, moest ondergaan. ondergaan, Dikwijls Dikwijls wordt wegens een een zeker moest wordt de de held, wegens zei ven ofofdoor doorzijn zijnvoorouders voorouders begane begane vroeger door door hem hem zelven vroeger misdaad, reeds den aanvang aanvang van van 't voorgesteld als rnisdaad, reeds in in den 't stuk stuk voorgesteld aan de degoddelijke goddelijkewraak, wraak,gepersonifieerd gepersonifieerdin in Nemesis Nemesis vervallen aan of de de Erinnyen (wraakgodinnen), (wraakgodinnen), aan wie de taak was opopaan wie de was gedragen de de besluiten besluiten van van 't Noodlot Noodlot uit voeren. In In zijn zijn gedragen uit te voeren. om 't hem dreigende dreigende onheil onheil te teontgaan, ontgaan,laadde laaddede de pogingen om doorgaans nieuwe nieuwe schuld schuldopopzijn zijnhoofd, hoofd,enendie diehopelooze, hopelooze, held doorgaans maar met met edelen edelen moed moed en envolharding volharding gestreden gestreden strijd strijd stemstemmaar hem tot toteen eentragisch tragischkarakter karakter; zijnondergang, ondergang,hoezeer hoezeer pelde hem ; zijn betreurd, was was een een zegepraal zegepraal der der hoogste hoogste gerechtigheid, gerechtigheid, ververbetreurd,

213 sterkte het geloof geloofinindede rechtvaardigheid van van 't wereldbesterkte het rechtvaardigheid stuur, in 't noodzakelijk volgen van de straf op de de misdaad, misdaad, noodzakelijk volgen van de op en vervulde vervulde het hetgemoed gemoedvan vanden denaanschouwer aanschouwer met met heilige heilige vrees. Niet ininalle allestukken stukkenevenwel evenwelsteunt steuntde demotiveering moti\'eering vrees. Niet alleen op op de de macht macht van van 't blinde Noodlot, niet die van van alleen blinde Noodlot, niet in die Aeschylus en van Euripides vooral, den geestverwant van Aeschylus van Euripides vooral, den geestverwant van Socrates; de hartstochten, hartstochten, die die den den mensch mensch zelven zei ven ververSocrates ; ook ook de we werken werkenenenhem hem voortdrijventen tenverderve. verderve. 1)1) blinden, blinden, zien we voortdrijven Sophokles, mythen volgende, volgende, geeft geeft een een Sophokles, vroom-geloovig vroom-geloovigde de mythen duidelijk voorbeeld van een Noodlots-tragedie Noodlots-tragedie in in Koning duidelijk voorbeeld van een Oedipus 2). De inhoud isis in in 't kort (het tooneel tooneel verbeeldt verbeeldt De inhoud kort (het opden denachtergrond): achtergrond): In InThebe Thebe een plein, met met het hetpaleis paleisop een plein, regeert sinds eenige eenige jaren jaren koning koning Oedipus, Oedipus, gelukkig gelukkig als als regeert sinds vorst en als alsechtgenoot echtgenootvan vanJokaste, Jokaste, vader vader van van twee tweezoon zoons vorst en s en twee dochters. dochters. Dan, Dan, opeens opeens verkeert verkeert de de voorspoed voorspoed in in en twee ellende: allerlei rampen, rampen, pest en misgewas, misgewas, teisteren teisteren het het ellende : allerlei pest en volk. Het orakel orakel teteDelphi, Delphi,geraadpleegd geraadpleegdover overdedeoorzaa oorzaa kk volk. Het moord op Laïos ongeongeder bezoeking, zegt: der bezoeking, zegt : "Thebe „Thebe liet liet den den moord op Labs wroken". Onmiddellijk Onmiddellijk beveelt beveelt Oedipus Oedipus de schuldigen op te wroken". de schuldigen op te 1) Niet ik ik dood dood u,".maar maaruwuweigen eigendaad daaddoet doet van Orestes Orestes tot tot 1) Niet hethet (woorden (woorden van Klytaemnestra. bij bij Aeschylus.) Aeschylus.) Klytaemnestra, 2) Om 't tragische van den den toestand toestand reeds reeds in in 't begin tragische van begin van 't stuk stuk te te gevoelen. Op Laïos, voelen, moet moet men men de de gebeurtenissen gebeurtenissen kennen kennen die die eraan eraan voorafgaan. voorafgaan. Op Labs, rustwegens wegenseen eenmisdaad, misdaad, aan aan Pelops Pelops begaan, begaan, een een vloek. vloek. koning van Thebe, Thebe, rust koning van Hij veracht veracht echter echter de de Godspraak Godspraak die die hem hemvoorspelde voorspelde dat datdit ditkind kindhom hem zou zou Hij bij zijn zijn gemalin gemalin Jokaste Jokaste een eenzoon. zoon.Maar Maar dan danbevangt bevangthem hem dooden, en verwekt verwekt bij dooden, herder bevel bevel het het kind kind de vrees vrees voor voor de de vervulling vervulling van van 't orakel: de orakel : hij hij geeft geeft een herder te dooden. dooden. Doch Doch deze dezespaart spaarthet hetenengeeft geefthet heteen eenvreemden vreemdenherder, herder, die die het het te naar Korinthe Korinthe brengt, het den den naam naam van vanOedipus Oedipus krijgt krijgt en endoor doorkoning koning brengt, waar het POlybos als als zoon zoon aangenomen aangenomen wordt. wordt.Als Alshij hijvolwassen volwassenis,is,verwijt verwijthem hemiemand iemand Polybos op een een feestmaal, feestmaal, dat dathi] hUeen eenvondeling vondelingis.is.Het Hetorakel orakeldat dathij hijinroept, inroept, antantop dat. hi,j hij zijn zijn vaderland vaderland moet moet ontvluchten; ontvluchten; anders anders zal zalhij hij zijn zijn woordt hem, hem, dat woordt Polybosnog nogaltijd altijdvoor voorzijn zijn vader dooden dooden en en zijn zijn moeder moeder huwen. huwen. Daar DaarhijhijPolybos vader nietmeer meernaar naar vader en en Merope Merope voor voor zijn zijn moeder moeder houdt, houdt, besluit besluit Oedipus Oedipus niet vader Korinthe terug te keeren. keeren.Zwervend Zwervendinindedenabijheid nabijheidvan vanThebe Theberaakt raakt hij hij in in Korinthe terug te met een een reisgezelschap. reisgezelschap. Hij HIJ doodt doodt zijn zijnaanvallers, aanvallers, daaronder daaronder Labs. Laïos. twist met Onbekommerd zet Oedipus zijn zijn reis reis voort. voort. Hij Hij bevrijdt bevrijdt Thebe Thebe van van de de Sphinx Sphinx Onbekommerd zet Oedipus de ellende ellendedie diedit ditmonster monsterveroorzaakte, veroorzaal

214 sporen, bedreigt sporen, bedl'eigt ze ze met met den dendoor], dood, of, of, zoo zoo ze ze zelve zelve zich zich aanaangeven, met verbanning. De Teil'esias brengt De blinde wichelaar Teiresias brengt door de mededeelingen, rnededeelingen, die die de koning koning hetn, door hem bij 't onderzoek onderzoek trouwens moet afpersen, bange twijfelingen in afpersen, de de eerste bange in zijn niet aan ziel. Door ziel. Door Jokaste weer gerustgesteld gerustgesteld -- zij hecht hecht niet wichelaars orakels, en en Teiresias spant wichelaars en en orakels, spant samen samen met met haar broer Kl'eon die heeft heeft juist de Kreon die naar de lu'oon kroon staat, en en die de, Godspraak overgebracht -— begrO€t Oedipus met met vreugde vreugde begroet Oedipus Forbas, den bode uit Korinthe, die de de tijding den bode Korinthe, die hii tijding brengt dat hij daar tot opvolger van overleden koning koning Polybos is uitdaar tot van den overleden dood gestorven gestorven is, is. behoeft geroepen: geroepen : nu zijn vader zijn eigen eigen dood vreezen. Maar bode dit h\i orakelspreuken meer meer te vreezen. hij geen geen orakelspreuken Maar de de bode hoorende, verklaart dat Oedipus Oedipus geen geen zoon van Polybos is; verklaart dat is ; dat hij. hij. FOI'bas, hem zelf als klein kind heeft ontvangen uit Forbas, hem zelf als klein kind heeft ontvangen uit de handen van een herder herder van van Lalos. van een Lalos. Jokaste, het onheil tevergeefs Oedipus Oedipus tetebewegen bewegendien dienherder herder doorzien de, tracht tevergeefs doorziende, noodlottige getuige getuige nadert, nadert, vlucht vlucht niet te doen doen halen. Als niet te Als de noodlottige zij in het paleis flIl doodt zich. Oedipus, schuldig aan vaderzij het paleis en doodt zich. Oedipus, zich de de oogen ondanks, rukt zich moord en bloedschande, zijns zijns ondanks, uit, die die de degruwelen gruwelenaanschouwd aanschouwd hebben, hebben, en en trekt weg uit, weg in een roerende roerende klacht over van de de ballingschap, na na een over het het lot van kinderen, waarvan waarvan hij hij trots trots alles toch vader is: macht kinderen, is: geen macht ter wereld wereld kan kan die diebetrekking betrekking wijzigen, ook goden niet ook de goden door wie hij hij schuldig schuldig werd. werd. Het Het slotkoor leert, geen door wie leert, dat geen achten is is voor voor z\in gelukkig te te achten zijn dood. mensch gelukkig Voor ons, ons, die die andere andere motieven motieven dan dan de de voorbeschikking Voor Noodlot eischen, eischen, die niet slechts willen willen hOOI'en, van 't Noodlot hooren, maar ook zien, zien, past past de de antieke antieke tragedie tragedie niet niet meer meer;; de opvoering ook de opvoering ervan kan kan slechts slechtseen eenhoog hoogontwikkeld ontwikkeldpubliek publiek boeien, dat ervan staat is is zich te verplaatsen verplaatsen in in de dewereldbeschouwing wereldbeschouwing der der in staat Ouden. Belangwekkend Belangwekkend waren in dit opzicht opzicht in in de de laatste laatste Ouden. in dit de vertooningen van Koning Koning Edipus Edipus en van Antigone. jaren de Antigone. de Renaissance Renaissance werden werden de de classieke treurspelen, treurspelen, ook ook Na de

215 in Nederland, niet nietslechts slechtsvertaald vertaald1),1),maar maarook ooknagevolgd nagevolgd in Nederland, vervangen door door de de en poogde men men 't Grieksche Noodlot en poogde Noodlot te te vervangen of de de Goddelijke Goddelijke praedestinatie. praedestinatie. macht der der Voorzienigheid Voorzienigheid of Evenwel, strijd tusschen tusschen kerk kerk en en tooneel, tooneel, 't groote Evenwel, de de strijd verschil in de opvattingen opvattingen der derchristelijke christelijke leer, leer, hebben hebben die die in de pogingen tot tot 't't,scheppen scheppenmoderne modernenoodlot-treurspelen noodlot-treurspelenverijdeld. verijdeld. Vondels bijbelsche en en historische historische treurspelen, treurspelen, waarin waarin hij hij Vondels bijbelsche direct 't voorbeeld cler Ouden Ouden navolgde, navolgde, noch noch de de Fransche Fransche voorbeeld der classieke ve dan Racine's Hacine's A thalie en Esther, waarin classieke (behal (behalve Athalie Godsvoorbeschikking voorbeschikking steunt) steunt) en en de de de motiveering wel wel opopGods de motiveering daarnaar gedichte gedichte Nederlandsche Nederlandsche treurspelen treurspelen uit uit 't laatst der de en uit -17 uit de de 18de 18de eeuw, eeuw, zijn zijn tragedi6n tragediën die die op op een eenChristeChriste17de lijke van 't Noodlot Ze behooren behooren om de de lijke opvatting van Noodlot berusten. berusten. Ze nauwkeurige bouw, het ontbreken ontbreken van van nauwkeurige overeenkomst overeenkomstinin den den bouw, eigenlijke de dichter dichter de de fabel fabel aan aan de de eigenlijkehandeling handelingen, en, waar waar de den inhoud, inhoud, tot tot dedeclassieke classieke Oudheid Oudheid ontleende, ontleende,ook ook om om den treurspelen. § 138. -138. Het trafJische tragische in 't romantische en 't moderne van treurspel heeft een anderen anderen oorsprong. oorsprong. In In 't karakter treurspel heeft een karakter van den held, in in dedeomstandigheden omstandigheden waarin waarin hij hij geplaatst geplaatst is, is, den held, wij de de oorzaak oorzaak van van zijn zijn val val;; in in den denmensch menschzelven zei ven zoeken zoeken wij willen wij de deverklaring verklaring van van zijn zijn daden daden ontdekken ontdekken en en niet niet willen wij in een een blind blind Noodlot, Noodlot, in in de dewillekeur willekeut'ofofden dennijd nijdder derGoden, Goden, die voor ons onsslechts slechtsmythologische mythologische klanken klanken zijn. zijn. Ons Ons moet moet die voor het treurspel treurspel antwoord antwoord geven gevenop opdedevragen vragen: "waardoorwerd werd : „waardoor 't uitbreken van den hartstocht hartstocht die die den den held held des des stuks stuks te te van den 1) Vondel vertaalde: vertaalde: Koning Elektr". Herkules Ilerkuleg in in Trachin Trachin naar SophoKoning Edipng, Edipus, Elektra, 1) Vondel kles ;; Iphigenie Tauren en De F'enieiaangehe naar Euripides, Euripides, Ilippolyius De Feniciaansche Iphigenie in in Tauren Hippolytus en Troades naar Seneca. Seneca. In de de laatste honderd jaar 7,ijn vertaald,naar vertaald, naarSophokles: Sopholdes : jaar zijn Koning Edipus Edipus en Edipus teIe Kolonne Kolonne door Bilderdijk Antigone door Opzoomer, Koning Bilderdijk;; Antigone Kloo", C. Muller Muller;; naar Aeschylus: Aeschylus: Promelheus Costa, Prometheus door H. C. Kloos, v. Leeuwen, H. door Da Costa, Heeker, Perxen door Da Costa, Costa, Burgersdijl{; xeven tegen tegen De Perzen Burgersdijk ;; De door Da De zeven Hecker, Burgersdijk Burgersdijk; De Thebe door Cosla (fragment); (fragment); De OreRtie door A. Pierson, Agamemnon 't eerste De Orestie door Da Costa A.Pierson,.Agamonnon't eerste deel ook door lIed,cr, v. v. Uerwerden, Boutens;; naar Enripides: door Hecker, Herwerden, Boutens Euripides: deel dezer trilogie, ooli T. ten Brink, I3rinl<, 181~; Heeker. IIecuba door Hecker. Medea door 1813; lIecuba door mr mr.. .J.

216 gronde richt, richt, onvermijdelijk onvermijdelijk? ?wat is er er in in 't verleden 'van 'van gronde wat is dien held, held, ininzijn zijnvorming, vorming,karakter, karakter,organisatie, organisatie, goede goede en en dien booze neigingen, neigingen, in in zijn zijn persoonlijkheid, persoonlijkheid, dat dat die diebepaalde bepaaldeopopbooze zoo wel als als den den vorm vorm waarin waarin welling des des gemoeds gemoeds wettigt, wettigt, zoowel welling zij zich zich openbaart openbaart ?" ?" (Jonckbloet (Jonckbloet t.a.p.). t,a,p.). De De moderne moderne dichter dichter zij een pessimisme pessimisme aankleven, aankleven, een eentroosteloos troosteloos determinisme, kan een denmensch menschbeschouwt beschouwtals alseen eenwilleloos willelooswezen, wezen,zonder zonder dat den eigen kracht of ofverantwoordelijkheid, verantwoordelijkheid, geheel geheel afhankelijk afhankelijkvan van eigen kracht en gedreven gedreven door door dedeomstandigheden, omstandigheden, zijn zijnafstamming afstamming en en omgeving, wezen dat dat niets niets kan, kan, niets niets wil, wil, altijd !tltijd maar maar omgeving, een een wezen moet (zie o. a.a. Couperus' Couperus' Noodlot theorieën van van VinVinde theorieën moet .Nood/ot of de (zie o. cent Vere Vere in in Eline Vere). Maar kan ook ook den den plaatsverplaatsverMaar hij hij kan cent Noodlot vinden vinden in inde de inrichting, inrichting, de de voor 't antieke antieke Noodlot vervanger voor vastgewortelde vormen, vormen, zeden zeden en entoestanden toestandender dermaatschappij, maatschappij, de een macht niet nietgeringer geringerdan dandat datNoodlot Noodlot; daartegentreedt treedtde een macht ; daartegen held op, de de geheele geheele wereld wereld trotseerend, trotseerend, en en gaat, gaat, strijdend strijdend tegen tegen held op, wat hij hij onwaar onwaar en en valsch valsch acht, acht, voor voor zijn idealen gronde. idealen te gronde. Ook in de deijzeren ijzerenwet wetvan vanoorzaak oorzaakenengevolg; gevolg;dedemensch, mensch, Ook in kennende goed en enkwaad, kwaad,leert leertbeseffen besefl'enzijn zijnzedelijke zedelijke ververkennende goed deeene eenedaad daadde deandere anderevoortbrengt, voortbrengt, antwoordelijkheid hoe de antwoordelijkheid en hoe en hij hijbezwijkt bezwijkt strijdend strijdend voor voor een een grootsch grootsch en enschoon schoon doel, doel, doordat verleden wrekend wrekend tegen tegen hem hem optreedt, optreedt, of ofdoordoordoordat het verleden dat zijn hartstocht hartstocht hem hemvervoert vervoerttot totdaden, daden,waardoor waardoorhij hij dat zijn zelf vernietigt wat wat hij hij bouwde, bou wde, ofofdie diezijn zijntegenstanders tegenstanders zelf vernietigt in staat stellen stellen zijn zijnkracht krachttetebreken. breken.Alleen Alleen als als 't drama drama in staat aan deze deze eischen eischen voldoet, voldoet, als als we we de dehandeling handelingdoor doorde de karakkarakis 't't ters gemotiveerd zien, ons boeien boeien;; dan dan slechts slechts is ters gemotiveerd zien, kan kan het ons een waar, een eenleerzaarn leerzaamlevensbeeld levensbeeld :: ,alleen "alleen 't echt echt meneen waar, hoogste aanschelijke voor 't menschelijk gemoed gemoed de de hoogste schelijke heeft heeft voor trekkelijkheid." Hieraan treurspelen als als die die van van Shakespeare Shakespeare hun hebben treurspelen Bieraan hebben blijvende waarde te danken. Zonder zich om Aristoteles' Aristoteles' blijvende vvaarde te danken. Zonder zich om tooneelwetten bekommeren, streeft streeft de de dichter dichter er eralleen alleen tooneelwetten te te bekommeren,

217

naar den den mensch mensch en en zijn zijn zielestrijd zielestrijd af af te te beelden beelden;; hij hij voert voert naar den aanschouwers aanschouwers een het leven leven gegrepen, gegrepen, door door hem hem tot tot den een uit het geheel verwerkte verwerkte handeling handeling voor voor oogen, oogen,die diedaardoor daardooren en een geheel zij werkelijk werkelijk vertoond ve1·toond en niet niet verhaald wordt, doordat zij wordt, een doordat krachtiger invloed invloed op op 't publiek en meer meer toeschoutoeschoupubliek oefent en krachtiger daarwers lokt lokt dan dan 't c1assieke treurspel. In In tegenstelling daarclassieke treurspel. wers mee noemt noemt men mendeze dezestukken stukkenromantische romantische enenmoderne moderne mee reeks van van aanaandrama's. De drama's. De inhoud inhoud bestaat bestaat dan dan ook ook uit uit een een reeks grijpende of zelfs schokkende tooneelen, soms door komische grijpende zelfs schokkende tooneelen, soms door komische intermezzo's isseld; ;de dikwijls aan aan den den een een intermezzo's afgew afgewisseld de fabel fabel isis dikwijls of anderen anderen roman roman of of novelle novelle ontleend, ontleend, de de toon toon isis vaak vaak hartstochtelijk zeel' verschillend verschillend van van den den statigen statigen ernst ernst hartstochtelijk en en zeer en de de grootsche grootsche verhevenheid verhevenheid,der der classieken. classieken. de middeleeuwen middeleeuwen (§ was in in ons ons land land 't ro, Reeds Reeds in in de (§ 140) 140) was bekend;; door door de dezinnespelen zinnespelender del'Rederijkers Rederijkers drama bekend mantisch drama verdrongen, in 't begin der 17de eeuw, vooral eeuw, vooral begin der 'verdrongen, herleefde herleefde het het in dool' vertooningen van van Engelsche Engelsche tooneelspelers. tooneelspelers. Weldra Weldra door de de vertooningen naaRt vertalingen vertalingen van van Engelsche Engelscheen enSpaansche Spaansche verschenen verschenen naast romantische drama's, ook ook oorspronkelijke oorspronkelijke Nederlandsche Nederlandsche romantische drama's, stukken; zoo schreef schreef Starter Starter Timbre de Cardonne, Cardonne, Brederoo Timbre de stukken; zoo de tragi-comediën tragi-comediën:: Roddel'ick De stomme Rodderick ende Alphonsus, Alphonsus, De Ridder en Griane, stof putte putte uit uitSpaansche Spaansche waarvoor hij hij de de stof Griane, waarvoor ridderromans 1) ; Rodenburg stelde met verwonderlijke snelheid ridderromans ; Rodenburg stelde met verwonderlijke snelheid tal van tooneelspelen tooneelspelen samen samen;; Jan Vos dichtte dichtte o.a. o.a. Aran Aran en tal van Jan Vos Titus en Medea. Deze de beste beste Deze laatste laatste stukken, stukken, hoewel hoewel tot tot de de eeuw voortbrengselen van 't romantisch drama der 17 eeuw in 17de romantisch drama voortbrengselen van Nederland behoorende, staan verre ten achter achter bij bij de de treurtreurNederland behoorende, staan verre spelen van Shakespeare Shakespeare;; het hetzijn zijnware waregruwelstukken, gruwelstukken, waarin waarin spelen van 't tooneel wel een slachtplaats slachtplaats geli,jkt, gel\ikt, terwijl terwijl eigenlijke eigenlijke wel een karakterteekening psychologische diepte diepte ontbreken. ontbreken. HoeHoekarakterteekening en psychologische het„kijkgrage "kijkgragevolk" volk"meer meeraantrokken aantrokken wel dergelijke dergelijke stukken stukken het 1) Jonckbloet, t.a.p. t.a.p. IV, bl. :)92. IV, bI. 392. 1) Jonckbloet,

218

dan de de verheven verheven classieke tragediën, ging de romantische romantische ging de dan classieke tragediën, kunst in in ons ons land land snel snel achteruit; onder leiding van van Nil onder de leiding kunst de eeuw 18de volentibus arduum de Dichtgenootschappen volentibus ardaum en de Dichtgenootschappen der 18 en van won de de Fransch-classieke richting meer en meer veld, veld, en won dr. Lod. Meyer Meyer tot verschenen geen totDa DaCosta Costa (zie bI. geen dr. Lod. bl. 220) verschenen De invloed invloed van vanLessing, Lessing, andere dan classieke treurspelen. treurspelen. De andere dan Schiller, Goethe, van van Victor Victor Hugo, Hugo, A. Dumas, Scribe, enz. enz. Dumas, Scribe, Schiller, Goethe, VOOI'Shakespeare, ::3hakespeare,hebben hebben enz., de de hernieuwde hernieuwde belangstelling belangstellingvoor enz., romantisch drama ons land land doen doen herhersedert 1830 't romantisch drama ook ook in in ons leven 1); 1); en ofschoon voor voor 1880 meestal op het het meestal vertalingen vertalingen op en ofschoon we toch wijzen wijzen op oorkunnen we tooneel gebracht werden, kunnen spronkelijke schrijvers, als: v. Lennep, Lennep, Hofdijk, Schimmel, als : J. J. v. Multatuli, Van Maaldrink. Ook daarna daarna komen vele verkomen nog vele Maaldrink. Ook men kan wel zeggen uit de wereldliteratuur (uit talingen, uit de wereldliteratuur (uit talingen, .men kan wel 't Sanskrit b. v. v. 't Leemen tevens breekt breekt doch tevens Leemen wagent,je), wagentje), doch Sanskrit b. aan voor voor de de eigen eigen letterkunde letterkunde een tijd van van grooten bloei bloei aan een tijd (zie bI. bl. 220). de Ook zid] in in 't laatst (lel' 18 laatst der 18de drama, dat zich Ook het burgerlijk drama, eeuw vooral in in Duitschland ontwikkelde, ontwikkelde, viel viel hier zeer in eeuw vooral den smaak en in 't bijzonder bijzonder bleven als die van van bleven stukken stukken als den smaak en in Iffland en Kotzebue hier het tooneel. Het zijn zijn over over en Kotzebue hier lang lang op het 't algemeen geen eigenlijke eigenlijke treurspelen, maal' zoogenoemde zoogenoemde treurspelen, maar algemeen geen melodrama's, stukken vol afwisseling van dwaaskomische en stukken vol afwisseling van overdreven sentimenteele en schokkende schokkende tooneelen, die die van overdreven de toeschouwers de vuisten deden deden ballen ballen over over de de laagheden laagheden de toeschouwers de vuisten van den valschaard, den "marqué", ver„marqué", of tranenstroomen tranenstroomen vervan den ten slotte slotte gieten over de hevige hevige bedreigde, bedreigde, maar maar meestal meestal ten over de geredde onschuld, onschuld, zelfs van deugdzame struikroovers, voddenvan deugdzame bij voorkeur voorkeur zijn zijn de helden en heldinnen rapers, enz.;; want want bij de helden rapers, enz. uit de lagere klassen klassen gekozen. gekozen. Tot Tot de de meest meest bekende bekende bebede lagere rle groote ']/'oote hooren: Meieselienhaaten en Berouw; Berouw ; Aballino, Aballino, de hooren : Mellschenhaat 1) tonBrink, Brinl;,Gesell. Ge.,ch. der uer Noord-Ned. Xoord-Ned. letteren in in do <10 XIXc CC\lW:: InXIXe eenw Dr.. .J.T. ton In1) Dr leiding. leiding.

219

en verder bandiet, van Kotzebue Kotzebue; De galeiroeier en De deugdzame galeil'oeier De. de soms nog nog wel wel vertoonde vertoonde:: De Voddenraper van Parijs; Parijs ; De de soms twee weezen leven van van een een dobbelaar, Dertig jaren, of het leven dobbelaar, enz. weezen ;; Dertig § 139. De stukken die die in in onzen onzen tijd tijd het hetmeest meest de de bebeDe stukken langstelling moderne dl'Uma's zijn ook ook geen geen langstelling wekken, wekken, de de rnoderne drama's zijn ze in in 't'talgemeen algemeen kortweg kortweg eigenlijke noemt ze eigenlijke treurspelen. treurspelen. Men Men noetnt drama staan sorns soms door dooL' de de vermenging vermenging drama of tooneelspel. Ze Ze staan en 't komische tt'eur- en enblijspel blijspel in, in, van 't ernstige komische tusschen tusschen treurernstige en maar onderscheiden onderscheiden zich zich van van zijn soms ook wel wel blij-eindend, blij-eindend, maar zijn soms 't melodrama melodrama door door meer meer waarheid waarheiden en natuur. natuur. Afbeelding Afbeeldingvan van 't werkelijke der maatschappij, maatschappij, ook ook van van 't onware, werkelijke leven leven der 't verdorvene, 't bedriegelijke in onze onze samenleving, samenleving, is is 't't doel doel van den dichter. dichter. Vandaar Vandaarde deovereenkomst overeenkomstvan vanvele velemoderne moderne van den roman;; meestal meestal hebben hebben drama's met den den naturalistischen naturalistisch en roman drama's met ze een bijzondere, bijzondere, duidelijk duidelijk uitkomende uitkomende tendenz, tendenz, en en levert levert de de ze een tegen een een der der vragen vragen van van den den dichter een pleidooi pleidooi voor voor of dichter een of tegen dag, der belangrijke belangrijke kwesties kwesties op op zedelijk zedelijk en en maatschappelijk maatschappelijk dag, der ook hier hier te te lande lande gebied. gebied. Van Van dezen dezen aard aard zijn zijn b.v. b.v. de de ook zoo vaak vertoonde tooneelspelen van Ibsen, Björnson, Kielzoo vaak vertoonde tooneelspelen van Ibsen, Björnson, Kielland, van Sudermann, Sudermann, Hauptmann, Hauptmann,·van van Daudet, Daudet, Sardou, Sardou, de de land, van Brieux, de stukken stukken naar naar Zola's Zola's romans, romans, enz. enz. Gunstig Gunstig onderonderBrieux, de scheiden de Noordsche Noordsche stukken stukken van van die die der der Fransche Fransche scheiden zich zich de zij stellen stellen de de verwording verwording en en de deschijnbeschaving schijnbeschaving school; school; ook ook zij aan de de kaak, kaak, maar maardaarnaast daarnaastvertoonen vertoonenzijzijfiguren figurenvan vanideale ideale hun hoogere hoogerezedelijkheid, zedelijkheid, reinheid, in 't bewustzijn reinheid, die die in bewustzijn van hun de kracht vinden vinden der der tnaatschappij maatschappij den den handschoen handschoen in in 't gede kracht laat te werpen werpen;; aldus aldus veroorzaken veroorzaken deze drama's niet niet slechts slechts deze drama's afkeer van 't kwade, maar zij verheffen den aanschouwer afkeer van kwade, maar zij verheffen den aanschouwer totzelfonderzoek. zelfonder7:oek. Het HetFransch Franschnaturalisme, naturalisme, en dwingen hem hem tot en dwingen en zijn zijn volgers volgers in in Duitschland Duitschland en en Nederland, Nederland, geeft geeftscherp scherpen en het leven leven weer, weer, maar maar mist misthet hetidealisme idealisme dat datbezieling bezieling stout stout het wekt. Tot de de tendenz-drama's tendenz-drama's uit uitonze onzeletterkunde letterkundebehooren, behooren, wekt. Tot ve de pastoralen en de allegorische tooneelspelen (zi~ behal behalve de pastoralen en de allegorische tooneelspelen (zio

220 bI. 179 179 en 222) de volksstukken volksstukken van Rosier Rosier Faassen (Zonder (Zonder bl. ,naam, Zwarte ZwarteGriet, GI'iet, enz.), Roodhuizen's Roofvogels, Roofvogels, Multatuli's Imam, Vorstenschool, Van Nouhuys' Eerloos, Eerloos, Goudvischje, Goudvischje, vele Vorstenschool, stukken van van Heyermans, v. Eeden, Marie Marie Metz-Koning, Metz-Koning, Top Top stukken 1. Boudier-Bakker, Boudier-Bakker, J. J. A. A. Simons-Mees, Simons-Mees, enz. enz. Naeff, I. Bij de de reeds reeds vernielde vermeldenoemen noeinenwe wealsalsschrijvers schrijversvan vantreurspelen treurspelen Bij -en drama's, drama's, uit de 17e 17eeeuw eeuw: Hooft (Geeraert IJ. VVelsen, Baeto);; (Geeraert v. elsen, Baeto) sen uit de : Hooft (Gijsb1'echt van Stuart, Jephta, Jephta, Noah, lI/oah, Adam Adam in in van Amstel, Amstel, Maria Maria Stuart, Vondel (Gijsbrecht Ballingschap, enz.); Jan Jan Vos Vos;; Rodenburg Rodenburg (Alexander, Keizer Otto OttoIII, III, 'llnz.); Coster Coster (Pulyxena, IsabelZa, enz.); G. G. Brandt Brandt (De veinzende veinzende (Polyxena, Itys, Isabella, tnz.); d. Goes Goes (Trazil ufoverrompeld ul'errompeld Sina) Sina) ;; uit de de 18de 18do Turquates); (Trazil of Torquates); Ant. Ant. v. d. en 't begin der der 19de 19<1e eeuw eeuw:: L. L. Rotgans Rotgans (Scylla; l'umus); (Scylla ; Aeneas en en Turnus); (Leo de Groote, Groute, Achilles); jonkvr. de Lannoy (Leu B Huydecoper (A1'zases, (Arzases, Acltilles); Bourgondië, Jacob enz.); W. v.v.Winter-v. Winter-v.Merken Merken (Maria Jacob plaria v. Buurgundië', L. W. enz.) ; L. Simonsz. van Winter Winter (iJ.lenzikoj, (111-enzikof, Munwngo); Monzongo); Feith S. van Simonsz. de JU}k); Rijk) ; N. S. Willent (Thirza, Lady Johanna Johanna Gray, Gray, fflucius lI-fucius Cordus); Cordus); O. Z. v. Haren ((WilZem 0.Z. (Willem v. de Eerste;; Agon, Agun, Sultan Sultan v. v, Bantam); Bantam); Bilderdijk (Willem v. Holland; Hulland; fle Eerste H. H. en Mathilda) Mathilda);; H. H. Klijn Klijn Floris Kormak) ; Wiseliu8 Wiselius (Adel (Adel en Floris V;; Kormak); (M ontigny); Costa (Alpltonsus Eerste); verder: Lennep verder : J.J. v. v. Lennep (Alphonsus de Eerste); ontigny) ; Da Da Costa (vertalingen naar Schiller, Sehiller, Byron, Byron, Shakespeare Shakespeare;; vele vele gelegengelegen(vertalingen naar heidsstukken, dichter aan de de bank bank van van leening); leening); Multatuli Een dichter heidsstukken, o. o. a Een (De Bruid daarboven); daarbot'en); Schi mmel (Struensee, apuleon Bonaparte, (Struensee, N _Napoleon Bonaparte, enz.); Schimmel (De Bruid v. Rennenberg); Rennenberg) ; Roodhuizen Van Roodhuizen ;; (Georgede de Lalaing, Lalaing, graaf graaf v. Van Heyst (Geurge (Jan Rosier Faassen ;; Seipgens Seipgens (Rou ie Hannes); Hannes); Van Van Maaldrink (Jan (Rooie Rosier Faassen .J,fasse~r;; Cleopatra; Herodes);; uit de nieuwste nieuwsteperiode periode: mevr. uit de : mevr. Cleopatra ; Herodes) Lioba, De BroeWissekerke (Lotos; Snijders Van Eeden (Liuba, (Lotos ; Lucie); Van Snijders v. v. Wissekerke (Johan ders; Beloofde Land, IJsbrand (tragi-comedie); Verwey (Johan (tragi-comedie) ; Verwey ders; Het Beloofde Land, IJsbrand Stuwe van Oldenbameveld, Jacoba Reynecke v. v. Stuwe van Oldenbarneveld, Jacoba!'Un van Beieren); Beieren); J. J. Reynecke I. Boudier-Bakker (Judith); llongaarsche samenzwering), samenzwering), I. (Een Hongaarsche (Judith); Wallis (Een A. SimonsSimons(Verleden, hoogste recht) recht);; Top (Aan Flarden); Flarden); J.J. A. Top Naeff (Aan (V erleden, Het hoogste Lapidoth(0. a. re Veroveraar, Allies AttiesHuwelijk, Huwelijk, St. St.Elisabeth) b'lisabeth) ;;LapidothMees Pe eroveraar, Mees (o. Swarth dubbele lel'en); C. Buysse Buysse en en v, v. (Het dubbele leven); C. (Dolorosa); W. Schürmann (Het Swarth (Dulorosa); (KoningsRiemsdijk non ee vero; laatste:: Hoog Paap (KoningsHoog spel) spel) ; Paap vero ; v. v. d. laatste (Si non Riemsdijk (Si recht) Oordt (Flo1'Ïs M. Emants (Joliaan (Juliaan de de afvallige, alvallige,Adolf Adolf V) ; M. (F/oris V); v. Oordt recht) ; v. (Afet den van Gelder, Loki, Loki,Fantazie, Fantazie,Domheidsmacht); Domheidsmacht) ; Fabricius den Fabricius (A:fet van Gelder, A. Rodenbach handschoen getrouwd); Hegenscheidt Rodenbach (Starkadd) ; A. Hegenscheidt (Stm'kadd); handschoen getrouwd); (Ghetto, (Gudrun tooneelstnkken) ;; Heyermans Heyermans (Ghetto, en vele vaderlandsche tooneelstukken) (Gudrun en Het zevende gebod, et Labora, Labom, Het IIet Pantser, Pantser, Het zevende gebod,Op Op IIuop Hoop van van Zegen, Zegen, Ora Ora et Schakels, Meid, Feest). Feest). ‘Schakels,Allerzielen, Allerzielen, Uitkomst, Uitk,omst, De De Meid,

221

Een eigenaardig eigenaardig verschijnsel verschijnsel ziin z\ln dedemystiek-symbolieke, mystiek-symbolieke, Een drama's van Maeterlinck Maeterlinck (Les Aveugles, Pelléas Pelléaset et Melisande, Melisande, (Les Aveugles, drama's L'Intruse, L'lntérieur,Monna MannaVanna, Vanna,Aglavaine AglavaineetetSelysette, Selysette, L' Intruse, L'Intérieur, enz.), meer meer geschikt geschikt om om gelezen gelezendan danom omvertoond vertoond teteworden. worden., enz.), Volgens M. M. moet moet elk elk kunstwerk kunstwerk zijn zijn een eensymbool symbool van van 't't Volgens onzienlijke in in 't leven. Er is is meer !TIeer tusschen tusschen hemel hemel en en aarde aarde leven. Er onzienlijke dan wij wij met metonze onzegrove grovezinnen zinnenkunnen kunnenwaarnemen, waarnemen, doch doch dan wij den deninvloed invloed toch tochondervinden ondervinden in in onze onze voorgevoorgewaarvan wij waarvan van komend komendgeluk geluken enongeluk, ongeluk,onze onzegewaarwordingen gewaarwordingen voelens van van sympathie en en antipathie, antipathie, van van kilkoude kilkoude leegte leegteder derziel zielbij. bij. van sympathie 't lijk van een een dierbare, dierbare, van vanangst angstenenverlatenheid verlatenheidtetemidden midden lijk van van een eendruk-blij druk-blij gezelschap, gezelschap, van van 't ziel-in-gemeenschap-ge-, ziel-in-gerneenschap-gevan voelen met een een die dieverre verreis, is,i.i.e.e.w.w.ininal aldiedieomstandigomstandigvoelen met heden, waarin de de zinnen zinnen niet niet werken werken en enmen mentoch tochervaart. ervaart. heden, waarin en weet. Dat Dathooger, hooger,inniger innigerleven levenwil wilM. M.uitbeelden. uitbeelden. 't Is. Is en weet. niet zijn bedoeling bedoeling op op 't tooneel te brengen brengen den den strijd strijd van van niet zijn den mensch tegen tegen den den anderen, anderen, den den strijd strijd van van hartshartsden eenen mensch tocht en plicht; geen samenzweerders of vermoorde vorsten, tocht en plicht ; geen samenzweerders of vermoorde vorsten, geen minnenijd of of heerschzucht. heerschzucht. InIndergelijke dergelijkematerieel& materieel&geen minnenijd feiten en hartstochten hartstochten zoekt zoekt M. M. het hettragische tragische niet niet;; hij hij wil wil feiten en doen het wonderlijke wonderlijke feit feit van van't'tleven levenzelve, zelve,het hetgeheimgeheimdoen zien het zinnige van het hetgewone gewonemenschelijk menschelijkbestaan, bestaan, waarvan waarvan we we zinnige van aard doel kennen, kennen, waarin waarin we we verkeeren verkeeren als als in in een een. aard noch noch doel boozen droom, voelend voelend de macht macht van van 't verborgene om ons als boozen droom, een Noodlot, dat dat beklernt beklemt en benauwt en en telkens telkens weer weel' doet doet een Noodlot, en benauwt vragen: \Vaarom?? M. in suggestieve suggestieve poëtische poëtische taal taal het het vragen : Waarom M. weet in levenlooze bezielen, het hetonzienlijke onzienlijke zichtbaar zichtbaar tetemaken maken;; 1). levenlooze te bezielen, 1) In L'Intérieur we een een kamer, kamer, rustig rustig zacht zaehtverlicht. verlicht.Daar Daar zitten zitteu zien we L' Intérieur zien samen en een een moeder moeder met met hun hungezin, gezin,ininb4j-stilgeluk, blij-stil geluk,onbewust onbewustvan van samen een vader en 't lot dat dat de de vreugde vreugde van den den mensch mensch haat. haat, Zacht Zacht spreken spreken ze over over de de oudste oudste dochter, gauw thuis thuiswachten. wachten.Een Eenkring kringvan vanliefde, liefde,waarin waarinde deafwezige afwezige dochter, die die ze gauw immers men men weet niet, niet, hoe hoe eigenlijk eigenlijk tegenwoordig tegenwoordigis, is, haar haarplaats plaats is is gereed: gereed: immers var rondom de de menschen menschen uitstrekt". uitstrekt". de ziel rondom var de Plotseling valt valt als als een eenkou kouop opallen allenneer neer; huiverendstaren starenzezeelkander elkanderaan; aan; ; huiverend

222 tloch als -doch alle pessimisme pessimIsme isiszijn zijnNoodlotsgeloof Noodlotsgeloof outmoedigend, outmoedigend, als alle troosteloos; "werken en en denken denken en en troosteloos ;het het doodt doodt de de kracht kracht tot „werken Jeeren", tot „waakzaam "waakzaam en enwerkzaam werkzaamwachten wachtendat dathet hetraadsel raad"el leeren", tot zich ontknoope". Trouwens Trouwens M. M. zelve zelve was was onvoldaan onvoldaan;; immers immers zich ontknoope". n'oen boven boven of of buiten buiten bij die beschouwing beschouwing vindt vindt de mensal mensch nocli bij die zich. steun en kracht. kracht. Maar Maarblijkens blijkenszijn zijn laatste laatste zich, zich, noch noch in zicb. stetm en wel:ken ziet hij hij inindedesteeds steeds weer weer in in 's menschen ziel verken ziet ziel herwaarnaarwe wemoeten moeten levende Hoop en vooral vooral in in de deWijsheid, Wijsheid, waarnaar levende Hoop streven, de macht macht die die het hetNoodlot Noodlot kan kan verwinnen. verwinnen. De De wijswijsstreven, de heid toch leert leertons onsons onszelve zelvekennen kennenenendedegerechtigheid, gerechtigheid, beid toch het geluk. geluk. de reinheid en de de liefde, liefde, en en daardoor daardoor het de reinheid In 't alleg01'isch brengt de dedichter dichtervaak vaakpersonen personen allegorisch treurspel brengt hettooneel, tooneel, maar maar 'en gebeurtenissen uit zijn zijn eigen eigen tijd tijd op op het en gebeurtenissen v'~rmomd in de de gedaante gedaante van vanpersonen personen aan aandedegeschiedenis geschiedenis vermomd in of de mythologie mythologie ontleend. ontleend. Doorgaans Doorgltans isis't 'tzijn zijndoel doelmachtige machtige te hekelen, hekelen,zooals zooalsb.v. b.v.Vondel Vondel in in zijn zijn Palamedes; Palamedes ; tijdgenooten te ook zijn Pascha ook zijn Pascha en Leeuwendalers (§ :3:2) 32) zijn zijn allegorieën, allegorieën, evenbovendien in in vele vele andere andere treurtreurals Costers Iphigenia, terwijl als Costers terwijl bovendien spelen toespelingen op kerkelijke en en staatkundige staatkundige twisten twisten spelen toespelingen op de kerkelijke de eeuw voorkomen, gelijk gelijk Feith in in Mucills Cordus der 17 17de eeuw voorkomen, Mucius Cordus de "tirannen" doet doetsneven, sneven,enendededenkbeelden denkbeeldender derRevolutie, Revolutie, de „tirannen" de burgerdeugd burgerdeugd zijner zijner patriotische patriotische tijdtijdde vrijheidsliefde en de de vrijheidsliefde genooten verheerlijkt. verheerlijkt. Ook Ook andere andere drama's drama's dan dantreurspelen treurspelen genooten zoo het hetblijspel blijspel zijn wel wel geheel geheelofofgedeeltelijk gedeeltelijkallegorisch allegorisch; zijn ; zoo O. Z. Z. v. v. Haren Haren Pietje en AAgnietje gnietje of of'dededoos doos van van van O. van Pietje en Pandora, uit onzen onzen tijd tijd De Bmeders van v. v. Eeden, Eeden, Dol01'Osa Pandora, De Broeders Dolorosa van Hel. Hel. Lapidoth-Swarth, Lapidoth-Swal'th, en en vooral vooral de de zinnespelen of -van of' rnomomliteiten uit de de dagen dagen der del'Rederijkers Rederijkers(zie (ziebl. bI.9,25). 225). raliteiten § 140, 140. De De oudste oudste voortbrengselen voortbrengselen van van 't ernstige ernstige drama vol ontzetting voelen voelen ze een onheil onheil dat gebeurt, gebeurt, maar maar dat dat ze ze niet nietkennen. kennen. vol ze een zijde door door de ruiten van van een een venster, met een een dun, dnn, doorzichtig gordijn, gordijn, Ter zijde we een een verschiet verschiet;; daar werpt werpt de dedood doodeen eenjong jongmeisje meisjeininden den stroom. Ver zien we zien we we persónen persbnen als spoken spoken;; met langzame, lan~zame, ernstige bewegingen naderen weg zien de drenkelinge drenkelinge binnen. zwijgend de dragen er de ze zwijgend de woning woning en en dragen

223 in Nederland in Nederland zijn zijn de de mystm'iede mirakei-spelen. mÜ·akel-spelen. Reeds Reeds mysterie- en en de hetdedegewoonte gewoonteopophooge hoogekerkelijke kerkelijke in de elfde elfde eeuw eeuw werd werd het in de feestdagen alleen tetepreeken, preeken,maar maarook ookdie diegedeelten gedeelten feestdagen niet niet alleen uit den uit den Bijbel Bijbel aan aan de de gemeente gemeente te te vertoonen, welke welke op 't't feest, 't mysterie dat men vierde, vierde, betrekking betrekking hadden. Zoo dat men hadden. Zoo traden met Kerstmis Kerstmis b.v. b.v. dedegeestelijken geestelijken en en de de leden leden van van traden met 't koor op in in de derol rolvan van herders,dedeengelen, engelen, de de drie drie koor op dede herders, wijzen, w. van van alle alle bij bij 't feit betrokken personen. personen. wijzen,i. e.e. w. Aanvankelijk handeling gpring en zong zong men men een een Aanvankelijkwas was de de handeling gering en Latijnsehen die samengesteld samengesteld was uit bekende bekende Latijnschen bellltzang, beurtzang, die was uit Van kerkliederen en 't gedialogiseerde kerkliederen en gedialogiseerde evangelieverhaal. evangelieverhaal. Van het drama; drama;voor voorden denzang zang lieverlede ontwikkelde zich zich het lieverlede echter echter ontwikkelde kwam 't spreken in de deplaats, plaats,waardoor waardoordededialoog dialoog reeds reeds spreken in levendiger werd; de optredende personen zeiden niet alleen levendiger werd ; de optredende personen alleen hun rol, rol, maar maarbootsten bootstendegenen degenendie diezij zijvoorstelden, voorstelden, ook ook in in hun handelingen na; meer ging ging men men ook zorg hun handelingen na ; meer rneer en en meer besteden aan de de kleeding kleeding enendede tooneelschikking, terwijl terwijl besteden aan tooneelschikking, 't Latijn Latijngrootendeels, grootendeels, later laterzelfs zelfsgeheel, geheel,door doordedevolkstaal volkstaal toe; werd verdrongen. Tevens Tevens nam de de omvang omvang der der stukken stukken toe werd verdrongen. ; als inleiding en en slot slotvan vandedepassie-spelen passie-spelen werden werdenook ookandere andere als inleiding tooneelen .Jezus' leven leven vertoond, vertoond, b. b. v.v. zijn zijn geboorte, geboorte, zijn zijn tooneelen uit Jezus' verrijzenis, zijn zijn hemelvaart, hemelvaart, en ten ten slotte Hlotte omvatte omvatte 't mysteverrijzenis, geheele tragedie tragedie van van 's menschen val redding, riespel de de geheele val en redding, hetLaatste Laatste welke met met de de schepping schepping begonnen, begonnen, eerst eerst met metbet welke Oordeel eindigt. eindigt. — - Voorbeelden Voorbeelden van van mysteriespelen mysteriespelen zijn zijn Oordeel o.a. de Passiespelen van Oberammergall, die die steeds steeds nog nog o.a. de van Oberammergau, uit het hetMiddelnederMiddelnederduizenden toeschouwers lokken, duizenden toeschouwers lokken, en, en, uit landseh, een drietal stukken 1): het Maastl'ichtsch landsch, drietal stukken I): het Maastrichtsch Paasehspel, Paaschspel, Die erste ersle bliscap blisca]! van Maria Mar'ia en Het Het spel spel van den H. van den 11. Sacrarnente del' Nyeuwervaert. Nyeuwel'vael't. cramente van der Behal ve de de geloofsmysteri6n geloofsmysteriën had 't kerkelijk drama ook ook Behalve 1) 0.a. O.a. te vinden vinden in in:: Moltzer, lIIoltzer, De Middelned. lIIiddelned. dramatise,he dramatische poëzie. 1)

224 de legende, van den den een een ofofanderen anderen Heilige Heilige en enzijn zijn de legende, 't leven leven van wonderen onderwerp:: dan traden naast naast dien dien Heilige Heiligeook ook wonderen tot onderwerp dan traden andere werd ook ook 't gewone leven, leven, de de maatmaatandere menschen menschen op op en werd schappij haar strijd, strijd, haar ondeugden, op schappij met met haar haar deugden deugden en en ondeugden, op 't tooneel gebracht; ; aldus aldus vormden vormden deze deze mirakelspelen den tooneel gebracht 1). Trouwens overgang van 't geestelijke tot 't wereldlijke drama overgang van dramal). ook in sommige sommige mysteriespelen mysteriespelen neemt neemt men mendien dienovergang overgang ook in waar; in 't Spel v. d.d.H. H.Sacramente Sacramente v.v. d.d.Nyeuwervaert Nyeuwervaert waar ; in Spel v. b.v. vindt men zelfs zelfs komische komische tusschentooneelen. tusschentooneelen. Twee Twee zaken zaken b.v. vindt de verwereldlijking verwereldlijking van van 't kerkelijk vooral hebben hebben de vooral kerkelijk drama bevorderd: de volkstaal volkstaal in inplaats plaats van van 't bevorderd :het het gebruik gebruik van van de Latijn de groote groote uitbreiding uitbreiding der der spelen, spelen,waardoor waardoor de de Latijn en en de de kerk kerk naar naar 't kerkhof 'lelfs naar naar de voorstelling voorstellinguit uit de kerkhof en en zelfs markt werd overgebracht. overgebracht. Naast de de vrome vrome „gesellen "gesellenvan van den den markt werd speie" die de demysteriemysterie- enendede heiligenspelenopvoerden, opvoerden, spele" die heiligenspelen kwamen op 't voetspoor der reizende reizende sprooksprekers sprooksprekers met met kwamen op voetspoor der hun gedialogiseerde voordrachten, de levenslustige gezellen hun gedialogiseerde voordrachten, de levenslustige gezellen die kluchten ofofesbattementen esbattementen vertoonden. vertoonden. Beide Beidegroepen groepen die kluchten opinindedeoveral ovemlverrijzende verrijzenderederedesmolten samen en en gingen gingenop smolten samen de rijkerskamers tweede helft helft der der i5 rijkerskamersdie diehet het tooneel tooneel sinds sinds de de tweede 15de eeuw beheerschten 1). 1). Ook Ook de deheidensche heidensche classieken classieken hebben hebben eeuw beheerschten invloed op de de ontwikkeling ontwikkeling van van het het drama, drama, 2) invloed geoefend geoefend op 2) reeds de del' i6 eeuw werden vertalingen vertoond van in 't begin der 16de eeuw werden vertalingen vertoond van Plautus, Terentius, Seneca, Seneca, Euripides. Euripides. 3)3) Van Van 't ernstige Plautus, Terentius, wereldlijke demiddeleeuwen, middeleeuwen, dedezoogenoemde zoogenoemde wereldlijke drama drama uit de abele spelen, zijn slechts slechts een eenviertal viertalstukken stukkenovergebleven overgebleven spelen, zijn (zie Moltzer t.a.p.). t.a.p.). In drie ervan: E:;nwl'eit, Glol'iant en (zie Moltzer Esmoreit, Gloriant drie ervan :

1) Over ontstaan van van 't wereldlijk Jonckbloet, Over het ontstaan wereldlijk drama drama in in Nederland, Nederland, zie Jonckbloet, Dl. II II bl. bI. 323 328 en vlgg. vlgg. De Denieuwste nieuwstebeschouwing beschouwing vindt vindt Gesch. Gesch. der der Ned. Ned. letterk., letterk., DI. men Kalff, Gesch. Gesch. der der Ned. Ned.letterl enIII, lIl,enenWorp, Worp,Gesch. Gesch. van't van't tooneel tooneel men in Kalif, letterk... IIIren in Nederland. Nederland. 2) Van dien invloed invloed op op de deGermaansch-christelijke Germaansch-christelijke literatuur literatuur getuigt getuigt reeds reeds Van dien vóór de duurzame duurzame renaissance, de de arbeid arbeid van vanzuster zusterHrotsvith, Hrotsvith,ininden dentijd tijdder der vö6r de Saksische keizers. keizers. 3) Kalff bI. 95. 95. Kalif t.a.p. t.a.p. III bl.

225 Dellemarken, is de stof stof aan aan de de ridderpoëzie is de Lanseloet van Denemarken,

een zinnespel, een redetwist tusschen ontleend; vierde is een ontleend ; het vierde den Winter en en den den Zomer. Reeds demysteriespelen mysteriespelen Reeds in de den Winter traden nu en en dan dan allegorische figuren op, als als:: de Nijt, Bittertraden nu Ellende, Irmich-Gebet, lnnich-Gebet, Ontfermicheit, Ontf'ermicheit, enz.; langzamerhand Ellende, kregen de stukken stukkeneen eenoverwegend overwegendallegorisch allegorisch karakter karakter en en kregen de aldus ontstonden de zuivere zinnespelen of moraliteiten. Daarin moraliteiten. Daarin aldus ontstonden de en 16 de eeuw, 16de eeuw, en en ook voerden de rederijkers rederijkers der del' 15 ook later 15de voerden de brulantes" van van hun tijd ten tooneele ;; nog wel, wel, de de „questions "questions brulantes" nog bespiegelingen over een of of in 't algemeen bevatten bevatten ,I ze ze bespiegelingen over de de een andere op 't gebied van de de zedenleer en den godsdienst gebied van andere vraag op vooral. behandeld als: vooral. Zoo Zoo werden werden vragen behandeld als : "Wat „Wat den mensch allermeest verweet";; "Wat „Wat den mensche allermeest tot conste verweet" nriensche stervende es";; "Wat de landen landen can can houden houden in in rusten"; meesten „Wat de rusten" ; meesten troost es" "Hoe smenschen geest van tvleesch die werlt en duvel en die duvel ,Hoe smenschen geest van verleijt wordt". naam naar naarde de "sinnekens", „sinnekens", wordt". 1)I) Ze 'Le dragen dragen hun hun naam de figuren die die abstracte abstractebegrippen begrippen zinnebeeldig voorstellen. de figuren del' Salicheit 2), uit uit 't laatst In den den Spyeghel Spyeghel der Salicheitvan vanElckerlijc Elckerlijc de eeuw, oer stelt Elckerlijc den mensch in 't algemeen der 15 15de eeuw, stelt De Dood deelt hem mede mede dat dat hij moet In zijn zijn voor. deelt hem moet sterven. sterven. In voor. De angst zoekt hij hij steun steun b\j vrienden en bloedverwanten, zijn vrienden bij zijn angst zoekt in de gedaanten gedaanten van van Gheselscap en 1Irlaghe, noch zij zij in de Maghe, maar maar noch noch zijn bezittingen bezittingen (tGoet) kunnen hem helpen. helpen. Zijn Zijn Deucht noch zijn blijkt zwak, doch doch als als deze deze door door Biechte gesterkt is blijkt te zwak, gesterkt is, is, is Elckerlijc gered en beërft hij het hemelrijk. hemelrijk. Evenwel Evenwel ook ook gered en hij het spelen, waarvoor historie, den den bijbel bijbel of een een de historie, wa,arvoor de de stof aan de of andere sage sage ontleend ontleend was, was, bleven bleven in in zwang; zwang ; daarin traden niet louter "sinnekens," maal' ook menschen op. Uit het het niet louter op. Uit „sinnekens," maar de eeuw dateeren o.a. 't spel begin der 16 spel van Pyramus Pyramus en begin der 16de l'hisbe, van Eneas ende Dido, Dido, beide „sinnekens" beide met "sinnekens" Thisbe, en Eneas ende en van 1) Gesch. der Rederijkers in Nederland. Nederland. 1) Kalff Kalif t.a.p.; Schotel, Schotel, Gesch. 2) den laatsten laatsten tiid abele spelen spelen Esmoreit en 2) In den weer vertoond, vertoond, evenals evenals de abele ti,jd weer Lanseloet, door de ..„Haghespelers" Haghespelers" onder W. Rooyaards.

226 226

ook. ook. Coornhert Coornhert berijmde berijmde oi-nstreeks omstreeks 1570 een een bijbelsch b\ibelseh zinnezinnespel van van Abrams Abrams Uytganck, Uytganck, waarin o. a. Abraham, Abraham, Sara, Sara, spel Loth en en verder verder de de Vreeze Gods, Gods, de Hoop, lIoo]!, de Getrouwheid, Loth enz. redeneeren redeneeren over over Gods Gods bevel bevel aan aan Abraham Abraham om om 't land enz. zijner vaderen vaderen te te verlaten; verlaten; het geheel geheel isis eehter echter een allegoric allegorie zijner vlueht voor voor den den Bloedraad. Bloedraad. Ook Ook in inl-fooft's van 's dichters vlucht Hooft's GeCl'aert van Velsen komen, komen, ofschoon ofsehoon 't stuk op classieke elassieke Geeraert van Velsen is, nog nog allegorische .figuren wijze gebouwd gebouwd en ingedeeld ingedeeld is, wijze jiguren voor, Twist, Geweld, Geweld, Bedrog, Bedrog. Eendracht, Eendracht, Trouw TI'ouw en Onnoozeln.l. Twist, In de de Zuid.Nederlanden Zuid.Nederlanden bleef bleef het zinnespel lang lang in heid. In dichtte Zach. Heyns voor de kamer kamer De zwang. In In + voor de zwang. -±- 1620 1620 dichtte Amsterdam nog nog 't de Dry HooftLavendelbloem te Amsterdam spel van de Lavendelbloem 't spel na de de renaissance renaissance (Vondel (Vondel en en dan dan Nil Nil Deuchden 1), doch Deuchden1), doch na Volentibus Arduum) werd 't zinnespel en meer door en meer door zinnespel meer Volentibus Ardumn) verdrongen, dat dat zooals we boven zagen zagen we boven drama verdrongen, 't classieke drama (§ 138), ook 't romantisch overwon en den aandrama overwon en tot den rornantisch drama (§ 138), d8 eeuw beheerschte. vang der 19 tooneel beheerschte. eeuw het tooneel 19de yang der de en 17 ue eeuw eeuw kan 17de In de bijbelsche treurspelen der 16 16de treurspelen der In de men de voortzetting voortzetting zien zien van van 't middeleeuwsch kerkelijk men de drama. (Zie Vondels Vondels trilogie trilogie:: Lucit'ei', Adam in in ballingschap, ballingschap, Lucifer, Adam drama. (Zie Noach). treurspel ons § 141. 141. Hel bl{jspel. Terwijl 't't treurspel ons den ernst ernst Het bliispel. des levens vertoont in den tragischen strijd, dien 't edele, 't edele, des levens vertoont in den tragischen strijd, dien machten te 't verhevene, 't't ideale vijandige machten te van vijandige ideale tegen tal van komische hetblijspel blijspel een eenbeeld beeld van van 't't kom'ische voeren heeft, geeft geeft het voeren heeft, in van de de gebreken gebreken en ende dedwaasheden dwaasheden der der menmenleven, van in 't leven, schen, 't belachelijke en verkeerde in de zeden en de toezeden en de toebelachelijke en verkeerde in de schen, 't in Manus Faassen Zoo schetst R. Faassen in 111 anus standen del' maatschappij. standen der maatschappij. Zoo schetst R. de Snorder de noodlottige macht macht van van den den drankduivel, drankduivel, en en de noodlottige de Snorder strijdt van Maurik Z tegen Anti-Semitisme ; tegen 't't Anti-Semitisme; in SS of Z Maurik in strijdt J. J. van de uituitL. Mulder Mulder hekelen, eerste in Uitgaan Glanor Uitgaan de en L. hekelen, de de eerste Glanor en 1)1) Zie 1902. Zie Taal Taal en en Letteren 1902.

227

Stellendijks huizigheid, de de tweede tweede in in De Kiesvereeniging Kiesvereeniging van Stellendijkook nog nog van van 't levende geslacht, geslacht, de politieke politieke tinnegieterij, tinnegieterij, ook de door Dr. Dr. Juris Juris in in De Candidatuur Bommel eveneens. Candidatuur van Bommel door onder handen handen genomen. genomen. De De blijspeldichter blijspeldichter beschouwt beschouwt het het onder van den vroolijken, verkeerde in den mensch en 't leven van den vroolijken. verkeerde in den mensch en zijn doel doel isis echter, echter, ten ten minste minste in in 't hooger blijspel,. kant j ; zijn kant niet alleen alleen de de lachspieren lachspieren in in beweging beweging te te brengen. brengen. Door Door niet belachelijk te maken maken wil wil hij hijden denaanschouwers aanschouwers de de oogen oogen het belachelijk openen voor 't verkeerde verkeerde en dwaze en en dit ditaldus aldusbestrijden bestrijden;.;. en dwaze openen voor hij wil „door "door lachen lachen verbeteren." verbeteren." Men Menmoet moetdeze dezewoorden. woorden. hij wil echter niet al al teteletterlijk letterlijkopvatten, opvatten,alsof alsofb.v. b.v.een eengierigaard gierigaard echter niet door 't zien van Molière's Molière's Avare Avarevan vanzijn zijn gebrek gebrek genezen genezen zien van zou. Lessing, Lessing, aan aan wien wienwewe uitdrukkingontleenden, ontleenden,1)1) zou. de de uitdrukking verklaart meening nader nader met met de deopmerking, opmerking, dat dat het het verklaart zijn zijn meening nut van van 't blijspel de oefening oefening lachen zelve zelve steekt steekt en en in de blijspel in 't lachen van ons vermogen vermogen om omhet hetbelachelijke belachelijketeteontdekken ontdekken; j hij hij van ons beschouwt 't blijspel minder als een geneesdan wel alse blijspel minder als een genees- dan wel als: een voorbehoedmiddel. Immers, Immers, hoe begrip van van een voorbehoedmiddel. hoe sneller sneller het begrip 't belachelijke daad of ofmeening meeningbij bijons onsontstaat, ontstaat, belachelijkevan van een een daad hoe beter wij wij ons ons zullen zullen ininacht achtnemen. nemen. Uit Uitdit ditethisch, ethisch, hoe beter doel van 't blijspel dichter het dwaze en en ververblijspel volgt, volgt, dat dat de de dichter het dwaze doel van keerde niet als aangenaam en genotgevend mag voorstellen keerde als aangenaam en genotgevend mag voorstellen ;. evenmin mag hij hij het hetlage lageen engemeene gemeeneop op het het tooneel tooneel brengen brengen;j evenmin mag dit wekt afschuw afschuw en en geen geengezonden gezonden lach. lach. dit toch wekt Het komische, dat den hoofdkaraktertrek hoofd karaktertrek van van 't blijspel! dat den vormt, ontstaat dOOl' allerlei oorzaken; steeds echter vindt vindt vormt, ontstaat door allerlei oorzaken ; steeds echter het zijn grond grond in in 't plotseling te za men komen komen van van twee twee te zamen het zijn contrasteerende onderscheiden in 't algecontrasteerende voorstellingen. voorstellingen. We onderscheiden meen: komische dat dat bestaat bestaatininde deuitdrukking, uitdrukking, in in de, de. het komische meen : het keuze woorden (klank-, (klank-, woord-, woord-, zinspeling, zinspeling, boert, boert, scherts, scherts, keuze der woorden satire), het komische komische dat dat uit uit de de botsing botsing van van twee twee ver, ver.... satire), en en het 1) Dramatürgie. 1) Zie Zie het 29ste 29ste stuk stult zijner Hambiirgische Dramatiirgie. zijner Hambürgische

228 -schillende "Schillende karakters of de deopeenhooping opeenhooping van vanbelachelijke belachelijke karakters of toestanden zijn oorsprong oorsp,'ong neemt. neemt, Komische Komische effecten effecten zijn zijn toestanden zijn toevallig, gewild, verzonnen verzonnen;; die die eerste eerste vooral vooral toevallig, natuurlijk, natuurlijk, of gewild, waarde;; immers, immers, waar waar hij hij zijn voor den den dichter dichter van van groote groote waarde zijn voor 't naieve, 't onbewust een persoon persoon in onbewust komische komische van van een in zijn spreken of of doen, doen, gevolg gevolgvan vanzijn zijnpersoonlijke persoonlijkezwakzwak-en endwaasdwaasheeft hij ofschoon de heid, waarneemt, 'heid, waarneernt, daar daar heeft 14 't leven. Maar Maar ofschoon blijspeldichterzijn zijn stof stof uit blijspeldichter uit 't reëele leven leven moet moet putten putten en "zeden- en en overeenkomstig overeenkomstig de de werkelijkheid werkelijkheid voorstellen voorstellen -— „zedenkarakterschildering, scheppen van typen, in in wier wierdwaasdwaaskarakterschildering, het het scheppen van typen, heden we cle de gebreken gebreken onzer onzer naasten naasten (dus (dus ook ook onze onze eigene) eigene) heden we kantoch tochdedeoverdrijving overdrijving bespotten, bespotten, isis immers immers zijn zijn doel" doel" --- kan den indruk versterken. versterkfm. De De charge charge van vaneen eengierigaard, gierigaard,die dieals als den indruk Molières Harpagon Molières Harpagon zijn zijn eigen haver gaat stelen, blijft hoe haver stelen, blijft hoe dwaas ook binnen binnen de de grenzen grenzender derwaarschijnlijkheid waarschijnlijkheid;; hij hij wil wil dwaas ook kunnen ons ons voorvoorb.v. zijn koetsier koetsier tot totzuinigheid zuinigheid dwingen.We dwingen. vVekunnen b.v. zijn naargoud goud en en stellen, hoe iemand iemand vervoerd vervoerd door door zijn zijnbegeerte begeertenaar stellen, hoe rijkdom, eerst steelt wat hem zeI ven toebehoort om dan scharijkdom, steelt wat hem zelven toebehoort om Clan schadevergoeding eischen van vanden denpersoon, persoon,die diemet methet hettoezicht toezicht devergoeding te eischen is. Dit Dit zou zouechter echtereen eenlaagheid laagheidzijn, zijn,die die in in 't blijspellliet belast is. blijspel niet op haar plaats plaats is. is. De Dedichter dichterlaat laatHarpagon Harpagondan danook ookDiet nietslagen. slagen. op hoar hem op op de de daad daad en en onthaalt onthaalthem hemop opeen een Zijn lwetsier-kok Zijn koetsier-kok betrapt betrapt hem dracht stokslagen, stokslagen,zoodat zood atdededief diefgenoodzaakt genoodzaaktisiszich zichbekend bekendtete maken, wat wat het hetkomische komischevan vanden dentoestand toestandnog nogverhoogt. verhoogt. rnaken, De charge charge mag mag echter den den dichter dichter niet niet tot totkarikatuurteekekarikatullrteekeDe laag· komische, of of ning verleiden verleiden; ; dan dan vervalt vervalt hij h\j tottothethet ning laag-komische, ·wekt ininplaats plaatsvan \'aneeneen lach slechtsschouderophalen. schouderopll

229 229 vertoonen, maar vertoonen. slechts door door een eenpaar paarbedienden bedienden die die hum hUIl; maar slechts meester meester over over de de tong tong halen, halen,laat laatvertellen, vertellen,waardoor waardoorzezemeermeer 8pOt scherts, ons, de uiting schijnen schijnen van van den denzinzinvoor voor de uiting spot en en scherts, ons% volk dichter in ernst ernst aan aan zijn zijn lid& held· volk eigen, eigen, dan dan wel wel door door den den dichter toegeschreven feiten. toegeschreven § 142. -14.2. Het blijspel wordt verdeeld in hooger en en in in lager. lager: Het blijspel wordt verdeeld in hooger klucht. De De klucht klucht isi~eenvoudig eenvoudigvan vansamenstel, samenstel.blijspel blijspel of of klucht. ling; van verwikkeling verwikkeling of of intrige intrige isisbijna bijnageen geensprake, sprake, ofof ling ; van ze is grillig grillig en enongetnotiveerd, ongemotiveerd, en en daar daal' de de (lichter dichtel' de de stof sto-f ze is uit 't gewone volksleven neemt, neemt, is is de de inhoud inhoud meestal meestal zeer zeel: gewone volksleven realistisch de toon toon vaak vaakruw ruw; fijnenhurnor, humor, karakterkarakterrealistisch en en de ; fijnen teekening men er el' minder minder inindan dangrove gl'ovescherts schertsen, eu teekening vindt vindt men schil(lering belachelijke toestanden. Het laagst laagst staart staan schildering van van belachelijke toestanden. Het die stukken die stukken waarin waarin 't komische in, of oflieverlievei" komische alleen alleen bestaat in, vervangen wordt dool' een opeenstapeling \'an zouteloosvervangen wordt door een opeenstapeling van zouteloosheden, dwaze namen, namen,geradbrdakte geradbl'áaktestadhuiswoorden, stadhuiswoorden, vechtvechtbeden, dwaze onmo~ partijen, enz., terwijl terwijl de deoptredende optredende personen personen als als de deonmopartijen, enz., gelijkste voorgesteld worden. worden. gelijkste karikaturen voorgesteld Naarmate blijspel de verwikkeling of Naar'mate in in 't hooger blijspel de verwikkeling of de de kaof de dezedenschildering zedenschildering meer meer op op den denvoorvoorrakterteekening of rakterteekening treedt,noemt men het heteen een venuikkelingsstuk gl'ond treedt, grond noemt men verwikkelingsstuk (comédie d'intrigue), kamkterstuk (comédie (comédie de caractère) of of een een d'intrigue), een een karakterstuk de caractère) zedenstuk zedenstuk (comédie (comédie de Tot de de eerste eerstesoort soortbehoobehoode moeurs). moeurs). Tot ren o.a. o.a. Brederoo's Bl'ederoo's Moortje MOOl't.je en Asselijn's Asselijn's Jan Klaassen Klaassen ; tot de de tweede tweede:: Brederoo's Brederoo's Spaansche Spaansche Brabander Brabander en Hooft's Hooft's Warenar ; tot de de derde derde: Langendijk's Spiegel de). del' vadervadel': Langendijk's Lod. Mulder's Mulder's Kiesvereeniging Kiesvereeniging van van landsche kooplieden kooplieden en Lod. landsche Stellendijk. In een eengoed goedblijspel blijspel mag magechter echternoch nochde dever-. verStellendijk. wikkeling, noch noch de dekarakteristiek, karakteristiek,noch nochdedezedenschildering zedenschildering wikkeling, ontbrtken, en al al ligt ligt het hetkomische komische nu nu eens eens meer meer in in de dekakaontbreken, der handelende handelende personen personen zelve, zelve. en en dan danweer weermeer meer rakters der rakters in de de toestanden, toestanden,altijd altijdmoet moethet heteene eenehet hetandere anderemotiveeren. motiveeren. in In In den den Wctrenar lVm'eJ1al' b.v. b.v. teekent teekent Booft Hooft wel wel in in de deeerste eersteplaats. plaats

230 een gierigaard, pot — - men men denke denke gierigaard, maar maarde de intrige intrige met met den den pot 'een aan 't gesprek met Ritsaert, Ritsael't, als als Warenar 'Varen ar alles alles wat watdeze deze gesprek met .zegt van Klaertje, Klaertje, toepast toepast op op zijn zijn geld geld — - geeft geeft toch toch echt echt .zegt van komische scènes, terwijl terwijl de de schrijver schrijver zoo zoo goed goed slaagde slaagde in in 't komische scènes, "verduytschen heit" van Plautus' Aulularia, „verduytschen nae 's lants gelegen gelegenheit" mooi op op 't tooneel bracht, 'en 'en de de Amsterdamsche toestanden zoo mooi dat men zijn zijn werk werk ook ook een eenzedenstuk zedenstuk zou zou kunnen kunnen noemen. noemen. da. t men De beroemdste Grieksche Grieksche blijspeldichter blijspeldichter der der Oudheid Oudheid is is De beroemdste Wolken, De De Wespen, 'Wespen,De De VoAristophanes, in De Aristophanes,die die o.a. o.a. in De Wolken, d. de de toestanden toestanden en en de de personen personen gelen, De KikvOl'schen Kikvorschen e. e. d. aandedebespotting bespottingprijs prijs van zijn zijn tijd tijd stoutweg stoutweg afbeeldde afbeeldde en en aan van gaf. Van de deRomeinen Romeinen zijn zijn Plautus Plautus en en Terentius Terentius het het meest meest gaf. Van bekend. (en Molière Molière in in zijn zijn Avare) Plautus, bekend. Gelijk Gelijk Hooft Hooft (en volgde Brederoo in zijn Moortje Terentius (Eunuchus.) Met volgde Brederoo in zijn de Italiaansche ltaliaansche de renaissance begint ook in in 't blijspel eerst de renaissance begint ook eerst de Fran·en de Spaansche, Spaansche, weldra weldra bok ook de de Engelsche Engelsche en ende deFran-en de sche, en sinds sinds de de 2de 2de helft helft der der 18de 18de eeuw eeuw ook ook de deDuitsche Duitsche 'sche, letterkunde oefenen. Van Vande detalrijke talrijke letterkundeinvloed invloedop opde de onze onze te te oefenen. later ook ook wel wel in in 't stukken, die hier hier nagevolgd, nagevolgd, vertaald vertaald of later stukken, die oorspronkelijke opgevoerd worden, wijzen wijzen we wehier hier opgevoerd werden werden of worden, .00rspronkelijke op Aretino's Aretino's Ipocrito (Hoofts Schijnheiligh, MoJière's slechts op Molière's .slechts Tartuffe), en opdiedievan van Corneille,Molière, Molière,Beaumarchais, Beaumarchais, en op Corneille, Scribe, fils, Pailleron, Pailleron, Shakespeare, Shakespeare, Sheridan, Sheridan, Lessing, Lessing, Scribe, Dumas fils, Kotzebue, =Kotzebue,Körner, Körner, Freitag. rijker aan kluchten dan dan aan aan goede goede blijblijOnze Onze literatuur literatuur isis rijker aan kluchten uitdedemiddeleeuwen middeleeuwen (de (de sotternieën of (sotte) spelen. Die uit spelen. Die Rubben, Drie daghe hel'e, ·clnyten Buskenhere, De Busken,cluyten van Lippijn, Rubben, ·blazer, enz.) zijn uitgegeven door prof. MoltzeI' in de blazer, enz.) zijn uitgegeven door prof. Moltzer in de Middeldoor Van Van Vloten Vloten in in Het NedeJ'ned. dram. poëzie. Ook Ook door Neder1c tot 10 eeuw, waal' de 14 de 18. landsche ktuchtspel kluchtspel van van de landsche 1.41e tot de 48ile waar men tevens ook ook tal tal van van cluyten, tafelspelen, tafelspelen, esbattementen, men tevens -enz. van dederederijkers rederijkers kan kanvinden.1) ,'inden. 1) Hoewel Hoewelvele veleervan ervan enz. van 1) Zie Kalif Kalff t.a.p. Dl. lIL DI. II II en III.

231 zoowel om de taal taal als alsom omden deninhoud, inhoud,nu numoeilijk moeilijk weer weèr om de opgevoerd zouden kunnen kunnen worden worden (ten (ten minste minste niet niet onveronveropgevoerd zouden zacht, zelfs 't lezen zacht, zelfs bij bij 't zijn ze ze alalsterk sterkgenoeg genoeggekruid, gekruid,maar maar lezen zijn wijzigen isis bederven), wijzigen bedm'ven) , bezitten ze echter echter de deverdienste verdienste 't bezitten ze werkelijke waar en en geestig geestigweer weertetegeven geven; daardoor j daardoor werkelijke leven leven waar hebben groote waarde waarde voor voor de dekennis kennisder dervroegere vroegerezeden zeden hebben ze groote en beschaving. beschaving. Ditzelfde ook van van de dekluchten kluchtenenenblijspelen blijspelender der17de 17de Ditzelfde geldt geldt ook eeuw, van de de stukken stukken van vanHooft, Hooft, (Ware-nar; eeuw, van (Ware-nar ; Schijn-heiligh), Brederoo, (Moortje, De Spaansche Spaansche Brabander, Brabander, de kluchten (Moortje, De de kluchten van de de Koe, Koe,de deMeulenaar, Meulenaar,Symen Symenzonder zonderSoeticheyt), Soeticheyt), Rodenjalow'se studenten, sttldenten, enz), Coster (Tysken der burg (De (De jalourse enz), Coster (Tysken van der Schilden, Teeuwis Teeuwisdedeboer), boer), Starter (Jan Soetekauw), Huygens (Trijntje Cornelis), Cornelis), v. Pafl'enrode, Ogier, Ogier, Jan Vos, Vos, Asselijn, Asselijn, v. Paffenrode, (Jan de gewaande gewaande Dienstmaagd, Dienstmaagd, enz.), (d an Klaaszen Klaaszen of de enz.), Bernagie (Studentenleven, Fockenbroch, Alewijn, Alewijn, enz. enz. Als Als blijblij(Studentenleven, enz.), enz.), Fockenbroch, spelen staan de de werken werken van vanBrederoo, Brederoo, Hooft Hooften enAsselijn Asselijn het het spelen staan hoogst; die der der overige overigedichters dichterszijn zijngrootendeels grootendeels slechts slechts hoogst; die platte of mar maargeringe geringekunstwaarde. kunstwaarde. ,,'t platte kluchten, kluchten, met met geen of „'t Zijn beste schilders, schilders, die die 't leven 't naast komen," zeide zeide Zijn de de beste naast komen," onzedichters dichters Brederoo, ijverig en enonbeschroomd onbeschroomdbrachten brachtenonze Brederoo, en ijverig Bij 't beoordeelen hunner werken deze stelling ininpraktijk. praktijk. Bij deze stelling hunner werken watwe weelders eldersreeds reedsopmerkten, opmerkten, mag men men echter echterniet nietvergeten, vergeten,wat men hun hun tijd tijd niet nietmet metden denmaatstaf maatstafvan vanden denonzen onzen n.l. n.l. dat men watsommige sommigemoderne modernedrama's drama'ste tezien zien mag meten. meten. Trouwens Trouwenswat geven, steekt deze dezeoude oudenaar naardedekroon kroon; aanschouwersvan van geven, steekt ; dedeaanschouwers verloren Zoon, Zoon, van De van Maxim, Maxim, de pantomine pantomine De De Dame van De verloren Salomé, Radieschen, e. d. d. zouden zoudenzich zich echter echter mismisSalomé,--Prinzessin Prinzessin Radieschen, schien niet vermaken bij de vertooning van de minder weelschien vermaken bij de vertooning van de minder weelderige en verfijnde, verfijnde, maar maarvan vangezonder gezonderlevenslust levenslustgetuigende getuigende derige en stukken vroeger eeuw, eeuw, b.v. b.v. van van Lippijn, 't Playerwater, Playerwater, stukken uit uit vroeger van de kluchten kluchtenvan vanCornelis CornelisEveraert, Everaert,ofofvan vanBrederoo's Bl'ederoo's van de Overgesette Lucelle en zijn Klucht van de Koe. In den laatKlucht van de Koe. zijn Overgesette Lucelle

232 sten tijd tijd kwamen kwamen weer weer voor voor 't voetlicht De Spaansche Brabander, de lVarenm', ook weer enkele Warenar, en Jan Jan Klaaszen, als als ook stukken van Langendijk. Langendijk. stukken van Onder de 18 de -eeuwsche blijspeldichters blijspeldichters staat Onder del8de-eeuwsche staat Pieter Langeneen eind eind in in de de dijk bovenaan. Van zich tot een dijk bovenaan. Van zijn zijn stukken, stukken, die die zich de 19 eeuw op 't tooneel handhaafden, normen we: 1\1'elis Krelis 19de eeuw op handhaafden, noemen Louwen, Arlequyn Loutven, De Wiskunstenaai's, Wiskunstenaars, De Windhandelam's, Windhandelaars, Arlequyn. actionist, 't Wederzijdsch huwelijksbed/'ou, De Spiegel der der De Spiegel VVederzijdsch huwelijksbedrog, vaderlandsche kooplieden. Vermelding Z. v. v. Vermelding verdient verdient ook ook O. O. Z. Haren's allegorisch tooneelspel tooneelspel Pietje en Agnietje. de Haren's allegorisch Agnietje. Uit Uit eerste helft helft der dervorige vorigeeeuw eeuwdateeren dateerendedeblijspelen blijspelenof ofkluchten kluchten van: Bilrlerdijk, Van Van Lennep Lelmep(veelal (veelalgelegenheidsstukken gelegenheidsstukken:: van : Bilderdijk, DOip aan aan de de Grenzen, Grenzen, Het Het Dorp Dorp over over de deGrenzen, GI'enzen, Het Dorp Het Hulde aan v. Spcyk, buskl'uitSpeyk, Een Amstel'd. Arnsterd. jongen of 't buskruitverraad Hemert, P. R. R. Helvetius Helvetius verraad in 1U22, 1622, enz.). enz.), C. G. K. K. van van Hemert, Jamaer), van Bergh (De Neven, De van den Bergh De Nichten, Nichten, Hiel'onymus Hieronymus Jamam'), v. Peene (Siska van Roosemael, v. a.), a.), G. G. Keller Keiler (Het v. Peene (Siska van e. v. _Roosemael, e. blauwe De dochter dochter van van den den Bal'bia, blautve Lint, De Barbier, Op 't' t Postkantoor), Cremer (Titulair), J. van Maurik Maurik (Janus Fiejne beJ. van (Janus Tulp, Fijne S of Z, enz.), Glanor (Uitgaan), 1. Mulder schuiten, schuiten, (Uitgaan), L. Mulder (Een enz.), lief vers, ve;'s, Op Op Glad Glad Us), leid), Ro~. Faassen 1Js), Multatuli (A (Aleid), Ros. Faassen De Werkstaking, Wakstaking, enz.), Gram (De (Manus Snordei', De (Manus de de Snorder, enz.), J. J. Gram Patienten), P. Brooshooft Brooshooft (Zijn meisje komt uit), M. M. Emants Emants Vossenjacht, Een van Prin(Jonge Hai·ten), Kolff (De (Jonge Harten), Prin(De Vossenjacht, Een man van cipes), Mendes da Costa (Thuis gebleven), H. Dekking (Groote Mendes Costa gebleven), H. Dagen, Het gouden gouden Kuiken), Kuiken), C. Dagen, C. Noordwal (De referendarisreferendaristitulair), Eeden (Het Sonnet, Frans F,'ans Hals, Hals, Het Het Poortje, Poortje, titulair), Van Van Eeden (Het Sonnet, thuis, Don Don Torribio), enz. De De Student thuis, § 143. De ope;'a of 't zangspel. Terwijl en De opera Terwijl in in de de cantate en 't oratorium de zangers slechts voordragen, moeten zij in de oratorium zangers slechts voordragen, moeten zij in de opera handelend optreden, optreden, acteeren. acteel'ell. De De muziek muziek en de de zang zang opera handelend zijn de hoofdzaak hoofdzaak en enmen menhoort hoortdan danook ookmeer meel'de de namen namen zijn vaak de del' componisten noemen noemen dan dan die die van van de de dichters dichters van van den den der componisten

233 tekst of't'tlibretto, libretto,waarvan waarvande de poëtische waardedikwijls dikwijls tekst of poëtische waarde gering is, is, vooral vooral van vandedevertalingen vertalingen! inhoudisisdoorgaans doorgaans ! DeDeinhoud romantisch, behalve door door de de muziek muziek en en den den zang zang wordt wordt romantisch, en behalve de aandacht geboeid geboeid door door de de talrijke talrijke en ensnel snelwisselende wisselende de aandacht Men onderondertooneelen en tooneelen en door door een eenschitterend schitterenddécoratief. décoratief.Men scheidt de groote of el'nstige en de komische opera, opemernstige en de scheidt de operabouffe inhoud "an de eerste eerste komt komt met met. 't treurspel, de inhoud van de bouffe ;; de treurspel, die van de laatste laatste met met 't blijspel overeen. Soms Soms wordt van de blijspel overeen. wordt het het gemet monologen monologenenendialogen dialogen; ditkomt komtvoorvoorzang afgewisseld met zang afgewisseld ; dit zich door door eenvoud al voor in de de kleine kleine opera opera of of operette, die al voor die zich De vaudeville is een klucht, klucht, van verwikkeling onderscheidt. onderscheidt. De van verwikkeling is een op bekende bel,ende volkswijzen, volksw\jzen, tusschen waarin de deacteurs, acteurs,door door gaans gaans op hun spel liederen liederenvoordragen, voordragen,die diemeestal meestalplaatselijke. plaatselijke. toetoehun spel standen in een eenbespottelijk bespottelijk claglicht daglicht stellen. stellen. standen in dwaze dat zoo zoo menige menige groote groote Tegen 't conventioneele en en dwaze opera kenmerkt en en o.a. o.a. door door den denOuden OudenHeer HeerSmits 8mit~ zoo zoo opera kenmerkt welverdiend kaak gesteld gesteld wordt wordt in in zijn zijn "Schets VOOI' welverdiend aan aan de de kaak „Schets voween g)'oote opera, opera, met met ballet," ballet," l"vam llllar waarheid waarheid en een groote kwam de de naar Ze realiteit strevende verzet. Ze realiteit strevenderichting richtingvan van onzen onzen tijd tijd in in verzet. eischt hooger hooger letterkundige letterkundige waarde waarde van van den dentekst teksten eninniger, inniger, natuurlijker muziek en en wowd woord;; niet niet de de natuurlijker samensmelting samensmelting van van muziek muziek alleen, met metgekunstelde gekunsteldearia's, aria's, duo's, duo's, terzetten, terzetten, enz. enz. muziek alleen, niet het hetballet balletenenandere anderevaak vaakzoozoo·maar maal' aangebrachte aangebrachte ververde hoofdzaak hoofdzaak zijn, zijn, maar maal' 't drama, door siersels, drama, dat dat door siersels, moeten de den zang en en de debegeleiding begeleiding wint wintininkracht kmchten engloed gloed en en den zang innigheid. Men spreekt spreekt dan dan ook ook niet nietvan van opera, opera, maar maal' van van innigheid. Men muziekdl'flJna, lYI'isch drama, drama, zangspel. zangspel. Na Gliick Gli"tck (O/'pTICus, muziekdrama, lyrisch (Orpheus, Alccstes, enz.) streed vooral vooral Wagner 'Vagner yoor V001' deze deze richting (Loenz.) streed Alcestes, hengrin, Trislim wnd und Isolde, lsolde, Parsival, Pal'sival,Die DieMeistersinger, Meislel'sinucl', hengrin, Tristan enz.). De Vlamingen Vlamingen kozen kozen eveneens eveneens partij partij voor voor 't't zangs}IC1, zangspel, enz.). De getuige o. a. a. 't lyrisch tooneel te Antwerpen en en elders. elders. te Antwerpen Lyrisch tooneel getuige o. Reeds in in 1850 1850begonnen begonnendedepogingen pogingenom omeen eennationale nationaleopera opera Reeds te scheppen. scheppen. Verschillende Verschillende zangspelen werden werden gedicht, gedicht, ge-

234 toonzet opgevoerd (o. (0. a. a. De De Diamantslijper, Maria Maria van van toonzet en opgevoerd Bourgondië Bourgondië van K. Miry; zwarteKapitein Kapitein; De j De Liederik Miry ; De De zwarte Liederik van J. Mertens :van Mertens;; Diana Diana van Beyls Beyis;; Théroigne de Méricourt Méricourt Théroigne de van De Boeck) Boeck):; daaronder daaronder stukken, als gewone gewone van De stukken,ook ook die die als drama's werden gespeeld. doch waarbij het gesproken woord drama's werden gespeeld, doch waarbij het gesproken woord werd begeleid door door symphonie symphonie (o.a. (o.a. Charlotte Corday, COI'day. De De werd begeleid Pacificatie van van Gent, Gent,Karel Karelvan van Gelderlan d - tekst van Pacificatie Gelderlan d— tekst van F. Gittens; muziek muziek van van Benoit), Benoit), maar maar men men moest moest toch toch ook ook F. Gittens; a. van van de de vaak zijn toevlucht toevlucht nemen vertalingen o. a. vaak weer weer zijn nemen tot tot vertalingen opera's Mozart,Weber, Beethoven, Wagner. "Vagner. opera's van van Mozart, Weber, Beethoven, Sinds begint een een tijdperk tijdperk van van meer meer bloei, bloei, ook ook door door Sinds 1890 1890 begint de hoogere letterkundige letterkundige waarde Ten eerste eerste de hoogere waarde van van de de teksten. Ten pas genoemde de p~s o. a. a. Quinten Matsys Matsys van genoemde van van Benoit, Benoit, dan dan o. Warnbach, Winternachtsdroom Boeck, Cecilia van Wambach, Winternachtsdroom van van De Boeck, J. Ryelant, vooral Prinses Zonneschijn, Zonneschijn, tekst van Poi Pol de Ryelant, en vooral tekst van Mont, Gilson, en en Herbergprinses De Bruid Bruid Mont, muziek muziek van van P. Gilson, Herbergprinses en De der Zee, Zee, tekst van Nestor Nestor de de Tière, Tièt'e, muziek muziek van van J.J. Blockx. Blockx. tekst van Ook de Noordnederlandsche Noordnederlandsche oorspronkelijke oorspronkf!lijke werken werden werden Ook de met succes vertoond vertoond (zie (zie dr. dr. M. M. Sabbe, Sabbe, 't Nederl. lyrisch Nederl. lyrisch met succes Antwerpen). Doch Doch ook ook elders elders wint wint de denieuwe nieuwe tooneel tooneel te Antwerpen). richting veld;; in in Frankrijk Frankrijk begon begon men menvoor vooreenige eenigejaren jarenmet met richting veld Lancelot, drame lyrique, en Louise, roman musical, Lancelot, drame lyrique, Louise, roman musical, een muziek, met met een eennaaistertje naaistertjeuit uitMontMontrealistischen realistischen roman roman op muziek, is op op 't tooneel martl'e tot hoofdpersoon. hoofdpersoon. Dit laatste werk werk is martre tot Dit laatste gebleven, enwerd werdgevolgd gevolgddoor doormuziek-drama's muziek-drama's naar naar Zola's Zola's gebleven, en Rêve en zijn Attaque du Moulin, terwijl ons land Heyerterwijl in ons land HeyerAttaque du Moulin, zijn Rêve mans Op hoop van van zegen zegen pas door Grelinger Grelinger werd werd getoonzet. getoonzet. pas door Op hoop §§ 144. In Nederland hebben hebben langen langen tijd tijd de devoortbrengvoortbrengIn Nederland selen der vreemde en vooral der der Fransche Fransche dramatische kunst het meest opgang opgang gemaakt gemaakt en en den den grootsten grootsten toeloop toeloop getrokken. getrokken. Het Het spreekt van zelf, dat dat daardoor daardoor de ontwikkeling ontwikkelingvan van ons ons nationaal nationaal tooneel niet werd werd bevorderd. bevorderd. Dit Ditgeldt geldtvooral vooral ten tenopzichte opzichte tooneel niet van de opera, opera, zoodat zoodat tot tot voor voorbetrekkelijk betrekkelijk korten kortentijd tijder er van van van de

235 In Nederlandsche opera's opera's eigenlijk eigenlijk geen geen. sprake sprakekon kon zijn. zijn. In 1634 richtte J.J. Hz. Hz. Krul KrulininAmsterdam Amsterdameen eenzoogenoemde zoogenoemde 1634 richtte "Musyckkamer" een soort soortopera, opera, waarvoor waarVOOl' hij hij zelf' zelf verver„Musyckkamer" op, op, een schillende schillende stukken stukken schreef schreef;; doch rloch weldra welrlra ging ging de de inrichting inrichting te gronde. Latere Latere pogingen pogingen om om met metde, de,vooral vooralsedert sedert de de te gronde. de tweede helft der der 18de 18 eeuw eeuw ininde demode modegekomen, gekomen,Fransche Fransche tweede helft {)pera concurreeren, zijn zijn tot tot hiertoe hiertoe mislukt. mislukt. opera te concurreeren, de eeuw In 't begin del' 19 werden, blijkens blijkens de de tooneelaltooneelalbegin der 19de eeuw werden, manakken, in den denAmsterdamschen AmsterdarnschenSchouwburg Schouwburgverschillende verschillende manakken, in {}pera's in 't Nederlandsch opgevoerd; opera's in opgevoerd ; evenzoo tusschen 1825 -en 1~39. 't Waren meest vertalingen vertalingen (De barbier en 1839. Waren meest barbier van Seviliën, 't Huwelijk van Figaro, Figaro, Het Vrijschot, Het spmkesprakelooze meisje van Portici, d.). Doch Doch ook ook enkele enkele Portici, Preciosa, Preciosa, e. e. d.). looze meisje oorspronkelijke Lennep dichtte dichtte oorspronkelijkewerken werkenverschenen. verschenen.J.J. v. v. Lennep Haarlems Verlossing, waarvoor werd uit uit Haarlems waarvoor muziek muziek gezocht gezocht werd verschillende Rossini; ; groot groot succes succes had had zijn zijn verschillende opera's opera's van van Rossini Sapho (muziek n. v.v. Bree) Bree);; Fodor Fodor dichtte dichtte en encompocompo(muziek van van .T. J. B. Pompilius, Andr. Cate schreef schreef de demuziek muziek neerde Numa Pompilius, Andr. ten Cate voor Conslantia voor Se"icl J, Gravé. Gravé. Constantia en en voor Seid en Palrnire, Palmire, tekst van J. Daarna verliepen verliepen jaren, jaren, voor voor men men weder wetlel'een eenpoging pogingwaagde. waagde. Daarna In 1886 stichtte stichtte J.J. G. G. de deGroot GrootteteAmsterdam Amsterdam „de "deHollandHollandIn 1886 sche Opera" Opera" en entrachtte trachtteweer weerdoor door 't opvoeren van vertalingen 't genre te naturaliseeren, naturaliseeren, en daardoor daardoor onze onze dichters dichters en en genre te wekken tot tothet hetscheppen scheppenvan vanooroortoonkunstenaars toonkunstenaarsop op te te wekken spronkelijke Nederlandsche opera"s. opera's. In In 't opzicht is is 't laatste laatste opzicht spronkelijke Nederlandsche hij beter geslaagd geslaagd dan dan in in zijn zijn eigen eigenonderneming onderneming;; „de "de HolHolhij beter landsche Opera" ging telkens telkens tetegronde, gronde, doch doch verrees verrees dan dan landsche Opera" weer onder een een ander ander bestuur. bestuur.Als Alsware warehet hetNederlandsch Nederlandsch te weer onder {}nwelluidend, della Neve Neveeerst eerstden dentekst tekstvoor voor onwelluidend, bewerkte bewerkte Fiore della -een Duitsche opera opera (J(önig dank zij zij denzelfden denzelfrlen (König Arpad). Doch dank een Duitsche dichter, Marie Boddaert, Ven, en componisten componisten als S. S. v. v. dichter, Marie Boddaert,v.v. d. d. Ven, Milligen, Hol, C. C. v. v. d.d.Linden, Linden,Brandts Brandts Buys Buys e.e. a. a, kunnen kunnen Milligen, R. R. Hol, metde deVlamingen Vlamingenthans thansbogen bogen oorspronkeliikeopera's opera's we met opop oorspronkeliike

236 en zangspelen, als als Cat'harina Lambert, Bl'inio, Floris V, en zangspelen, Catharina en en Lambert, Brinio, Floris V, Albrecht Beyling, Albrecht Beyling, Leiden Leiden Ontzet, Ontzet,Helga, Helga, die met succes succes die alle met werden opgevoerd. opgevoerd. Een nieuwe, naar naar zijn zijn meening meening betere betere soort soort wil wil Fr. Fr. v. v. Een nieuwe, Eeden scheppen. Zoowel de opera, als het zangspel en het Eeden scheppen. Zoowel de opera, als het zangspel het door muziek begeleide begeleide drama drama keurt keurt hij hij af. af. Muziek Muziek en door muziek en gesproken woord mogen mogen elkaar elkaar ininhet hetmuzikale muzikaletooneelspel tooneelspelDiet niet sproken woord vervangen, te wisselen, wisselen, in in dier dier vervangen, maar maar behooren behoorenelkaar elkaaraf af te voege, dat de muziek muziek van van 't onzichtbare orkest dan voege, dat de orkest alleen dan klinkt, wanneer er er niet nietgesproken gesproken wordt. wordt. Voor Voor 't opgaan klinkt, wanneer van 't scherm muziek den toeschouwer voor, voor, en en scherm bereidt bereidt de de muziek den toeschouwer zoodra tafereel zichtbaar zichtbaar is, is, geeft geeft ze zehet hetkarakter karakter van van zoodra het het tafereel het geziene weer weer „de "deschoonheid schoonheid enendedebeteekenis beteekeniservan ervan het geziene verhelderend, versterkend." Zoodra Zoodra het spreken spreken begint, begint, verververhelderend, versterkend." stomt ze, ze, of ofbegeleidt begeleidtzeer zeerzacht, zacht,zoodat zoodatgoed goedwordt wordtverstaan verstaan wat gezegd gezegd wordt wordt;; ook ook bij bij een een lied liedmag magdedemuziek muziekde de dictie dictie nooit onduidelijk maken. In Minnestral moet men dus dus zien zien nooit onduidelijk maken. In moet men een muziekschouwspel, een genre dat meer recht van bestaan muziekschouwspel, genre dat meer recht van bestaan heeft dan dedeopera, opera, Wagneriaansche muziekdrama, heeft dan of of hethet Wagneriaansche muziekdrama, dat niets anders anders isisdan daneen een meer serieuzeopera opera (naar (naar v. v. dat niets meer serieuze Eeden). De critiek zag zag over over 't algemeen in Minnestral Eeden). De critiek geen nieuw genre, genre, maar maarslechts slechtseen eengewijzigd gewijzigdzangspel zangspel of of geen nieuw muziekdrama.

Uitgaven der firma P. B. NIEUWENHUljS te B red a: .T. I,EOPOLD Hz., Nederland.ch-Hooldaluche klanken zinverwante woorden, 4e druk . • . . • . . f 2,75 (Homoniemen, Paroniemen en Synoniemen). J. LEOPOLD Hz., Niederlllndl.che 8prachlehre ar Deat.che . . . . . . . . . . . . . . . . . .» 1,90 J. LEOPOLD Hz., BonderdvUfflltal Bo_onle_en, 4e dr.• 0,60 J. LEOPOLD Hz .. Lehrbach der deat.chen 8prache, 6e druk, in linnen. . . . • . • . . • . . . . . .» 2.90 J. LEOPOLD Hz .• Aaf,aben and Ïfbenetzan,en, 4e dr. »0,65 J. LEOPOLD Hz., Zwl.cheftlra__ atlk _ft 1ibao,en und ti'bersetzanlen, Se druk . . . . • . . . . .» 1,7 J. LEOPOLD Hz., Ernst en Lul_. Ter vertallnl, 2e drulr J. LEOPOLD Hz.. Inleldlnl tot de ZwI.chenlra__atlk en het Lehrbuch d. d. 8prache, 16e druk •• I J. LEOPOLO Hz., Allereer8te Ironden der Dultsche taal, 7e druk . . . . . . . . . . . . . . . .» O.S J. LEOPOLD Hz.. Practl8che oefenlnlen, ter vertallnl In en alt het Bool(daltsch, 3e druk. • . . • . . » G. R. DEELMAN, Kleine Laatlehre des Neahochdeatschen, 2e druk, in linnen. . . . . . • . . . .» 1 F. A. R. BEEKMAN, OefeDlnlen op den vierden druk van Leopold's Ned.-Hoogdnitsche klank- en zinverwante woorden, " .0,6 3e druk. . . • . . • . . . . . . • • . F. A. R. BEEKMAN. OPlaven ter vertallnl In het Hooldaluch, Ie Verzameling, 4e druk. . • . . • .» 0,60 F. A. R. BEEKMAN, Oplaven ter vertallnl In het BOOldultsch, 2e Verzameling, 3e druk. • . • . . »0,60 F. A. R. BEEKMAN, Vertaalstof, IJltaave .&. voor _el.Je8scholen, in lionen. . • • • . • • • • • .» 0,70 F. A. R. BEEKMAN, Vertaalstof, IJltlave B yoor Jonlensscholen, iu linnen, 2e druk . • • . • • • .» 0,70 B. VAN DER ESCH, Proeve eener bewerklnl der

oefenlnlen op Leopold's klank- en zinverwante woorden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ' 0,65 A. DOELEMAN, Beknopte AardrUkskunde van onze bezlttlDlen In Oost en West . . . . . . . . . » 0,60 A. DOELEMAN, ODze bezlttlDlJeD In Oost eD West. . ' 1,40 W. H. HASSELBACH. Beknopte 8tUlleer, Inleiding tot de studie der Letterkunde 4e druk

. . . . . . . . . » 1 75 Ik . • 0,50

201738_051 hass054bekn02 Beknopte stijlleer. Rhetorica en poëtica . Inleiding tot de studie der letterkunde

'Dd • . » 1,90 ont. »0,35 · . ~ 0,35 · • • 0.40

RHETORICA en POËTICA. INLEIDING TOT DE STUDIE DER LETTERKUNDE DOOR - PDF Free Download (2025)